3. Револютсияи сол{ои 1905-1907 ва иштироки ме{наткашони тоxик дар он

В.И.Ленин навишта буд: «Капитализми xа[онb ва [аракати рус дар соли 1905 Осиёро тамоман бедор карданд. Сад[о миллион а[олие, ки дар бе[аракатии асримиёнагb хорузор ва ва[шb гаштааст, ба [аёти нав ва ба мубориза барои [уrуr[ои оддитарини инсон, барои демократия бедор шуданд»⁸⁵. Ин суханон ба Осиёи Миёна, аз xумла, ба халrи тоxик низ комилан дахл доранд.

Дар арафаи револютсияи соли 1905⁸⁶ пролетариати миллии камшумори Осиёи Миёна дар [аракати револютсионb роли асосиро бозb карда наметавонист. Дар сафи пеши [аракати револютсионb пролетар[ои рус меистоданд, ки дар ша[р[ои калони Туркистон ва стансия[ои ро[и о[ан гирд омада буданд. Коргарони рус дар Осиёи Миёна ба воrеа[ои револютсионии сол[ои 1905-1907 фаъолона иштирок мекарданд: намоиш[о, корпартои[о, маёвка[о ташкил намуда, агитатсияи васеъ мегузаронданд, шeриш[о мебардоштанд, совет[ои депутат[ои коргарон ташкил мекарданд.

Ташкилот[ои сотсиал-демократии Туркистон газета[ои «Рабочий», «Русский Туркестан» ва «Самарканд» мебароварданд. Дар ин газета[о ва[шигарии [укумати подшо[b фош карда шуда, а[воли синфи коргар баён меёфт, вазифа[ои револютсия маънидод карда мешуданд. Газета[о инчунин ба задухeрд бо [укумати подшо[b даъват мекарданд.

Дар инкишофи [аракати револютсионb дар Осиёи Миёна ва фаъолияти ташкилот[ои партиявb комитети болшевикии Боку роли ро[барикунанда мебозид. Комитети Боку ба Осиёи Миёна кадр[ои ходимони партиявb фиристода, бо вараrа[о таъмин карда меистод⁸⁷.

Муборизаи rа[рамононаи пролетариати Россия, кори пропагандистb-агитатсионb ва ташкилb, ки болшевикон мебурданд, пролетар[ои ма[аллиро, аз он xумла пролетар[ои тоxикро ба ро[и [аёти сиёсb дароварда, он[оро ба муборизаи револютсионb xалб менамуданд. Ме[наткашони ма[аллb торафт бештар яrин [осил мекарданд, ки ба он[о бой[ои ма[аллb ва амалдорони подшо[b зулм мекунанду пролетар[ои рус дар мубориза барои озодии миллb ва иxтимоb бародарони калони он[о мебошанд. Коргарони шуурноктари ма[аллb ба ташкилоти болшевикон дохил мешуданд.

То аввал[ои соли 1905 на тан[о дар Тошканд, балки дар як rатор ша[р[ои дигар, аз xумла ша[р[ои тоxикнишин [ам ташкилот[ои партиявb вуxуд доштанд. Дар мо[и октябри соли 1906 генерал-губернатори Туркистон ба вазири [арбb ба ин мазмун хабар дода буд:

«Самарrанд дувумин маркази амалиёти револютсионерон дар кишвар аст...» Дар ша[р[о вараrаю брошюра[о, аз xумла, асар[ои В.И.Ленин па[н карда мешуданд. Газета[ои болшевикии – «Искра»-и ленинb, «Пролетарий», «Вперед», «Новая жизнь» ва uайра uоя[ои Маркс ва Ленинро дар байни халr интишор мекарданд. Политсияи Туркистон [ангоми кофтукови ша[ру де[а[ои гуногуни генерал-губернаторb ин гуна адабиёти инrилобиро беш аз пеш меёфт. Ин адабиёт ба rасаба[ои рус[о, ки дар баъзе ма[ал[ои аморати Бухоро⁸⁸ воrеъ буд, ба худи ша[ри Бухоро, [амчунин ба хонии Хева низ ро[ ёфта буд. «Искра»-и ленинb дар Осиёи Миёна [анeз соли 1902 пайдо шудааст (соли 1966 дар архиви шахсии яке аз сокинони ша[ри Eротеппа шумораи якуми ин газета ёфт шуда буд). Дар газетаи «Искра» дар бораи а[воли вазнини ме[наткашони Осиёи Миёна хабару маrола[о чоп карда мешуд ва ин равшан далолат мекунад, ки байни редаксияи ин газета ва ходимони фаъоли инrилобии дар ин но[ия амалдошта робитаи муста[каме буд. Орган[ои матбуоти ленинb ба дараxаи ни[оят бузург мусоидат карданд, ки ташкилот[ои сотсиал-демократии Туркистон дар арафаи револютсияи якуми буржуазии демократии рус мутта[ид гарданд ва тактикаи дурусти худро кор карда бароянд.

Дар мулк[ои мустамликавии осиёимиёнагии Россияи подшо[b васеъ па[н шудани брошюраи В.И.Ленин «Ба камбаuалони де[от» а[амияти махсус дошт. Ин асар, ки аз тарафи до[ии да[ои пролетариат соли 1903 таълиф шуда буд, бо забони ба тамоми табаrа[ои а[олb фа[мо программаи болшевиконро, пеш аз [ама, программаи болшевиконро дар масъалаи аграрb баён мекард. Махсус rайд кардан лозим, ки ваrте ба[ори соли 1906 дар империяи Россия, аз xумла дар Туркистон [ам [одиса[ои револютсионb ни[оят авx гирифтанд, газетаи «Зеравшан» (номи пештарааш «Самарrанд»), ки онро сотсиал-демократ[ои ма[аллb нашр менамуданд, «Исло[оти аграрb» ном маrолаи махсус чоп карда буд.

Муаллифи ин маrола ба нукта[ои асари В.И.Ленин «Ба камбаuалони де[от» комилан такя карда навишта буд: «...Намояндаи сотсиал-демократ[ои рус Ленин дар брошюрааш «Ба камбаuалони де[от» гeё rарор[ои съезди III соли 1905 шудаи партияро пешакb баён намуда, [амчунин менависад, ки аз помешикон на rитъа[ои замин, балки тамоми замин[оро мусодира кардан даркор... Вазифаи аввалин, асосb ва доимии мо бояд муста[кам кардани иттифоrи пролетар[ову нимпролетар[ои де[от ва пролетар[ои ша[р бошад; модоме ин иттифоr арзи вуxуд менамояду муста[кам мегардад, пас [атман uалаба ба даст меоварем ва бо суръати тамом ба озодии комили а[ли ме[нат муяссар мешавем»⁸⁹.

{оxати гап [ам нест, ки тезис[ои ленинb оид ба муста[кам кардани а[олии мазлуми ша[ру де[от дар шароити Осиёи Миёна, ки а[олиаш асосан де[rонон буданд, чb гуна а[амияти калон доштанд!

Асари классикии коммунизми илмb дар Туркистон васеъ па[н шуда буд. {аминро гуфтан кофист, ки сагони бeйгири подшо[b дар куxое адабиёти сотсиал-демократиро ёбанд, аз он xо [атман «Манифести коммунистb» [ам мебаромад. Дар Самарrанд, Хerанд, Ашrобод, Марuелон, Тошканд, Марв, Чорxeй, Андиxон – дар [ама xо «Манифести коммунистb» буд ва ин ноrуси инrилоб баланд садо медоду халrро ба муборизаи зидди истисмору асорат ба по мехезонд.

Му[аrrиrи тоxик М.Аслонов рeйхати китобу маrола[ои пин[ониеро меоварад, ки дар байни [уxxат[ои сардори уезди Хуxанд ёфт шудаанд. Дар ин xо мо асар[ои В.И.Ленин «Маърeза дар бораи съезди мутта[идкунандаи Партияи сотсиал-демократии коргарии Россия», «Аз нав дида баромадани программаи аграрии партияи коргарb», «Пароканда кардани Дума ва вазифа[ои пролетариат», «Ду тактикаи сотсиал-демократия дар револютсияи демократb», асари К.Либкнехт «Тортанак[о ва пашша[о», Р.Люксембург «Револютсияи рус», Б.Самойлов «Озод кардани коргарон бояд кори худи коргарон бошад», Пол Лафарг «Материализми иrтисодии Карл Маркс» ва дигар китобу маrола[оро мебинем⁹⁰.

Бешуб[а, ташкилот[ои сотсиал-демократии Туркистон, ки ба он[о В.И.Ленин ва [амсафонаш ро[барb мекарданд, дар масъалаи дар байни халr[ои Осиёи Миёна па[н кардани uоя[ои револютсионии болшевикон хизмати бузургеро анxом доданд. Сабаб ма[з [амин буд, ки револютсияи сол[ои 1905-1907 на фаrат но[ия[ои аз xи[ати иxтимоиву иrтисодb ва саноатb нисбатан мутараrrии маркази мамлакат, балки [амчун сели тавоно тамоми гeшаву канор[ои мустамликавии осиёимиёнагии империяро пахш кард.

Уrдаи бе[ад печдарпечи ихтилоф[ои иxтимоb, ки хоси но[ия[ои руснишин буд, дар кишвари Туркистон ба касофати зулми гарони миллb боз [ам мураккабтар мешуд. Пролетариати Туркистон нисбат ба пролетариати марказ[ои калони саноатb аз xи[ати сиёсb ба андозае rафо мемонд, он rадар муташаккилу мутта[ид набуд ва мисли пролетариати марказ[ои калони саноатb дар муборизаи синфию сиёсb таxрибаи казоb [ам надошт, вале ма[з бори гарони зулми миллb кори пролетариати Туркистонро хеле осон мекард. Тасодуфb нест, ки вусъати воrеа[ои револютсионии Осиёи Миёна [укуматдорони Россияи подшо[иро [ам дар худи Петербург ва [ам дар худи генерал-губернаторb гаранг карда партофт. Ин [одиса[о барои он[о нога[онb шуданд.

Зимнан муборизони зидди зулму асорат дар Осиёи Миёна равшан ба исбот расонданд, ки он[о [амсафони лоиrу шоистаи он rувва[ои револютсионие буданд, ки дар саросари мамлакати сермиллат амал доштанд.

«Якшанбеи хунин»-и 9 январи соли 1905, ва[шиёна тирборон шудани намоишгарони беяроr тамоми мамлакатро аз rа[ру uазаб ба да[шат оварду боиси нафрату адовати а[ли кишвари Туркистон [ам гардид. Бо ташаббуси болшевикон дар рeзи «Иди Татяна», яъне 12 январи 1905, ки дар ин рeз 150-солагии Университети Москва xашн гирифта мешуд, дар чандин ша[р[ои генерал –губернаторb-дар Тошканд, Самарrанд, Rизиларват митингу намоиш[о шуда, иштирокчиёни он[о дар xавоби ва[шонияти нeкарони бенeхтаи подшо[, ки дар Петербург содир намудаанд, rа[ру uазаб ва нафрату кинаи худро из[ор доштанд.

Дар Самарrанд - дар зиёфате, ки ба муносибати xашни Университети Москва барпо гардид, болшевикон М.В.Морозов ва П.В.Позняков иштирок карданд. Азбаски дар зиёфат асосан зиёиён ширкат меварзиданд, Морозов ба он[о муроxиаткунон нутrи шeълаваре эрод кард ва хотирнишон намуд, ки «дар университет алангаи инrилоб мудом шeълавар буд». Ваrте бо талаби rисми иртиxоии [озирон гимни подшо[b навохта шуд, болшевикон ва [амфикрони он[о намоишкорона аз зиёфат баромада рафтанд. Бисёр а[амияти калон дошт, ки револютсионерони Туркистон ба «Иди Татяна» ранги рeирости сиёсb доданд, алалхусус, мумкин гуфт, ки ин якумин воrеае буд, ки дар мулк[ои осиёимиёнагии [укумати подшо[b зидди он ин rадар эътирози оммавb зо[ир карда шуд.

Ба[ори соли 1905 дар кишвари Туркистон [аракати сотсиал-демократb хеле вусъат ёфт. Махсусан, «Гурe[и мутта[идаи сотсиал-демократ[о ва сотсиал-револютсионер[о», ки аз охири соли 1904 то марти 1905 амал дошт, (мо[и марти 1905 он[о аз [ам xудо шуданд ва гурe[и тошкандии РСДРП таъсис ёфт) хеле фаъолона кор кард. Ин гурe[ чанд вараrаву шиор[о бароварда, наш­рия[ои гурe[[ои сотсиал-демократb ва ташкилот[ои дигар но[ия[ои мамлакатро дар Осиёи Миёна па[н мекард. Яке аз вараrа[ои гурe[и тошкандии РСДРП аз санаи 2 апрели соли 1905 махсус барои коргарони ро[и о[ани Осиёи Миёна навишта шуда буд ва даъват мекард, ки ро[ио[анчиён ва дигар коргарони ёрдамчии стансияи Черняево иззати нафси худро ниго[ доранд, аз маъмурият иxрои талаб[ои худро исрор намоянд ва агар маъмурият рад кунад, корро партоянд⁹¹. Ин даъватнома ва дигар кор[ои револютсионерон, ки дар байни коргарони ро[и о[ан бурда мешуд, натиxаи хуб доданд. «Черняеваги[о» аз шарикони дар дигар стансия[о кор мекардагии худ намонданд ва аз 9 апрел корро партофтанд. Ин нахустин иrдоми ме[наткашони мазлуми генерал-губернатории Туркистон буд, ки дар арсаи не[зати зидди[укуматb гузошта шуд. Ин не[зат[о аз бисёр xи[ат номуташаккил ва бенизом бошанд [ам, вале ояндаи он[о калон буд.

Корпартои[ои отряди пешrадами пролетариати Осиёи Миёна – ро[ио[анчиён бо мавxи тавонои шeру ошeб[ои камбаuалони де[от, ки ба[ори соли 1905 якбора авx гирифта буд, ба [ам печида рафт. Шeру ошeб[ои де[rонон тамоми Туркистони Россияро фаро гирифтанд, аммо дар водии Фарuона вусъати махсус доштанд. Он[о зо[иран зидди rаллобию каззобb ва фиребу найрангу бедодию худсари[о, ки дар ваrти интихоби калонони де[от рeй медод, инчунин бар зидди таrсимоти беинсофонаи об нигаронида шуда буданд.

Мо[и майи соли 1905 пур аз xамъомаду намоишу корпартои[ое буданд, ки дар он[о табаrа[ои навбанави ша[риён ва камбаuалони де[от, инчунин баъзе намояндагони табаrа[ои майда-буржуазb, солдат[ои аrидаву мафкураашон револютсионb, муаллимон, адвокат[о, инженер[о ва дигар намояндагони ба револютсия хайрхо[и зиёиён иштирок мекарданд. Тобистони соли 1905-уми Туркистон [ам аз митингу намоиш[ои сиёсb ва вусъати корпартои[о моломол буд. Обрeю эътибори ташкилот[ои сотсиал-демократb дар байни омма торафт баланд мешуд, он[о аз пеш беш вараrаву даъватнома[о чоп мекарданд, кори ташкилии худро такмил медоданд. Намоиш[о дар Тошканду Самарrанду Ашrобод ва дар дигар ша[р[ои кишвари Туркистон зери шиор[ои «Зинда бод озодb!» «Нест бод [укумати мутлаrа!» мегузашт. Дар корпартои[о вакилони харx, либосдeзон ва коркунони наrлиёти ша[р ширкат меварзиданд. Масалан, дар Самарrанд rариб тамоми коркунони муассиса[ои савдо, корхона[ои чойпечонb, ки аксарияти он коркунон аз xумлаи миллат[ои ма[аллb буданд, дар корпартоb иштирок карданд.

{аракати эътироз торафт вусъат меёфту reшун[ои Округи [арбии Туркистонро [ам фаро гирифт. Дар ин кор [ам хизмати ташкилот[ои сотсиал-демократb калон аст. Бисёр даъватнома[ои он[о махсус барои солдат[о навишта шуда «Ба солдат[о!» ном доштанд. Дар ин даъватнома[о [аrrонb исбот карда мешуд, ки [окимияти мутлаrа, капиталист[о ва помешик[о барои пролетариату де[rонони тамоми империяи Россия [ар rадар касофатбор бошад, барои солдат[о [ам [амон rадар фалокатбор мебошад. Дар баъзе rисм[ои [арбb кружоку комитет[ои солдат[о таъсис меёфтанд, ки зери таъсири сотсиал-демократ[о буданд. Ин кружоку комитет[о дар анxоми кор[ои сиёсиву тарбиявии байни reшун[о хизмати калон карданд. Тасодуфb нест, ки тобистони соли 1905 дар баталйони сапер[ои Тошканд, дар ротаи телеграфчиёни [арбии Туркистон, дар баталони 7-уми тирандозони Туркистон, дар баталйони ро[ио[анчиёни [арбии Закаспий ва дар дигар rисм[ои [арбb зуд-зуд шeру ошeб[о мешуданд. Ин шeру ошeб[о пешхабари [амон не[зат[ои rатъb буданд, ки минбаъд бунёди тартиботи [укумати подшо[b - reшун[оро фаро гирифт.

Авxи тавонои [аракат[ои револютсионb дар но[ия[ои марказии мамлакат, дар Украина ва дар Кавказ тирамо[и соли 1905 дар кишвари Туркистон [ам хеле [амовозb ёфт. Дар ин бобат корпартоии умумии сиёсb, ки мо[и октябр дар Россия ба вуreъ омад, хеле мусоидат кард. Дар xидду xа[ди револютсионии ме[наткашон чb маrом доштани он корпартоиро В.И.Ленин батафсил тавсиф додааст: «Корпартоии сиёсии умумироссиягb ин дафъа [аrиrатан [ам тамоми мамлакатро фаро гирифта, [амаи халr[ои «империя»-и лаънатии Россияро ба хуруxи rа[рамононаи синфи мазлумтарин ва пешrадамтарин мутта[ид намуд. Пролетар[ои [амаи халr[ои ин империяи xабру зулм акнун дар як армияи бузурги озодb ва армияи сотсиализм саф ороста истодаанд. Москва ва Петербург бо ташаббуси револютсионии пролетарии худ сазовори шаъну шараф гардиданд. Пойтахт[о корпартоb карданд, Финландия корпартоb мекунад. Кишвари Остзей бо сардории Рига ба харакат [амро[ шуд»⁹².

Ин нукта[оро, ки 31 /18/ октябри соли 1905 баён шудаанд, пурра ба Осиёи Миёна [ам нисбат додан мумкин аст. Тамоми ро[и о[ани Осиёи Миёна аз кор монд, зеро тамоми ро[ио[анчиён корро партофтанд. Аз баромад[ои пештараи ро[ио[анчиён фарrи ин корпатоb дар [амин буд, ки талаботи коргарон хосияти амиrу яrини сиёсb доштанд. Ин корпартоb барои тарафдорию дастгирии ро[ио[анчиёни rисми европоии мамлакат ташкил карда шуда буд ва ин ро[ио[анчиён дар баробари талаби бе[тар кардани а[воли иrтисодии худ [амчунин программаи мубориза барои [уrуr[ои сиёсиро [ам пеш ни[ода буданд. Корпартоb аввал дар Ашrобод сар шуд ва зуд дар саросари ро[[ои о[ани Осиёи Миёна дастгирb карда шуд. Дар Ашrобод, Rизиларват, Тошканд, Самарrанд ба ро[ио[анчиён, коргарону коркунони дигар со[а[о – коркунони матбаа[о, вакилони харx ва uайра[о [амро[ шуданд. Коргарони матбааи Демурови ша[ри Самарrанд, ки ма[з дар [амин матбаа газетаи «Самарrанд»– органи болшевикон чоп мешуд, хеле фаъолона амал карданд.⁹³ Он[о дар сафи пеши пролетариати Самарrанд мубориза мебурданд Ва [анeз соли 1904 ва ибтидои соли 1905 ба он[о муяссар шуда буд, ки шароити кори худро ба андозае бе[тар кунанд.

Ташкилоти болшевикони Самарrанд ба муборизаи ме[наткашон барои гузарондани корпартоии умумb сарвар шуд. Аллакай 17-уми октябр коргарони ша[р ба корпартоии ро[ио[анчиён [амро[ шуданд ва рeзи дигар намоиши умумии серодам ташкил намуданд. Дар бораи воrеа[ои 18-уми октябри Самарrанд мухбири газетаи «Русский Туркестан» чунин навишта буд: «Рeзи сешанбе, соати 10 ба кeча баромадаму дидам, ки [ар ду матбаа бастагb, магазину дeкон[о rулф; аз гимназияи бачагон писарбача[о «Ура!», «Зинда бод озодb!» – гeён додзанон берун рехтанд, талаба[ои синф[ои болоии гимназия ба тарафи гимназияи духтарон давиданд, ки он[оро [ам «бардоранд». То соати 12 тамоми коргарони ша[ри Самарrанд корро партофтанд. Идора[ои наrлиёти ша[р [ам ба корпартофтагон [амро[ шуданд. {аёти ша[р дар як они [ол карахту шах шуда монд. Мардумони тангназар [аросон uаллаву дигар хeрокворb харид карда захира менамуданд, зеро гурдаашон мекафид, ки корпартоb дер давом хо[ад кард. Дар воrеъ, то бего[ тамоми нонвойхона[о руст буданд, фаrат rариби[ои шом мардум дар митинг xамъ омада rарор доданд, ки нонвойхона[о ва дeкон[ои rассобb фавран кушода шаванд»⁹⁴.

Сонитар, ба ро[ио[анчиёни Осиёи Миёна коргароне [амро[ шуданд, ки шохаи xанубии ро[и о[ани Оренбург-Тошкандро месохтанд. Дере нагузашта корпартоии ро[ио[анчиён ба корпартоии умумии сиёсb табдил ёфт. Пролетариати Самарrанд, ки сарвараш болшевикон буданд, xавобан ба манифести 17 октябри 1905-уми подшо[ намоиши тавоное ташкил доданд ва дар чорбоuи ша[р митинги серодаме барпо карданд, ки дар он зиёда аз [азор кас иштирок доштанд. Ба раёсати маxлис якдилона болшевик М.В.Морозовро интихоб карданд. Вай [озиронро даъват намуд, ки э[тироми ша[идонро ба xо оваранд.

{укуматдорон митингро бо воситаи дастаи казак[о пароканда карданb шуданду вале натавонистанд. Дар резолютсияе, ки [озирон rабул карданд, чунин гуфта мешуд: «...мо ба синфи коргар, ба ин муборизи суботкору фидокори ро[и озодb из[ори [амдардb менамоем ва талаб[ои иrтисодии вайро, аз он xумла ин талаб[о – бетаъхир xорb кардани рeзи 8-соатаи кор ва дар тамоми со[а[ои ме[нату исте[солот муrаррар кардани рeзи пурраи истиро[атро rатъиян дастгирb мекунем... {амаи ононе, ки вобаста ба фаъолияти сиёсb таъrиб шудаанд, бояд фавран авф карда шаванд. {амаи ма[бусони сиёсb ва бадарuашудагон бояд фавран озод карда шаванд»⁹⁵.

Мутаассифона, сотсиал-демократ[ои Самарrанд ба [уxxати авомфиреби подшо[ – манифести 17 октябр созишкорона муносибат намуданд ва ин кори он[о ба [укуматдорони Самарrанд ба андозае имкон дод, ки корпартоии октябрро шикаст ди[анд. Вале корпартои[ое, ки дар Самарrанд ва дар дигар ма[ал[ои кишвар торафт авx мегирифтанду ба он коргарони заводи пахта ва дигар завод[о низ [амро[ шуданд, далолат менамуд, ки шуури сиёсb ва синфии ме[наткашон хеле баланд шудааст. Rувва[ои револютсионии кишвар, ки [анeз таxрибаи кофb надоштанд, са[ву хато[ои худро бартараф мекарданду аз он[о ибрат мегирифтанд, дасисаву тe[мату бe[тон[ои [укуматдоронро рафъ месохтанд, ба кушокуши[ову террори политсай[ову казак[о муrобилат мекарданду торафт равшану возе[тар из[ор медоштанд, ки rувваи сиёсие гардидаанд, ки иrтидори онро пурра ба назар нагирифтан мумкин нест.

{амин [ам а[амияти аввалиндараxа дошт, ки муборизони пешrадам – аъзоёни ташкилот[ои сотсиал-демократb (болшевикb) зарурати ба муборизаи зидди [укумати подшо[b ва иртиxоъпарастони [ам умумироссия ва [ам ма[аллb xалб кардани оммаи миллат[ои ма[аллиро наuз мефа[миданд. А.В.Пясковский комилан дуруст таъкид менамояд, ки «Русский Туркестан» ва «Самарrанд» барин орган[ои матбуот «масъалаи озодb ва баробарии миллат[о, масъалаи муборизаи зидди миллатчигии буржуазиро ба таври болшевикона пеш мени[оданд ва бор[о ба [имояту му[офизати халrият[ои мазлуми Туркистон баромаданд. Масалан, газетаи «Русский Туркестан» мо[и декабри соли 1905 «Не[зати озодb ва мардуми та[xоb» ном маrолае чоп карда, дар ин маrола навишта буд: «Он[о (яъне намояндагони а[олии ма[аллb –Б.U.) оrибати нохуши корпартоии ро[ио[анчиён ва дигар корпартои[оро фа[мида, рeирост из[ори умед менамоянд, ки пас аз табаддулоти давлатb дар но[ияи дурдасти мо [ам тартиботи дигар муrаррар мегардад ва баробари xорb шудани ин тартибот да[шати [алокатбори худсарию зулму асорату зeроварb, ки зодаи тарзи мавxудаи идора асту дар ни[оди мардум тамоми падида[ои солими ташаббуси шахсb, фаъолияти xамъиятb ва, умуман, пешрафти маданиро тамоман сeхтаву хокистар мекунад, абадудда[р бар[ам хо[ад хeрд. Аз афти кор, кай[о ваrти он расидааст, назарияи беаrлонаи нажод[ои олию омиро, ки мувофиrи он нажодеро Худо барои [окимият халr кардаасту нажоди дигар – нажоди омиро ба тадриxан нест шудан аз арсаи таърихи башар ма[кум намудааст, ба rуттии ахлот бурда партоем. Фаrат тартиботи давлатдории мо барин тартиботе, ки аз e[даи ягон иrдоми эxодию оrилона баромада наметавонад, тавонистааст, ин гуна назарияро асоси сиёсати дохилии худ rарор ди[ад ва ин гуна сиёсатро нисбат ба мардумони шарrb ва сибирb раво бинад. Мо шуб[ае надорем, ки а[олии шашмиллионнафараи кишвари Туркистон дар [аёти иrтисодии Россия ва дигар мамлакат[о маrоми намоёнеро хо[ад дошт, вале ин кор бо комёбии комил ба шарте xомаи амал мепeшад, ки rобилияти ме[нат ва умуман фаъолияти иrтисодии а[олb ба дараxаи лозима баланд бардошта шавад, ин кор бошад, ба шарти озодии комили сиёсии ин халrи ме[натдeсту дилсоф rобили иxро аст»⁹⁶.

Газетаи «Самарrанд» навишта буд: «Замоне, ки [окимияти мутлаrа бо тарuибу ташвиrи риёкоронаи одамбадбинb ва низои миллb тамоми мамлакатро пур аз накбат менамуд, пролетариати тамоми миллат[о дар муборизаи зидди [укумати подшо[b мутта[ид кардани муборизони [амаи миллат[оро ягона ро[и халосb мешумурд»⁹⁷.

Ташкилоти сотсиал-демократии Туркистон даъватнома[о, вараrа[о, хитобнома[ое, ки аз маркази Россия мегирифт, дар ма[ал[о бо усули гектограф нусхаи он[оро зиёд мекарду интишор менамуд. 9 январи соли 1906 дар яксолагии «Якшанбеи хунин» дар кeчаву паскeча[о ва дару дарвоза[ои Ўротеппа «Ба граждан[ои Ўротеппа» ном хитобномае пайдо шуд, ки бо гектограф чоп карда буданд. Дар ин хитобнома шиор[ои «Нест бод [окимияти матруки мутлаrа!», «Зинда бод Маxлиси муассисон!» зикр шуда буд. Хитобнома хусусуяти сирф револютсионb дошт. Дар байни а[олии Ўротеппа, ки ша[ри аз xи[ати саноат нисбатан суст тараrrикардае буд, па[н шудани ин гуна хитобнома ша[одат медод, ки ташкилоти револютсионии пин[онкор дар арафа ва дар давраи Револютсияи Якуми Рус дар бобати ташаккули xа[онбинии сиёсии а[олии ма[аллb таъсири калон дошт⁹⁸.

Бо маrсади мутта[ид кардани [амаи ташкилот[ои партиявии Туркистон дар мо[и феврали соли 1906 якумин Конференсияи ташкилот[ои сотсиал-демократии Туркистон даъват карда шуда буд. Конференсияи мазкур дар хусуси ташкил додани Иттифоrи ташкилот[ои туркистонии партияи сотсиал-демократии Россия rарор мебарорад. Инчунин дар бобати вусъат додани кори байни пролетариати миллии ма[аллb rарор rабул карда мешавад.

Дар мо[и сентябри соли 1906 конференсияи дувуми ташкилот[ои туркистонии сотсиал-демократ[о дубора ба ин масъала таваrrуф карда, бори дигар зарурати пурзeр кардани муборизаи револютсиониро дар байни ме[наткашони ма[аллb таъкид намуд. Ин мавrеи болшевикон ша[одат медод, ки он[о ба муборизаи зидди [укумати подшо[b сафарбар кардани ме[наткашони тоxик, eзбек, туркман, rирuиз ва дигаронро наuз мефа[миданд. Ташкилоти партиявии Самарrанд аз рeи rарордод[ои мазкур амал карда, бо ме[наткашони миллати ма[аллb алоrаи зич барrарор менамояд.

19 октябри соли 1905 та[ти раёсати болшевик Морозов маxлиси калон барпо мегардад. Коргарони ма[аллb на фаrат дар маxлис [озир буданд, балки дар он фаъолона иштирок мекарданд. Дар резолютсияе, ки маxлис rабул карда буд, чунин гуфта мешавад: «Маxлис аз рeи из[ороти коргарони [озирбудаи сарт[о (он ваrт eзбеку тоxиконро [амин тавр меномиданд–Б.U.) rарор дод, ки талаботи иrтисодии мардуми ма[аллиро дастгирb кунад ва [амаи он фирма[оеро, ки ме[нати мардуми ма[аллиро истисмор карда меоянд, сахт мазаммат мекунад».

Таъсири болшевикон ба коргарони ма[аллb чунон зeр буд, ки аксар ваrт корпартои[о характери револютсионb, сиёсb доштанд. Соли 1905 дар Осиёи Миёна [атто «Иттифоrи ро[ио[анчиён» таъсис ёфта буд, ки кори Совет[ои депутат[ои коргаронро иxро мекард. Дар байни аскарон [ам ошeб мехест. Чунончи, 25–27 декабри соли 1905 дар Хуxанд дар ротаи понтонии туркистонb шeриши револютсионb сар зада буд. Шeриш бера[мона пахш гардид. 26 нафар аскарони ротаи понтонb ба [абс гирифта, 7 нафарашон бадарuа карда шуданд.⁹⁹ Аз рeи маълумоти архив, дар ноябри соли 1905 дар 9 заводи пахтатозакунии Бухорои Нав корпартоb шуда, соли 1906 шeриши яроrноки ро[ио[анчиён ба амал омадааст.

Таъсири болшевикон на ин ки ба коргарону солдат[о, балки ба дигар табаrа[ои а[олии ма[аллb мегузашт. Масалан, косибони Самарrанд аз додани андоз сар кашиданд, дар Eротеппа де[rонон андози заминро супурдан нахостанд. Генерал-губернатори Туркистон Сахаров 10 октябри соли 1905 ба Трепов хабар дода буд, ки э[тимол шeриши мусалла[ бархезад. Граф Витте дар телеграммаи рамзb ба генерал-губернатор 25 декабри соли 1905 чунин навишта буд: «ман ба шумо масли[ат меди[ам, ки ба кишвари дар ихтиёри шумо будагb [олати [арбb xорb карда, ба корпартоён ва револютсионерон rатъиян хотима ди[ед, вагарна кор ба xое мерасад, ки мо дар байни мардуми ма[аллb [ама гуна нуфузу эътибори худро гум карда, ба шeриш замина тайёр мекунем».

Губернатори [арбии вилояти Самарrанд ба генерал-губернатори Туркистон дар мо[и декабри соли 1905 ба ин мазмун хабари хавотирангез дода буд: «Дар он rисмати Самарrанд, ки мардуми ма[аллb менишинад, агитаторон халrро ёд меди[анд, ки андоз ва дигар хироx[оро насупоранд. Дар натиxа ин ба xамъ шудани андозу хироx аз а[олии уезду ша[р[о хеле таъсир мерасонад». Дар [аrиrат, боrимонда[ои андозу хироx дар уезди Хуxанд ба 355 [азор сeми тилло, дар Самарrанд ба 155 [азор сeм расида буданд.

Ошeб[ои де[rонон дар [ама xо ба амал меомаданд. Сардори уезди Хуxанд навишта буд, ки тирамо[и соли 1905 тамоми а[олии уезд аз адои [ама гуна андозу хироx «[ам давлатию [ам иxтимоb» бо исрор саркашb карданд. Масалан, вай де[аи Uончиро мисол меоварад, ки аз а[олии он xо аз нимаи дувуми соли 1905 сар карда то июли 1906 «ягон андозе xамъ кардан мумкин нашуд», чунки де[rонон ба rавли сардори уезд, «як навъ муrобилати uайрифаъолонаи дурудароз» нишон додаанд. Зимнан, кор фаrат «бо муrобилати uайрифаъолона» анxом намеёфт. Дар баъзе xой[о де[rонон аз xонашон сер шуда, ба [укуматдорони подшо[b рeирост муrобилат мекарданд. 29 марти соли 1906 дар rишлоrи Чоркe[и вулуси Исфара воrеаи тезу тунде рeй меди[ад. Ёрдамчии сардори уезди Хerанд капитан Румянсев бо [амро[ии rариб да[ нафар амалдорон барои яктарафа кардани xанxоли обёрb ба он xо меравад. Дар ваrти ба вулуси [амсоя як rисми обро сар додани шудани амалдорони подшо[b гурe[и калони де[rононе, ки бо сангу таёr мусалла[ буданд, он[оро фавран миёнагир мекунанд. Аз байни изди[ом нидо[ои: «Он[оро сангсор кунед!» «Занед он[оро!» баланд мешавад. Баъзе аз амалдоронро аз болои асп гирифта партофта, беяроr мекунанд. Баъд дар худи [амон xо xамъомади де[rонон барпо шуда, оrсаrrоли rишлоrро, ки мардум бисёр бад медид, иваз мекунанд ва аз ёрдамчии уезд талаб мекунанд, ки фармонро дар бораи тасдиr намудани оrсаrrоли нав фавран имзо кунад. Румянсевро uайр аз ризоият чораи дигар набуд. Оrсаrrоли нав [амон дам ба иxрои кори худ шурeъ мекунад.¹⁰⁰ Айнан хамин гуна воrеа дар де[аи Reштегирмони вулуси Нов рeй дод. Ба он xо [ам барои [алли xанxоли об бо як гурe[ одамонаш пристави Исфону штабс - капитан Артсишевский омад. Мисли Чоркe[ дар ин xо [ам он[оро де[rонони бисёр (зиёда аз 150 нафар) пешвоз гирифтанд, ки аз бедодии маъмурият ба дод омада буданд. Ваrте бо фармони Артсишевский обро бастанд, мардум якбора дарафтода, худашон обро кушоданд, худи Артсишевскийро rариб зада чаппа карда буданд, штабс-капитан маxбур шуд, ки одамонашро гирифта гурезад.

Мо фаrат ду мисол овардем, ки ба [ама xо хос буд. Са[ифа[ои матбуоти он сол[о, да[[о xилд материал[ои архив пур аз тасвири шeру ошeб[ои де[rонон мебошад, ки шаклу вусъати гуногун доштанд. Худ аз худ маълум аст, ки амалдорони подшо[b асли воrеаро ба [ар ро[ та[риф менамуданд, хусусияти иxтимоb доштани он шeру ошуб[оро рeйпeш мекарданд. Аз итти[оди [аракати револютсионии табаrаи пешrадами рус[ои кишвар ва муборизаи озодихо[онаи а[олии ма[аллb, ки болшевикон ма[з барои амалb шудани [амин гуна омил[о исроркорона мубориза мебурданд, амалдорони подшо[b мурданивор метарсиданд.

Яке аз шакл[ои ошeб[ои де[rонон ба бой[ои ма[аллb ва маъмурии подшо[b [амла овардан буд. Статистикаи расмb ин гуна ошeб[оро «[амлаоварии uоратгарона» [исоб мекард, вале дар асл [ама ваrт дар паси таъбири «[амлаовари[ои uоратгарона» золимону истисморкунандагони худро xазо додани де[rонони камбаuал пин[он дошта мешуд.

Статистикаи ин гуна «[амлаовари[о» аз рeи «Маxмeаи гузоришоти воrеа[о», ки идораи вилоятии Самарrанд тартиб дода буд, чунин аст:

Сол[ои 1900–1904 – 131 бор [амла.

Сол[ои 1905–1909 – 359 бор [амла.

Чунон ки дида мешавад, ба муносибати револютсияи соли 1905 дар кишвари Туркистон миrдори «[амлаовари[ои uоратгарона» афзудаанд. Дар байни иштироккунандагони он[о шахсони шуxое низ буданд, ки бо корнома[ои худ шe[рат ёфтаанд. Яке аз ин rабил шахсони номвар Намоз Пиримrулов ном де[rони камбаuале буд, ки ба дастаи де[rонони Самарrанд ро[барb кардааст. Ёрдамчии губернатори [арбии Самарrанд дар бораи ин одам ба сардори худ чунин менависад: «Намоз дар байни мардуми камбаuал бисёр ном баровардааст. Барои хизмати одамон саховатмандона [аr меди[ад, тан[о бой[оро uорат мекунаду ба камбаuалон бо пул, uалла, тухмb барои кишт ва uайра [ар го[ ёрдам карда меистад»¹⁰¹

Намоз ба дастгирию [амкории камбаuалони де[от такя мекард. Ма[з отряди вай аз xумлаи камбаuалони де[от пур мешуд, ма[з камбаuалони де[от ба вай мадад мекарданд, ки аз таъrиби [укуматдорон халос шавад. Аз архив [уxxате ёфт шуд, ки онро яке аз намояндагони маъмурияти [укумати подшо[b тартиб дода будааст. Ин намоянда ин тавр менависад: «Мардуми уезд ба [еx ваx[ ягон дарак намеди[анд, [еx кас, [атто подабон[о [ам, намегeянд, ки даста аз куxо гузашт, ба куxо рафт, xавоби [ама як хел: [еx чизро надидаам, [еx чизро намедонам. Аз чор се rисми одамони маъмурияти ма[аллb тарафдори Намоз; ро[барони даста дар [амсоягии он[о зиндагb мекунанду вале он[о ягон хабар намеди[анд. Xавоби аксари он[о [ам як хел: [еx чизро намедонам»¹⁰². Амалиёти uаюронаву далеронаи шeришгарони Намоз Пиримrулов то дар Туркистон андак паст шудани мавxи [аракати револютсионb давом дошт. Фаrат дар нимаи дувуми соли 1908 [укуматдорони подшо[b эълон карданд, ки ин [аракат rатъ шудааст, [ол он ки сарвари xасуру шуxои ин [аракат Намоз Пиримrулов [анeз мо[и июни соли 1907 [алок шуда буд.

Дар ин мобайн дар охири соли 1915 дар саросари Туркистон оташи инrилоб аланга мезад. Пас аз корпартоии умумии сиёсb октябри [амон сол дар rалъаи Тошканд шeриши мусалла[ сар зад ва мо[[ои ноябр-декабр боз корпартоии умумии сиёсb авx гирифт. Дар ин корпартоb [ам маrоми асосиро ро[ио[анчиён доштанд, аз xумла комитети корпартоии стансияи Черняево, ки rисми зиёди [аракат дар ро[[ои о[ани Осиёи Миёна дар зери назорати он буд, хеле хизмат кард.