2. Вазъияти аморати бухоро дар арафаи револютсияи сол{ои 1905-1907

Аморати Бухоро дар давраи аз соли 1868 то охири асри ХIХ истиrлолияти худро торафт бештар аз даст меди[ад. Дар соли 1886 дар Бухоро «Агентии сиёсии императории Россия» таъсис меёбад, ки он ба вазири кор[ои хориxb ва генерал-губернатори Туркистон тобеъ буд. Агентb дар аморати Бухоро сиёсати мустамликадории [окимияти подшо[иро ба амал мебаровард. Дар ибтидои асри ХХ дар rаламрави аморат reшуни [ашт[азорнафарии подшо[ мавxуд буд, ки он хатти сар[ад ва пункт[ои му[имтарини стратегии аморатро ишuол мекард. Дар соли 1895 rаламрави аморат ба сар[ади боxхонагии империяи Россия [амро[ карда мешавад. Амир аз [уrуrи сикка задани пул бе иxозати генерал-губернатори Туркистон ма[рум мегардад. Дар пойтахти аморат шeъбаи банки давлатии Россия кушода мешавад. Шeъба[ои банк[ои хусусb пайдо мешаванд. Банк[о иrтисодиёти мамлакат[оро тадриxан ба даст гирифта, ба со[аи савдо, ба пахтакорb, гeсфанд[ои rарокeлпарварb ва [оказо сар медароварданд.

Иrтисодиёти аморати Бухоро, алалхусус, но[ия[ои шарrии он мисли пештара хусусияти ни[оят rафомондаи зироатпарварb дошт. Дар но[ия[ои тоxикнишин саноат rариб умуман набуд. Дар тамоми Бухорои шарrb фаrат дар Xилликeл як заводи хурди пахта кор мекард. Ягона со[аи саноат, ки гeё андаке xон гирифтанb мешуд, саноати истихроxи маъдан буд. Агар миrёси сарвати зери замини Тоxикистонро ба назар гирем, андозаи он [ам ночиз буд. Вале [аминро [ам гуфтан даркор, ки ба шарофати за[мати олимону сайё[они маш[ури чоряки охири асри ХIХ Россия кон[ои калони ангишт, тилло, о[ан, reрuошим, мис, селитра, намак ва uайра кашф шуданд. Вале ба истифодаи босамари ин кон[о rафомонии умумии иrтисодии Бухоро монеъ мешуд. Uайр аз ин бой[ои ма[аллb метарсиданд, ки ба ин «савдо»-и ношиносу номаълум маблаuе гузоранд. Ба ин сабаб ва боз бо баъзе дигар сабаб[о ташкили истифодаи кон[о дар ихтиёри со[ибкорони империяи Россия монд. Яке аз кормандони боuайрати ин арса инженери кe[корb П.Н.Жоравко – Похорский буд. Бо дастгирии «Агентии сиёсии императории Россия» дар Бухоро ба вай муяссар шуд, ки бо амир шартномае бандад (июни соли 1895) ва [уrуr пайдо кунад, ки кон[ои тиллои бекии Балxувон ва Дарвозро истифода барад. Жоравко– Покорский дар со[или дарёи Яхсу дар Балxувон кони тиллоро ба кор андохт, ки аз он соли 1900 5 rадоrу 18 нахeд ва соли 1909 16 rадоrу 23 нахeд тилло гирифта шуд.

Дигар намуд[ои маъданро асосан худи а[олии ма[аллb истихроx мекард ва ба хexаин[ои худ [аrrи калони иxора медоданд (ма[з ба [амин сабаб, масалан, беки Балxувон ва атрофиёнаш [арxониба пеши ро[и со[ибкорони Россияро мегирифтанд ва намемонданд, ки он[о ба кон[ои тилло кордор шаванд). {аrrи иxозати истихроxи тилло баъзан чоряки тамоми он тиллое буд, ки заршeй[о бо машаrrат ба даст меоварданд. Агар инро [ам ба назар гирем, ки баъди адои [аrrи иxозат боз закот додан даркор буд, амир ва як олам калоншаванда[ою мулло[оро rаноатманд кунонидан зарур буд, худ аз худ равшан мешавад, ки саноати истихроxи маъдан фоидаи казоb надошт, ба [ар [ол, ба со[ибкорони ма[аллb даромади кироb намедод.

Равнаrи муомилоти тиxорат

Пас аз анxоми сохтмони ро[и о[ани Тошканд, ки Осиёи Миёнаро бо Оренбургу Москва пайваст, тиxорат хеле равнаr ёфт. Масалан, агар соли 1865 содироти Бухоро 3306 [азор сeми тилло ва воридоташ 1913 [азор сeми тилло бошад, пас сол[ои 1900-1904 ба [исоби миёна содирот ба 23700 [азор сeми тилло ва воридот ба 23 200 [азор сeми тилло расид.

Муносибат[ои пулию молb хеле ривоx ёфтанд. Де[rонон беш аз пеш барои бозор шуда кор мекарданду ба таrозои содирот мутобиr мешуданд. Агар сол[ои 1850–1860 барои содирот таrрибан 50 [азор пуд пахта xудо карда бошанд, пас дар арафаи асри ХIХ аллакай 1200 [азор пуд пахта барои содирот xудо карда шуд. Дар миёна[ои асри ХIХ содироти пeсти rарокeлb соле [амагb 30-40 [азор дона бошад, ин миrдор дар ибтидои асри ХХ ба 1 млн. дона расид, мисли [амин содироти пашм [ам соле аз якчанд [азор пуд то 150-170 [азор пуд афзуд.

Бухорои шарrb [ам мисли тамоми аморат аз воридоти рeзафзуни мол[ои фабрику завод[ои Россия хеле зиён дид. Миrдори фурeши ин гуна мол[о дар Бухорои шарrb нисбат ба вилоят[ои Туркистон камтар бошад [ам, вале ба он дараxае буд, ки тавонист ба саноати косибии ма[аллb зарбаи короb занад. Ин зарбаро фаrат мушкилгузар будани баъзе вилоят[ову но[ия[о андак сабук кард. Дар якчанд ша[р[ои нисбатан калони Бухорои шарrb – Душанбе, {исор, Кeлоб, Rаротоu, Балxувон исте[соли газвор[ои абрешимию пашмию пахтагин, маснуоти кулолию чармгарb, асбоби зироат, корду шамшер ва uайра идома дошт. Зимнан баъзе беки[о ма[з дар исте[соли ин ё он намуди ма[сулоту маснуот тахассус меёфтанд. Масалан, Дарвоз, ки аз кон[ои маъдани о[ан бой буд, асосан маснуоти о[анин мебароварду но[ия[ои [амсояро [ам бо асбобу анxоми зироат таъмин мекард. Дар Кeлобу Балxувон чармгарb ва исте[соли маснуоти чармин маrоми намоён дошт. {исор бо шо[и[ои худ, Rаротегин бо хeрxин[ои пат, намад, газвор[ои пахтагин, Rубодиён бо абрешими худ ном бароварда буданд. Дар беки[о инчунин корхонаву дeкон[ое, ки барои таъмини э[тиёxи рeзгори мардум зарур мебошанд, низ вуxуд доштанд – осиёб[о, обxувоз[о, xувозхона[о, дeкон[ои о[ангарb, мисгарb ва u.

Худсарию бедодии феодал[о ба равнаrи исте[солоти ин со[а[о [ам монеъ шуд. Намемонд, ки он каму беш бемалол вусъат ёбад. Масалан, газетаи «Туркестанские ведомости» навишта буд: «Дар бекии {исор, бешуб[а, шо[ии дар xа[он бе[тарин исте[сол карда мешавад, вале он мутлаrо ба бозор намебарояд, зеро тамоми онро худи бек кашида мегираду нархашро [ам худаш мемонад ва бар замми ин, чанд тeби онро як тин надода азони худ [ам мекунад»⁷⁹.