А[воли а[ли ме[нат

Дар хоxагии rишлоr ривоx ёфтани муносибат[ои пулию молb таxзияи де[rононро хеле тезонд–дар як rутб бой[ои кулак ва дар rутби дигар камбаuалон, батрак[ои безамин (мардикорон, ятимон, хизматгорон), мазлумон xойгир шуданд.

Де[rонон аз кулфати безаминb аз xон безор мешуданд. Масалан, дар бекии {исор бой[о, ки [амагb 7,6% а[олb буданд, 45,6% тамоми замин[ои обиро со[ибb мекарданд. Дар дасти 28% хоxаги[ои камзамин [амагb 1% замин[ои обb буд. Дар но[ияи [озираи Орxоникидзеобод 1,3% бой[о 32% замин[ои обиро со[ибb мекарданду 38% хоxаги[ои камзамин [амагb 2,3% заминро кишт менамуданд. Бой[ову судхeрон де[rони сарсахтро бо [азор [илаву найранг хонавайрон мекарданду маxбур месохтанд, ки rарз бардораду як пора заминашро ба гарав монад. Барои ин ки де[rон дар замини худаш кор кунад, маxбур буд, ки ба rарзхо[ фоидаи ноинсофонае ди[ад. {амаи ин толону тороxро бо васиrаи замин ба расмият медароварданд, ки он де[rонро дасту по баста, ба дасти бой медод ва тамоми лоrупару чизу чораву а[лу аёлаш ба ихтиёри бой ё судхeр мегузашт.

Дар аморати Бухоро де[rонони ба uуломb афтода бисёр буданд. {амаи rарздорони rарзашонро адо накарда, инчунин баrиядорони аз хазинаи амир rарздор ба дафтар[ои махсус rайд карда мешуданд. Де[rоне, ки номаш ба чунин дафтар афтода бошад, аз [амаи [уrуr[о, аз xумла, аз [уrуrи бемалол ба ягон xо сафар кардан ма[рум мегашт. Xорчиён номи eро дар бозор[о эълон мекарданд ва баъд аз он [ар касе ки rарзи дар дафтар rайдшударо адо кунад ё худ ба адо кардан e[дадор шавад, [уrуrи хexаини [амон шахси rарздор шуданро молик мегашт.

Де[rонони ба uуломb афтода rашшоrона рeз гузаронда, кор[ои вазнинтарини зeрталабро иxро мекарданд. {атто он[оро ба омочу ароба rатb мекарданд. Он[о дар бадали ме[нати пуразоби худ як порча заuораи rоrу андаке шавлаи xуворb мегирифтанд, дар оuилхона[о бо чорпоён якxоя мезистанд. Он[оро калтаккорb карда, ба пой[ояшон ишкел меандохтанд.

Uуломоне [ам, ки ваrти тохтутоз ба вилоят[ои [амсоя ба дасти бодиянишин[о асир афтода ва дар бозор[ои uуломфурeшb фурeхта мешуданд, дар шароити сахти тоrатфарсо мезистанд. Аз замин[ои давлатb ба фоидаи хазина аз да[ чор ё худ аз сад чил rисми [осил гирифта мешуд.

Мувофиrи маълумоти С.Айнb, «истифои [аrrи подшо[b ба ин тариrа буд: ваrти расидани [осил муставфии хироx (амлокдор) ё намояндаи он бо саворе чанд ба сари замин омада [осилро аз будаш ду дараxа зиёдтар тахмин карда, миrдори [аrrи подшо[иро ба rиёси он тахмин ба номи де[rони фалакзада навишта меравад... Дар охири сол, ки одатан нархи uаллот гарон мешавад, билrасд маъмурони [укумат боз як ду бозорро гаронтар карда, нархро ба амир арз мекунанд. Табиb, нарх[ои арзшуда аз тарафи амир тасдиr меёбад ва бо [амон нарх [аrrи подшо[иро аз де[rон наrдан меситонанд.

Бисёр воrеъ шудааст, ки де[rон [ама чизашро, [атто баъзан писар ва духтарашро фурeхта [аrrи подшо[иро адо намудааст»⁸⁰.

Закоти чорпоро мувофиrи rоидаю rонуни ма[аллb аз рeи саршумори мавxудаи чорпо гирифтан лозим буд, аммо чунон ки С.Айнb менависад, дар ин бобат найрангу [ила[ои гуногуне ба кор бурда мешуданд. Масалан, агар падар ё худ бобои касе як ваrт[о як рама гeсфанд дошта бошаду дар сари закотандозb саршумори гeсфандон кам шуда бошад, писар ё набераи со[иби рама аз рeи миrдори пештараи дар рeйхати кe[на будагb закот медод.

Дар сари ро[[о аз ро[гузарон закоти савора гирифта uорат мекарданд. Чун ягон ро[гузар ё сокини ягон ша[р ба вилояти Бухоро сафар мекард, - менависад устод С.Айнb, - eро одатан закотчb аз назар мегузаронд. Агар e [атто чизе надошта бошад [ам, ки аз он закот гирифтан мумкин гардад, мебоист ба закотчb ягон чизро [амчун «дастовез» медод. Ба замми ин, тасдиrномаи як закотчиро закотчии дигар ба эътибор намегирифт ва дубора закот мерeёнд. {атто камбаuалоне, ки аз мардикорb ба диёри худ бармегаштанд, аз закотди[b озод набуданд. Дар замони амир Абула[ад (1885-1910) закоти чорпо, хироx аз хоxагии rишлоr ва закоти савдо шакли uоратгарии рeйростро ба худ гирифта буд.

А[воли [унармандони гуногункасб низ вазнин буд. {атто [унармандоне, ки дорои ма[орати баланди шахсb буданд, бо олоти баuоят оддb ма[сули корро зиёд ва бо мол[ои аз дигар xой[о овардамешудагии фабрика раrобат карда наметавонистанд.

Дар Бухоро 9 корхонаи калони бофандагb буд, ки [ар кадоме 50-60-тогb дастго[ дошт ва ин мануфактура[ои хурд аз они {оxb Rурбон, {оxb Абдулxаббор ва дигарон буданд. Ба uайр аз ин 80 корхонаи хурди бофандагии 3-4 дастго[дор мавxуд буд. {амагb дар Бухоро rариб 1500 бофанда кор мекард. Он[о дар шароити вазнини тоrатфарсо, рeзи дароз аз дeконхона берун наомада кор мекарданд. На фаrат [унармандони кироя, балки косибони ало[идаи яккадаст [ам аз тарафи со[ибони корхона[ои калони бофандагb гирифтори асорат шуда буданд.

Алалхусус, а[воли [унармандони кироя вазнин буд. Барои нишон додани системаи ва[шиёнаи истисморшавии он[о баъзе раrам[оро мисол меоварем. Косибон [афтае як xeра алоча мебофтанд, ки як тоrаи он 12 олчин буда, дар бозор 10 сeму 20 тин меистод. Косиб бошад, [афтае 1 сeму 20 тин [аr мегирифт. Косибон якумр аз со[ибкорони худ rарздор буданд. Косиби rарздорро ба корхонаи дигар (агар со[иби он rарзи косибро ди[ад) гузарондан, яъне фурeхтан мумкин буд.

Мануфактура[ои дигар [ам сохта мешуданд, ки дар он[о [унармандон дар зери истисмори сахти бера[мона мемонданд. С.Айнb дар «Ёддошт[о» чунин мануфактура – устохонаи рехтагариеро тасвир мекунад, ки ба шайхи давлатманд тааллуr дошт. Коргарон дигар ба азобу машаrrат тобоварb карда натавониста, устохонаро оташ мезананд ва со[ибаш дар он xо месeзад. Эътирози коргарони бадбахт дар [амин шакл зо[ир гардид.

Эътироз дар шакл[ои дигар [ам баён мешуд. А[олии баъзе ма[ал[о яроr ба даст гирифта, зидди талошу тороxу худсарию бедоди[ои [укуматдорони амир мубориза мебурданд. Дар ибтидои асри ХХ дар беки[ои Помир – дар Рeшон, Шуuнон, Вахон вазъият бени[оят тезутунд шуд. А[олии ин ма[ал[о, ки худ гушнагb мекашиданд, андоз[ои сершумореро, ки аз он[о [укуматдорони амир ситонданb мешуданд, адо карда наметавонистанд. Ба ин муносибат доимо шeру ошeб[о мешуд.

Вазъият боз барои [амин [ам шадид мешуд, ки дар ин xой[о посбонго[[ои reшун[ои рус воrеъ буданд ва офитсерони он[о хавф доштанд, ки тоxикон ба хориxа кeчида мераванд⁸¹. Агар ин тавр шавад, аз як тараф, посбонго[[о аз манбаи хeроку озуrа ма[рум мешуданд, аз тарафи дигар, ба аrидаи афсарон, «ба номи империяи Россия иснод мерасид». Дар байни офитсерон одамоне [ам буданд, ки мафкураи демократb доштанд ва дар тоифаи худ нисбатан тараrrипарвар [ам буданду усул[ои асримиёнагии идораи Бухоро он[оро ба да[шат меовард. Масалан, сардори отряди Помир капитан А.Е.Снесарев дар бораи дигар шудани бек[о навишта буд, ки «беки пештара мардумро ё uорат мекард, ё калтак мезаду [ар дуи инро якбора намекард; беки нав бошад, [ар дуи ин корро якбора мекунад, яъне [ам калтак мезанаду калтакхeрдагонро uорат [ам мекунад. Зимнан барои ин талошу калтаккорb ба[онаи дуруст [ам xуста наменишастанд, чаrrа мешуданду бе[уда кeфтан мегирифтанд»⁸².

Бо исрори [укумати подшо[b баъди дар беки[ои Помир интишор ёфтани [окимияти Бухоро аз мардум дар муддати чанд сол андоз гирифтан мумкин набуд. Вале дар ин муддат сат[и зиндагии мардум заррае боло нашуд, зеро асоси иrтисодии кишвар зироатпарварии бе[ад rафомондае буд. Бинобар ин, ваrте соли 1903 амалдорони амир эълон карданд, ки андоз гирифтанианд, мардуми uарби Помир якбора ба шeр омад. Дар баъзе ма[ал[о (масалан, дар Uунд, Шохдара, Uорон ва u.) мардум рeйрост рахти сафар мебастанд, ки ба ма[ал[ои озод аз [укми амир, масалан ба Туркистони тобеи [укумати подшо[ии Россия кeчида мераванд. {амон сардори Отряди Помир ба губернатори [арбии Фарuона [аросон хабар дода буд, ки дар баъзе xой[о, «дар маxлис[ои махфb» гап рафтааст, ки «акнун ваrти он аст, ки тоxикон худро му[офизат кунанд ва милтиr (чи тавре дар матни хабар айнан омадааст – «мултуr») ба даст гиранд⁸³.

Таrрибан, пас аз ду [афта маълум шуд, ки ин хавф асос доштааст. 30 июни соли 1903 ба де[аи Зинг (Вахон) ду амалдори Бухоро омада, адои андозро талаб карданд. Ин кор боиси uазаби халr гардид. Де[rонон дар майдони канори де[а xамъ омаданд. Дар xамъомади митингмонанд [ама савганд хeрданд, ки амлокдоронро мекушанду баъд аз хоки амири Бухоро гурехта мераванд.

{авлие, ки дар он амлокдорон меистоданд, му[осира карда [ар дуро кашолакунон бароварданду дасту пояшонро куллук бастанд. Баъд чизу чораи худро ба китф партофта, ба ро[ баромаданд, ки Бухорои манфурро тарк намоянд. Мардум хеле дур рафтанду вале сардори яке аз посбонго[[о хорунжий Голявинский аз воrеа хабар ёфта, аз паси он[о давид ва расонда гирифту амлокдорони аз тарс rариб гурдакафшударо халос кард. Баъди масли[ату машварати дурудароз Голявинский мардуми Зингро аз нияташон гардонд ва розb кард, ки ба де[аашон баргарданд.

Шeру ошeб[ои халrb дар uарби Помир рeз ба рeз вусъат меёфт. {укумати подшо[b инро дида амирро розb кунонд, ки боз маншуре барораду дар беки[ои Помир мe[лати uундоштани андоз боз мавrуф гузошта шавад. Ин uалабаи калони халr буд.

Шeру ошeб[ои халrb

Авxи шeру ошeб[ои халrb дар беки[ои uарби Помир [одисаи xудогонаву мустасно набуд. Худи [амин хел [одиса[о ва дар [амин шакл дар но[ия[ои гуногуни аморати Бухоро ба амал меомаданд. Дар Бухорои шарrb, ки анъана[ои озодидeстb [анeз муста[кам буданд, мардум зуд-зуд ба даст сангу кулeх, калтаку таёr ва белу каланд гирифта ба по мехестанд.

Дар ибтидои асри ХХ не[зат[ои зидди[укуматb ни[оят шиддат гирифтанд. Ин воrеа сабаб[ои зерин дошт – истисмори феодалb ва зулму асорати андоз[о тоrатгудоз мешуд. Худшиносии синфии камбаuалони ма[аллb такмил меёфт, ба сабаби [ама бозор[оро зер кардани мол[ои русии фабрику заводb мардум, алалхусус, косибон тез бенаво мешуданд ва uайраву ва [оказо. Ин не[зат[о барои [амин [ам а[амияти калон доштанд, ки бо муборизаи озодихо[онаи пролетариат ва де[rонони тамоми Россия, бо [аракати револютсионии кишвари Туркистон зич алоrаманд шуда мерафтанд.

Масъалаи тадrиrи шeру ошeб[ои ме[наткашони Бухорои шарrb зидди [окимияти амир ва нeкарони вай дар сол[ои охир хеле пеш рафта бошад [ам,⁸⁴ аз афти кор, тадrиrи амиrу муфассали ин масъала дар пеш аст. Умуман, материал[ои архив[о, алалхусус [уxxат[ои архиви rушбегиро, ки дар Тошканд ма[фуз аст ва фонди сектори таърихи аср[ои миёнаи Институти таърихи ба номи А[мади Дониши АФ РСС Тоxикистонро дар Душанбе ни[оят муфассал тадrиr кардан даркор, ки он[о мадрак[ои басо муфид хо[анд дод.

Вале маълумоти мавxуда [ам имкон меди[анд иддао намоем, ки дар арафаи револютсияи якуми буржуазии демократии сол[ои 1905–1907-уми Россия замона [ам барои [укумати подшо[ии Россия ва [ам барои [укуматдорони аморат баuоят пурта[лука ва нотинx буд. Алангаи шeру ошeб[ои халr го[ дар ин xову го[ дар он xо боло мехест. Соли 1900 шeриш бекии Калифро фаро гирифт, соли дигар (1901) дар Де[нав, соли 1902 дар Reрuонтеппа шeриш шуд.

Дар сол[ои аввали асри ХХ Reрuонтеппа ва но[ия[ои атрофи он дучори офат[ои табиат шуда буданд–аввал малах зер кард, баъд муромурии чорво сар шуд. Вале ба ин ниго[ накарда амлокдорони бек бера[мона закоту андозро кашида мегирифтанд, судхeрону савдогарон аз ночорию ноилоxии мардум истифода бурда, давлат меандeхтанд. Замона басо нотинx бошад [ам, амир бо та[рики амалдорони подшо[b фармуд, ки тамоми uаллаи ша[ру де[а[оро xамъ карда гиранд, [ол он ки худи мардум аз гушнагb мурда мерафт. Мардум дигар илоxе намеёфтанд, баъзе мисли а[олии Reрuонтеппа ният доштанд сарашонро гиранду ба Афuонистон ё ягон xои дигар гурехта раванд, баъзе [амин тавр [ам карданд.

Ба хоки генерал-губернатории Туркистон, ба Афuонистон ё ба дигар беки[о, ки а[вол дар он xой[о [ам бе[тар набуд, гурехта рафтан фаrат аз [амин далолат медод, ки мардум ноумед шудаасту чb кор карданашро намедонад. Ин корро, албатта, усули rатъии мубориза номидан мумкин не. Аммо дар айни [ол бояд гуфт, ки ин [ам як шакли эътирози мардуми бадбахту сарсахту хонабардeшу rашшоrу бенавои Бухорои шарrb буд, ки нисбат ба му[ити пур аз [аrорату залолат ва зулму асорат зо[ир месохт...