15. Запісаць сказы, раскрыўшы дужкі. Правапіс растлумачьщь.

I

I (нi) кому (не) быў ён патрэбны, наш мудры i (века) вечны Францішак Багушэвіч.

Палякі пацяшаліся з яго – бачыце, выдумаў сабе (не) йкую (не) існуючую нацыянальнасць i мову. Нават родзічы, якія гаварылі толькі (па) польску, пасмейваліся з ягоных дзівацтваў, звар'яцеў, маўляў, дзед, (па) мужыцку гаворыць.

(Не) любілі ягонай «мужыцкай» мовы i рускія.

А патрэбны ён быў толькі свайму народу. I то (на) вырост. Ды яшчэ тым сялянам з ваколіц Кушлян, Свіран, Жупран, якія прыйшлі правесці свайго Паэта ў апошні шлях.

Так думалася на звычайных вясковых могілках у Жупранах (пад) час урачыстасцей з нагоды яго (150) годдзя.

Над магілаю звісалі (бел) (чырвона) белыя штандары (быў 1990 год), гучалі словы ўдзячнасці прамоўцаў, а я (не) не ды i пaзipaў (у) бок яшчэ сухой магілкі, у якой пахаваны сын паэта Тамаш. Бо ўжо ведаў: (не) разумеў Тамаш свайго бацьку. Настаўнік, калі вучні патаемна прыносілі на ўрокі маленькую кніжачку вершаў яго бацькі, злаваў, адбіраў кніжачку, а вінаватых ставіў (на) калені ці (ў) вогуле выганяў з класа.

(Не) ведаю, ці то ён i (на) праўду саромеўся бацькавай мовы, ці то проста баяўся, што яго (за) гэта выганяць з польскай гімназіі.

(Паводле Я. Сіпакова.)

II

Для творчасці Міколы Купавы (па) ранейшаму характэрны публіцыстычнасць, манументалізм i эпічнасць, (ідэйна) тэматычная цэласнасць. Сёння ён i майстар лінагравюры, i майстар (літа) графіі.

М. Купава падрыхтаваў серыю работ пра Аршаншчыну, дзе перасякаюцца жыццёвыя пуцявіны К. Астрожскага, Ф. (Кміты) Чарнабыльскага, Янкі Купалы, У. Караткевіча.

М. Купава – уладальнік (шмат) лікіх узнагародаў у галіне кніжнага мастацтва. Ён (не) належыць да, так (бы) мовіць, «чыстых» мастакоў, для якіх існуе толькі творчасць. М. Купава ўзначальваў грамадскі нацыянальны камітэт святкавання 200 (х) угодкаў вызваленчага паўстання i (250) годдзя Т. Касцюшкі. Для адноўленага музея Якуба Коласа выканаў з добрым мастацкім густам (карту) схему коласаўскіх мясцін Стаўбцоўшчыны. А для матэрыялаў жыцця Янкі Купалы стварыў шэраг (мастацка) гістарычных работ пра Вільню.

Вялікі грамадскі рэзананс мелі работы па афармленні маста­ком кнігі А. Цітова «Гарадская геральдыка Беларусі» i артыкул «Адзенні» ў «Энцыклапедыі літаратуры i мастацтва». Адзначым, што работы гэтыя не (пасіўна) выканальніцкія, а (даследча) творчыя.

Вялікі дыяпазон дзейнасці Купавы як выхавацеля: ад празаічнara ўладкавання студэнтаў па інтэрнатах розных навучальных уcтaнoў да правядзення ў зале (нацыянальна) мастацкага музея акадэмічных святаў i іншых урачыстасцей. (Паводле Г. Сакалова-Кубая.)

III

Яго прызвалі ў армію, забралі похапкам, вылавіўшы ў час вандроўкі ў (не) йкім правінцыйным горадзе, прама з (рок) гурта, дзе ён irpaў. (Ваен) каматы апантана выконвалі сваё прызначэнне, вышукваючы такіх, як ён.

Самая суровая i (не) бяспечная на той час Забайкальская ваенная акруга. Заканчваліся (60) я. То быў час займення ўсё (новых) i новых ворагаў. (Жаўнерам) (перша) годкам, ледзь пераапрануўшы іх у шынялі ды кірзавыя боты, так (ад) разу i казалі: рыхтуйцеся да трэцяй сусветнай вайны, бо яна (не) пазбежная; вайна (вось) вось адбудзецца, калі не гэтым днём, дык абавязкова заўтрашнім.

У пакоі для (так) званага культурнага адпачынку стаяла паламаная радыёла, у якой працаваў толькі (радыё) прыёмнік. I гэты цixi i рахманы хлопец вечарам прыпадаў да яго на (паў) гадзіны, ловячы знаёмую толькі яму музычную хвалю.

«А што гэта ты за станцыю ловіш, можа, разумееш (па) ангельску?» – цікавіўся падасланы стукач. «Радыё Люксембург. Яны даюць самы прыкол».

Усе адступіліся, калі ўпэўніліся, што «варожыя галасы» яго (не) цікавяць. Спахапіліся яны зноў толькі за (паў) года перад дэмабілізацыяй, пасля здарэння на (паліт) занятках.

– Вайны (не) будзе.

– Гэта чаму? – апамятаўся (паліт) рук. – Што вы, таварыш салдат, маеце на ўвазе?

– Я маю на ўвазе адхіляючы фактар.

– Гэта яшчэ які? – (па) ранейшаму мякка спытаў палітрук.

– (Рок) гурт. Музыкі. (Hi) хто з маладых (не) пойдзе на вайну, пакуль яшчэ яны (не) створаць i (не) праспяваюць ycix cвaix песень.

Але цяпер, калі (тысяча) годдзе закончылася, i трэцяй сусветнай вайны ўсё няма, я (калі) (ні) калі (так) сама цвёрда ўпэўнены – яна не адбылася таму, што гэта былі не (якія) небудзь музыкі, a быццам з іншага вымярэння з'явіліся яны – чатыры ліверпульскія хлопцы з «The Beatles».

(Паводле Ю. Станкевіча.)

IV

Кулямётная чарга скаланула з паўсоннага забыцця Фішара. Ля шляху (не) рухома i расплывіста маячылі ў мутным небе бярозы, дарога ляжала пустая, (з) за лагчыны ледзь вырысоўвалася старажоўка. Bёcкi, завалочанай туманам, (ад) сюль (не) было відаць.

I тады з туманнай далечы бязладны трэск матораў прарваў цішыню. Фiшap насцярожаным поглядам уставіўся (ў) далячынь. (Сяк) так сабраўшы рэшткі душэўнай сілы, ён тузануў затвор i ўжо (не) зводзіў (бліза) рукага позірку з пачатку дарогі, дзе павінны былі паказацца немцы...

Карпенка (не) сумняваўся, што ў вёсцы ўжо немцы. На (якое) там стойкае супраціўленне няўмелага (байца)«вучонага» Фішара камандзір i (не) спадзяваўся, ён палічыў (бы) за лепшае, каб той проста ўцёк да cвaix.

Але Фiшap не бег... Нейкі час ён яшчэ быў жывы, але ўжо (не) адчуваў нічога. (Не) бачыў, як (два) тры немцы кінуліся з матацыкла, падбеглі да акопчыка i разрадзілі ў яго свае аўтаматы...

Не прайшло i хвіліны, як ля бяроз выплылі з туману два (бро­не) транспарцёры, (не) шта пастаялі ля матацыкла i пасля цішэй, чым (да) гэтуль, пачалі апускацца (па) дарозе (ў) нiз.

Ужо зусім развіднела, скрозь туман (у) гары між густой завалачы аблокаў (дзе) нідзе сіратліва бліскалі прагалы блакіту... Пярэдні транспарцёр яшчэ (не) дасягнуў мастка, калі з яго (не) чакана і глуха раздалося «(бу) (бу) (бу) (бу)» i адразу (ж) на чыгунцы, на даху старажоўкі i яшчэ (не) дзе (з) заду прагрукатала гара разрыўных (буйна) каліберных куль.

Карпенка зразумеў, што яно пачынаецца...

(Паводле В. Быкава.)

V

Заўтрашні (генерал) палкоўнік быў выхаваны на раманах аб вайне i каханні. Ён [Буткевіч] выконваў загады i марыў пра рамантычнае каханне, пра сустрэчы з сялянскай дзяўчынкай, (сіня) вокай, ціхай, сціплай, (дзе) небудзь каля млына. Гэта магло скончыцца смерцю (каго) небудзь з ix, а можа, нават i вяселлем. Ён сам (да) гэтуль не гаварыў (па) французску без акцэнту – гэта яго (не) (не) пакоіла...

Гэтай ноччу яны павінны былі ісці ў сакрэт. Гэтай ноччу сачыць трэба было (асабліва) пільна: даўно пагаворвалі, што ў адну з трох начэй (з) за мяжы пойдзе Корч, самы славуты з кніганош. Аб гэтым прабалтаўся (хто) сьці з мужыкоў у местачковай карчме. Сакрэт перайшоў начное балота. У цемры (раз) (по) раз было чуваць трывожнае «(ў) (цю) (цю) (цю)...» – качкі зляталіся (на) начлег. (Бледна) жоўтая стужка ззяла на захадзе.

Яго падпусцілі зусім блізка. Стары (кніга) ноша без боязі ўзняў вочы, зрабіў (не) калькі крокаў (на) перад, а потым спыніўся, бо (за) спіною абрывалася зямля, а магчыма, i проста (з) за абыякавасці.

(Паводле У. Караткевіча.)