Мінезді өзгертуге болмайды

Баланың табиғи болмысына құрметпен қарап, оны сол тұрған-болған қалпында қабылдау мұғалімге қиын. Әр баламен жеке тіл табудан гөрі, бір өңкей тобырға айналдырып алып басқару оңай.

Адам ретінде әр бала - өзінше қазына. Халқымыздың бір-бір тұлғалары.

Мұғалім үшін «жақсы бала» - қазына да, «жаман бала»... айтуға ауыз бармайды. «Жақсы бала» дегеніміздің өзі бұйрықты бұлжытпай орындауға көнген, намысы аяққа басылған оқушыдан шығады. Бағыныштылыққа көндіру тәрбиенің негізгі мақсатына айналған.

Мұғалім мен оқушы арасындағы түсініспеушілік оқытудағы осындай өктем әрекеттерден туады. Әр адамның жаратылысы бөлек, өзіне ғана тән мінез табиғаты бар екенін мойындамаудан, одан қалай да «қолайлы адам жасап шығаруға» ұмтылудан шығады. Қазіргі психологиялық еңбектерге зер салсақ, баланың мінезін өзгертемін деп тырысуға болмайды екен, мінездің жақсы жақтарын дамытуға ғана болады. Мінезді күштеп өзгертуден кері әсер шығады.

Бала жанының ауытқуға ұшырауы оның миына жағымсыз тітіркендіргіштің тұрақты әсер етіп отыруынан. Мұғалімнің не ата-ананың әділетсіз жазалауы, дөрекі қарым-қатынасы, үздіксіз ескертуі соған жатады. Бала сенімін өктемдікпен өзгертуге күш салу қауіпті. Әрине, баланың бәрі бірдей емес, күнде ұрысса да елемейтіндері де бар шығар, бірақ 5-6-класқа барған оқушының дәлелді есептеулер бойынша, 80 процентінің жүйкесі бұзылғандығы, кластағы 15 баланың 10-ының «психпын, ашуланшақпын» деуі мұғалімге ой салмай ма? Өкінішке қарай қазіргі тәрбиедегі жиі қолданылатын әдіс-есепсіз ескерту мен жазалау.

Мектеп өмірінде бір тұрақты шеңбер қалыптасқан: Мұғалімнің жүйкесін жұқартатын - оқушы, оқушының жүйкесін жұқартатын - мұғалім. Осыны болдырмауға тиісті ұстаздың өзінің түрлі себептерге байланысты көңіл-күйі орнында емес. Өз көңіл-күйі нашар мұғалімге баланың тағдырын сеніп тапсыруға бола ма?

Мысалы, мұғалімнің көпшілігі - әйелдер, жалғызбасты қыз балалар. Ал қазіргі әйелдің уайымы, тіршілігінің жетіспеген кездері толып жатыр. Ер мұғалімдер болса, олардың ішімдікке әуестері бар. Баланы жөнсіз қорқытушылар осындай мұғалімдерден шығатынын жасыра алмаймыз.

Бір мектептегі балалар географиядан сабақ беретін мұғалімінен қатты қорқады. Жасы егде тартқан кісі. Сәл нәрсеге ашуланғыш, айқайлап ала жөнелетін әдеті бар. Оқушылары сұрақ қоюға қорқады. Бүрын әр жерде мектеп деректірі болып қызмет істеген, ішімдіктен төмендеген екен. Сөйтіп, басшы орында кеткен ашуын балалардан алып, жүріп жатқан жайы бар. Ең өкініштісі сол, оны айтумен, әшкерелеумен еш нәрсе өзгермейді. Әр түрлі бағыттағы мектептер көбейіп, оқушыға сүйкімі жоқ мұғалімнен мектептің өзі қашатын кез болғанда, кімнен оқығысы келетінін оқушының өзі таңдауға толық еркіндік алғанда, халықтың ахуалы жақсарып, рухани тіршілігіне шындап көңіл бұратын кезге жеткенде ғана игі өзгерістер болмақ.

Өркениетті елдерде әрбір мектепте, жоғарғы оқу орнында, дәрігерлік мекемелерде психологтер жұмыс істейді. Мысалы, мектеп психологі бала мен бала арасында, не мұғалім мен бала арасындағы шиеленіскен жағдайларды тез шешіп, жанында жарақат қалмайтындай етіп жазып жібереді. Тұйыққа тірелген, қиын жағдайын шеше алмағандар да психологке барады. Сөйтіп, жүйкедегі ауыр жүкті жеңілдетіп отырады.

Біздің мектеп түгіл, облыстан бір психолог таба алмайсың. Ондай мамандар қашан жеткілікті болады? Ал мұғалімдердің бәрі бала жанын сезімталдықпен түсінуге дайын деп айта алмаймыз.

Барлық жерде мұғалімге қойылатын талап: баланы тәрбиеле! Бірақ тәрбиенің не екенін дұрыстап түсіндірген ешкім жоқ. Тәрбиелеу дегенді - тәртіпті қылу деп түсінеміз, күштеп бағындыру деп ойлаймыз. Сонымен мектебіміз әскери қаталдыққа айналды. Ал ендігі ұлттық мектептегі тәрбие: әр баланың өз табиғатын түсініп, жанын байыту, жақсы жақтарын дамытуға бағытталғай.

АТА-АНАЛАР ЖИНАЛЫСЫ

«Ата-аналар жиналысы!» дегеннен жүрегі дір ете түсетіннің бірі - өзіммін. Баланың бәрі бірдей қайдан алғыр болсын? Баға деген қатал тергеушінің сынынан шыға алмайтындары көп. Кластағы маңдай алды бес-алтауынан басқасы гуманитар сабақтан тәуір болса, есептен ақсап, қазақша тәрбие алса, орысшадан шоқырақтап, әйтеуір ата-анасын ұялтудың есебі табылады.

Жылына кемінде төрт рет болатын жиналыстың тақырыбы ылғи да біреу-ақ: кластағы балалардың үлгерімі мен тәртібі. Сосын «келмей қалсам, балама зияным тиіп кетер» деп амалсыз сүйретіліп жеткен әкесінің алдында нашар оқушының мінін сараптау басталады. Қызметінде қомпиып-қомпиып жүрген мұртты жігіттер кластың кішкентай партасына қарын жағын әрең сыйдырып, көрінбей қалайын десе, кеудесі сыймай, алтын басы алмадай салбырап, мұғалімнің алдында «қор болып» отырады-ай. Үйіне барғаннан кейінгі баласы мен жұбайының жағдайын ойласаң, тіпті аянышты. Бір күнгі жиналыс бүкіл отбасының жылылығына мұз салып жібереді.

Осы күні дәрігерге бара қалсаң: «О, о, әне жерің сүйтіп кетіпті, мына жерің бүйтіп кетіпті, асқынып кетіпті! Ертерек неге келмегенсің?»- деп, өзіңе ұрсып, зәреңді алады. Аурудың тарихына неше түрлі бәлені жазып, қыл кеңірдекке таяп қояды. Оның себебі: өзінің нашар дәрігер екенін білдірмеу үшін. Осы дәрігер мен кейбір байбаламшыл мұғалімде бір ұқсастық бар: Қолынан келмегенді ата-анаға аударып құтылғысы келеді. Әлгінде ғана босап қалған класс парталарын ата-аналар қайта толтырған соң, мұғалім манағы оқушылар әлі алдында отырғандай құрыштай қайнап піскен қатал даусымен жазғыруды бастайды. Алдындағы кісі Асқардың әкесі емес, мұрт жапсырып кірген Асқардың өзі сияқты көріне ме, кім білсін? Мұндайда дұрыс ақыл тапқан - «нашар оқушының» келмей қалған ата-анасы ма деймін. Жиналыста не айтылатыны оларға бесенеден белгілі болар.

Бір жолы неше шақырса да, жиналысқа келмейтін ата-ана туралы әңгіме болды:

- Шешесінің өзі бала тәрбиесіне немқұрайды қарайтын болған соң, баласы қайдан оңсын?- десті ренішпен. Баласы жақсы оқитын, өзі пысық бір әйел көзі жалтылдап:- Жұмысына барып айтып, тәртіпке салу керек. Оны мен-ақ алайын мойныма! Біз келгенде, ол неге келмейді?- деді айқайлап. Сөйтіп, ата-аналардың өзі бірін-бірі «коллективтік тәрбиемен» түзейтін болған соң, мұғалімнің ашуы біраз жеңілдеп қалды.

- Қойыңыздар, шешесінің жазығы не?- деді бір дауыс.

- Олай болса, маған телефонын беріңізші, күнде звандап мазасын алайын!- деді әлгі әйел ызаланып. Өзі кластағы ата-аналар ұжымының мүшесі, айтқанын орындатпай қоятын түрі жоқ. Мұғалім екеуі еңкейісіп, өзара сөйлесіп кетті.

Жиналысқа келмеген «кінәлі» әйелдің бір-екі күннен соң мектеп алдынан аулақтау бір ұзын үстелде отырғанын көрдім. Жұрттан оңашаланып, жападан-жалғыз отырысы өкпесі бар адамдай, аяныш туғызады. Қарапайым, арықшалау, менің жасымдағы әйел. Қараңғы ерте түсетін болған соң, баласын сабақтан алып қайтуға келіпті. Амандасқан соң:

- Жиналыс болды ма?- деді әлсіз ғана.- Белгілі ғой не айтатыны... Баламды не қыларымды білмей мен жүрмін. Көршідегі Сергей дейтін бетімен кеткен ересек балаға еріп, біреудің үйіне түсіпті. Аналар магнитофон ұрлаған. Менің баламды сыртқа қарауылдатып қойған. Қорқытып ілестірді ме, қайдам? Сотқа берсе, не боламыз?.. Әйел ішкі өксігін білдіргісі келмей, жөтеліп қойды.

- Өзім көп жыл сылақшы болып істеп едім. Таңертең кетіп, кешке бір-ақ келесің. Айлығы жақсы. Бірақ баламның бетімен кететін түрі бар. Бір апта болды, кезекшілік жұмысқа ауыстым. Кезекші болатын күні баламды қасыма алып аламын. Әйтеуір көз алдымда. Енді қалай күн көретінімізді қайдам, айлығы тым аз.

- Көмектесетін әке-шешең жоқ па еді?

- Әкем жоқ, шешем ауру. Өзім Семейден оқу іздеп келіп, түсе алмай, құрылысқа тұрғанмын. Тырбанып, он бес жылда әрең бір бөлмелі үйге қолым жетіп еді. Елге қайтып баруға намыс жібермеді. Жалғыз бастымын.

Әйелге не деп ақыл айтарымды білмедім. Қалай жұбатарсың? Қайырымсыз қалада қысылғанша, етек-жеңі кеңірек ағайын арасына кеткені дұрыс па? Осы кезде мектеп есігі лап етіп ашылып, балалар бірін-бірі бастырмалата жүгіріп шыға бастады. Жанымызға секпіл бет сары бала жақындап келді. Әркімнен бір түрткі көрген сары күшіктей сенімсіз қарап, күтпеген ұрыс қай жағымнан шығып қалады дегендей, іштей дайындықпен томаға-тұйықтанып алған. Көңілсіз тіршілікке үйренген қалпы бар. Аздан соң жанымдағы әйел маңдайына басқан жалғыз сүйенішін ертіп, алыстай-алыстай қыбырлап, қараңғылыққа кіріп кетті. Ол екеуде уайым көп, үміт аз.

٭ ٭ ٭

Не балаға, не ата-анаға пайдасыз әлгіндей жиналыстар керек пе?