5. Мектепке дейінгінің жеке басының қалыптасуы және үлкендермен қарым-қатынасы.

Баланың жеке басы дегенде, біріншіден, ол нендей қасиетке ие, оның ішкі “Мен” дейтін сапасы қандай т.с.с. айтады. Екіншіден, “жеке бас” деген сапа кім болса соған тән емес, бұл өзбеттілігі бар адам деген мағынаны да білдіреді. Мектепке дейінгілер үлкендерге бағынышты болғандықтан, оларда соңғы қасиет барлық жағдайда үнемі терең кездеседі деуге болмайды. Дегенмен бұларда өзбеттіліктің бастапқы қасиеттері кездесе бастайды.

Ал мектепке дейінгілердің “Мен” деген қасиетіне келсек, бөбектерге қарағанда осы сапасы недәуір қалыптасып қалған. Бұлар үлкендердің қамқорлығына барлық жағдайда көңіл бөлгісі келмейді. Кейде бұлар ерегісіп үлкендердің тілін алмай қоятындары кездеседі. Бірақ бұл ерегесу не қыр көрсету бұларда үнемі кездеседі деуге болмайды. Себебі бөбектерге қарағанда мектепке дейінгілердің есі кіріп қалғандықтан көпшілік жағдайда үлкендердің сөзін тастамайтын болады.

Мектепке дейінгілердің “Мен” деген қасиеті үлкендердің ықпалының негізінде қалыптасады. Біздің қоғамымызда арнайы шығарылған моральдық кодекс бар. Онда нені орындауға болады, нені болмайтыны туралы моральдық мөлшерлер жазылған. Сол мөлшерлерді бала бөбек жасынан бастап ұғынады да, кейін соларды күнделікті өмірінде орындауға тырысады. Бала нені жасауға болатынын, не болмайтынын білу үшін сол әлеумет ортасында, көпшілік арасында мойындалған мөлшерлерді (“нормаларды”) сақтап, соларды орындауға ұмтылады. Сөйтіп, жаман әдеттен аулақ болып, пайдалы істерге ұмтылып, баланың “Мен” деген қасиеті дами бастайды.

Ал мектепке дейінгілердің өз құбылыстарымен өзара қатынасына келсек, осылардың байланысы неше түрлі дәрежеде болып кездеседі. Баланы құрбыларымен достастыратын ойын қажеттілігі. Мұның солай екені мынадан: баланың жалғыз өзі ойнай алмайды. Біріншіден, бала ойнау үстінде көңілін көтеріп, өзін өзгелердің алдында осал емес екенін көрсеткісі келеді. Екіншіден, ойын - өзінше ермек. Осының нәтижесінде бала өз құрбыларымен осы қажеттілігін қанағаттандыру үшін достасатын болады. Бірақ баладан құрбыларымен не үшін дос боласын деп сұраса, осының өзде терең білмейді. Көбіне бұлар құрбысы оны “ренжітпейді” ойынды бірге ойнайтындықтарын айтады. Бірақ құрбысының мінезі қандай, қылығының нендей жағы сүйкімді, нендей жағы сүйкімсіз екенін жөнді айта алмайды.

Ал мектепке дейінгілердің ниетіне не іс-әрекетінің мотивтеріне келсек, осылар түрліше келеді. Белгілі тапсырманы орындау, соны қалай жүзеге асыру үлкендердің басшылығымен орындалады және оларға арналған қатынасына байланысты. Егер баланың ересектермен қатынасы жақсы, тату келсе, оның тілін алып, тапсырманы мүдіртпей орындайды.

Баланы іске итермелеуші күштің ендігі бір түрі сол объектінің, мысалы, ойынның оған қызғылықты келуі. Ойын неғұрлым қызғылықты келсе, соған көп уақытын жіберіп, мезгілдің қалай өткенін білмей қалады. Ойын қызық болмаса, онда оған ұмтылмайды.

Мұнымен қатар мектепке дейінгілердің іске оларды итермелейтін күштің бірі өзгелер алдында арлануы не өзінің намысын төмендетпеуге тырысуынан да кездеседі. Соңғы жағдайда бәлендей істі не тапсырманы орындамаса, өзгелерден ұят деп түсінеді.

Бұл келтірілген мотивтердің түрі бөбек жасында кездеспейді. Осылар бірлесіп иерархиялық түрде қабаттасып кездеседі. Тек осындай бірлесудің нәтижесінде мотивтер мен ниет баланы тиісті істі орындауға итермелейтін болады.

Сайып келгенде мектепке дейінгілердің “Мен” деген қасиеті және оны іске итермелейтін мотивтер мен ниеттер недәуір қалыптасып, алдағы кезде баланың жетістікке жетуіне жағдай туғызады.