Ошeб[ои халrb дар бекии Балxувон

Дар сол[ои 70-уми асри ХIХ дар бекии Балxувон ошeб[ои пурзeри халrb ба амал омаданд. Соли 1870 ду [азор де[rонон аз худсарию зиёд шудани миrдори хироxу закот ба шeр омада, rалъаи Балxувонро му[осира карданд. Яке аз косалесони амир «Абдулкаримбек» ном одаме, ки писари собиr беки самарrандb - Шералии иноr буд, дар [амин rалъа менишаст ва сабабгори зиёд шудани хироxу закот [ам худаш буд. Ба [ар [ол, бек аз uазаби халr тарсида ба {исор гурехт. Ин баромади мардум мутлаrо номуташаккил буд, барои [амин [ам де[rонон rалъаро гирифтанду молу мулки онро байни худ таrсим карда, [амон дам хона ба хона пароканда шуданд.

Чb xои [айрат аст, ки ин ошeбро [амон дам дастаи аскарони [окими {исор - Яъrуб rушбегb пахш кард. Чанд ошeбгарро ба дор кашиданд, бисёри[о ба Дарвоз гурехтанд. Абдулкарим боз ба Балxувон баргашта, мисли пештара худсарb кардан гирифт.⁹⁵ Маъмурияти ма[аллb бошад, аз нияти де[rонон воrиф буд ва [атто яке аз мингбоши[о ба де[rонон сарварb [ам кард. Сардори округи Зарафшон ба генерал-губернатори Туркистон ахбор дода, диrrати eро ба мавrеи феодалони ма[аллb xалб карда буд, ки он[о ният доштанд ошeб[ои халrиро ба фоидаи худ ба кор баранду аз Бухоро xудо шаванд ва истиrлоли «сиёсb» ба даст оваранд.⁹⁶

Мо[и декабри соли 1874 дар Балxувон боз ошeб шуду сабабаш боз [амон худсарии амлокдорон дар бобати хироxу андоз буд. Ин дафъа лаrай[ои eзбек шeриданд. Аз нодонии сиёсии шeришгарон истифода бурда, он[оро фиреб доданд, ки ба амир арз намоянд ва xавоби аризаро маътал бошанд. Дар ин мобайн сардори дастаи reшун[ои Бухоро 7 нафар сардори шeришро дастгир намуда, ба зиндон партофт⁹⁷ ва бо [амин шeриш анxом ёфт.

Мо[и марти соли 1871 дар Uузор шeриши стихиявb шуд. Сардори округи Зарафшон ин воrеаро ба генерал-губернатори Туркистон арз карда навишта буд, ки сабаби ошeб гуруснагb аст.⁹⁸ 11 марти соли 1871 де[rонони гуруснаи атрофи Rаршb rалъаи ша[рро гирифта, бозорро тороx карданд. Ин ошeб [ам стихиявb буд.

Ошeб[о дар дигар ма[ал[ои Осиёи Миёна

Соли 1872 дар Хуxанд, соли 1873 дар Пашb ном де[аи Eротеппа ошeб[ои калон шуданду барои rатъи он[о [атто аскар даъват карданд. Соли 1875 дар Eротеппа [ам мардум сахт ошeб бардоштанд, ки сабабаш [амон зиёдии хироxу андоз буд. Ошeбгаронро баъзе коркунони маъмурияти рус[о [ам тарафгирb карданд ва далолат намуданд, ки ситондани андоз[ои нав хилофи rонун аст.⁹⁹ Мо[и ноябри соли 1880 дар Хуxанду Eротеппа боз мардум ба шeр омаданд ва сабаб боз [амон нодуруст ситондани андоз буд, ки дар ин кор маъмурияти подшо[ии уезди Хуxанд [ам ширкат дошт. Сарварони ошeб - Ра[монrул[оxb, Тилло[оxb, Миркомилбой ва баъзе дигарон [абс карда шуданд.

Дар сол[ои 1885-86 мавxи тавонои шeриш[ои халrb rариб тамоми ма[ал[ои тоxиконро фаро гирифт. Де[rонони вилояти Шeробод, Мeъминобод, Кeлоб, {исор, Балxувон ва Де[нав ба шeриш хестанд. Вазъияти вилояти Шeробод ни[оят шадид буд. Ба сабаби худсарона зиёд кардани андоз[о де[rонон тамоман хонахаробу хонабардeш шуданд. Амалдорони поёнии маъмурияти вилоят ни[оят пурта[лука будани вазъиятро дониста фа[миданд, ки хоxагии вилоят ба ростb [ам хароб шудааст ва ба ин сабаб ошeбгаронро тарафгирb карданд.

Кe[истониёни Де[паркент охири октябри соли 1885 ба амлокдорон андоз надоданд ва аз номи худ ба амир одам фиристоданд. Дар xавоби шикояти де[rонон андозро бори дигар [исобу китоб карданду вале чунон карданд, ки талаботи мардум rонеъ нашуд, бинобар ин ошeбгарон аз додани андоз боз сар кашиданд. Барои тафтиши xанxол аз Бухоро «ясовул Бобоxон xебачb» ном амалдори амир омад. Дар натиxаи тафтише, ки бо uарази тамом rозию [оким гузаронданд, намояндагони ошeбгарон ба дурeuгeb мутта[ам гардида, ба зиндон партофта шуданд. Пас аз як сол 10 октябри соли 1886 боз ошeб такрор шуд, ки ин дафъа ба ошeбгарон баъзе намояндагони синф[ои доро – хоxа[о, бой[о, оrсаrrол[о¹⁰⁰ [ам [амро[ шуданд, ки ин [аракатро ба манфиати худ истифода бурданb буданд. Боз ба амир ариза доданд, ки аз де[rонон 50–60 фоизи [осил ба тариrи андоз гирифта мешавад.

Ин ошeб ба дараxае во[има андохт, ки маъмурияти Бухоро маxбур шуд ро[и [илаву найрангро пеш гирад. Барои тафтиши ариза аз Бухоро Муллошароф мирохур омада фармуд, ба дасти де[rонон маншуре ди[анд, ки миrдори андозро аниr муrаррар менамуд ва [амин тариr, анъана[ои дар ин ма[ал мавxударо гeё ба расмият даровард. Ин иrдоми маъмурияти Бухоро тан[о муваrrатан гузашт кардан буд. Зулму асорати андоз бошад, аз пеш беш мешуд, бинобар ин мардум умеди худро канда [авлию замин[ои худро партофта, баромада рафтан гирифтанд, зеро замин дигар ба он[о rути лоямут [ам дода наметавонист.

Дар Мeъминобод [ам вазъият аз ин бадтар буд. Соли 1884 ва чанд соли аз ин пеш барои мардуми вилояти Кeлоб ни[оят вазнин омад, зеро аксари зироат аз хушкb сeхта рафту боrимондаи онро малах нобуд кард. Соли 1885 пас аз чанд соли бе[осилb бори аввал андак [осил шуда буд, ки амлокдорон rарз[ои сол[ои пештараро [ам талаб карданд. Uайр аз ин миrдори андоз [ам зиёд карда шуд. Одамонеро, ки барои шикоят ба Кeлоб фиристода буданд, ба зиндон партофтанд. Амалдорони [окими Кeлоб - Му[аммадназирбекро, ки ба Мeъминобод барои андозuундорb омаданд, де[rонон дошта заданд. Пас аз ин де[rонон хонаву замини худро партофта, ба Балxувон рафтанд ва умед доштанд, ки беки Балxувон он[оро пано[го[ меди[аду му[офизат мекунад. Вале [окими Балxувон нахост, ки ба кори [амсояаш дахолат кунад ва ба де[rонон масли[ат дод, ки ба манзили худ баргарданд. Мо[и декабри соли 1885 ошeб ба авxи аълои худ расид. Де[rонон аз касе напурсида, аз хирман[о uалларо ба хона[ои худ бурданд, аз додани андоз сар кашиданд ва ба амир одам фирис-тоданду содалав[она гумон доштанд, ки решаи ин касофат дар худи [амин xой[о мебошад. {окими Кeлоб дар навбати худ аз амир илтимос кард, ки барои rатъи ошeб аскар ди[ад. Ошeб пахш гардид, вале [окими Кeлоб - Му[аммадназирбекро худи амир аз кор гирифт. Аммо ин а[воли мардумро бе[ накард.

Дар миёна[ои соли 1880 дар {исор [ам вазъият ни[оят тезу тунд шуд. Мубориза барои замину об, муборизаи зидди асорати андозу хироx бо муборизаи шадиди косибон, ки барои андак бе[ шудани зиндагии rашшоrонаи худ мебурданд, зич пайваст мегардид. Соли 1886 дар Rаротоu косибони бофанда, ки кироя кор мекарданд, шeриш бардоштанд. Шeришро косибони муздури Соле[ Олимбой¹⁰¹ сар карданд, вале дере нагузашта шeриш косибон ва дeкон[ои дигарро [ам фаро гирифт. Ошeби бофандагон тез па[н мешуд, шумораи он[о rариб ба [азор нафар расид. Косибон зидди муомилаю муносибати ва[шиёнаи со[ибкорон, зидди бе[ад дароз будани рeзи кор мубориза мебурданду бар замми ин музди кор ни[оят кам ва шароити ме[нат ни[оят вазнин буд. Яке аз «бобоён»-и xамъияти бофандагон миёнравb карду вале натиxае надод. Вазъият торафт бадтар мешуд. Ба якчанд со[ибкорони бе[ад золиму [арис рeйрост гуфтанд, ки кушта мешаванд. «Саид мингбошb» ном амалдори [укуматb [ам ба миён даромада, тараф[оро оштb доданb шуд, вале ин [аракат [ам бенатиxа монд. Дар ни[ояти кор со[ибони дeкон[о маxбур шуданд, ки гузашт карда, баъзе талаб[ои ошубгаронро иxро намоянд. Масалан, маоши он[о, ки 2 танга (30 тин) буд, 6 танга (90 тин) карда шуд.¹⁰²

Айнан дар [амин ваrт[о, июли соли 1886 мардуми {исор на фаrат аз додани андозу закот саркашb карданд, балки ба замми ин яке аз амлокдорони [арису бера[мтарини амир – Абдурра[мон мирохурро дошта заданд.

Тирамо[и соли 1886 баромад[ои де[rонон, ки соли 1885 сар шуда буд, алалхусус, дар но[ия[ои со[или дарёи Яхсу якбора авx гирифт. Кe[истониён [ам аз додани андоз[ои бе[ад сар печида, ба назди амир одам фиристоданд. Мардум умед доштанд, ки ин xаллоди бера[м лаxоми нeкарони зархариди худро кашида мемонад, вале ин умеди мардум барабас рафт. Ба сари де[rонон дастаи xазоди[андае фиристода шуд, ки аксари а[олиро rир карда партофт. Чандин де[а[о оташ зада шуд. Ононеро, ки ро[бари ошeб дониста шуданд, ба Бухоро оварданд ва дар [амин xо сар заданд.

Кe[истониёнро барои [амин ин rадар ва[шиёна xазо доданд, ки ба [исориён ибрат шавад, чашми дигар ошeбгарон тарсаду ба таrдирашон тан ди[анд. Вале кe[истониёни диловар ба таrдири шуми худ тан надоданд ва яроr ба даст гирифтанд. Соли 1887 де[rонони но[ияи Ромит шeриш бардоштанд. Он[о [ам ба дод омаданд, ки андозу хироxи чорво, мeйина ва u. бар хилофи rонун (агар тартиботи ва[шиёнаи аморати Бухоро умуман «rонун» ном чизе дорад гуфтан раво бошад) зиёд карда шудааст.¹⁰³ А[олии Ромит яроr дар даст зидди зулми феодалb бархоста бо як андоза содадилb ба [укумати подшо[b аз ин зулму асорат шикоят карданд. Масалан, капитани Штаби генералии Россия Лилиентал, ки дар охир[ои асри ХIХ ба {исор омада рафта буд, менависад, ки мардуми Ромит аз худсарии амалдорони амир чанд бор ба вай шикоят карда буданд.

Соли 1894 Лилиентал дар бораи сафари худ ба {исору Rабодиён асаре навишта, онро ба табъ расонд. Вай дар ин асараш менависад: «{анeз соли севуми корам мерафт, ки он кe[истониён ба назди ман омада, аз [укуматдорони Бухоро рeйрост арзу дод карданд ва маро илтиxо доштанд, ки [имоят кунам... Дар кe[истон муносибати мардум ба [укуматдорони Бухоро... он rадар [ам дeстона не»– мегeяд ин афсари армияи подшо[b.¹⁰⁴

{оxати баён нест, ки аз капитан имдод пурсидани а[ли Ромит боиси касофат нашуда бошад [ам, якпула фоида [ам нарасонд. {укуматдорони подшо[b [ам ба майли тамом бо амири Бухоро ва калоншаванда[ои табаrаи феодал[ову хон[о [амкорb мекарданд.

Дар сол[ои 80-ум зидди андоз[ои миёншикан де[rонони Де[нав шeриш бардоштанд. Аз мардум назар ба миrдори маъмулии андоз бист маротиба зиёдтар гирифтаанд. Ба Бухоро аризае фиристонданд, ки онро баробари де[rонон намояндагони маъмурияти ма[ал, арбоб[о ва оrсаrrол[о [ам имзо карда буданд. Амир ин аризаро гирифта, пас аз тадrиr фармуд, ки амлокдорон аз кор гирифта шаванд, зеро маълум шуд, ки rисми зиёди маблаuи андоз[оро худи амлокдорон ба киса задаанду бо [амин хеле бой шуда рафтаанд. Аммо дигар кардани амлокдорон зиндагии де[rононро дигар накард, зеро иллат дар худи ни[оди тартиботи андозгирb буд.

Дар Де[нав боз шeриш шуд, ки ин дафъа Эрназар-па[лавон ном де[rоне ба он сарварb мекард. Шeришро беки Де[нав - Абдурра[мон пахш карда, 48 кас ба дор кашида шуд, ки худи [амин аз миrёси шeриш далолат меди[ад.

{амаи ин шeришу ошeб[о барои [аракати азиме, ки соли 1885 тамоми беки[ои Балxувону Кeлобро фаро гирифт, гeё замина тайёр карданд¹⁰⁵ ва ин шeриш дар адабиёти таърихb аз номи пешвои он Восеъ – чун «шeриши Восеъ» маълум аст. Ин шeриши [аrиrатан халrb ин тавр xараён дошт.

Бо сардории Восеъ де[rонони атрофи Ховалинг ба [авлии амлокдори Ховалинг дарафтоданд, [авли[ои дигар бою мулло[оро [ам ба хок яксон сохтанду пас аз ин Восеъ ба де[а[ои Балxувону Кeлоб одамони худро фирис-тод, ки мардум дар xанги зидди амир ба вай [амро[ шаванд. Xавобан ба ин даъвати Восеъ [азорон де[rонон, ки аз зулму асорати [укумати амир ба танг омада буданд, дар атрофи Восеъ гирд омаданд. Мардум бо сарварии Восеъ ро[и Балxувонро пеш гирифт. Шeришгарон аввал ният доштанд, ки ба назди [оким одам фиристанду бо масли[ат миrдори андозро андаке кам кунанд. Аммо кор ранги дигар гирифт. Чанд нафар намояндагони шeришгаронро ба даруни rалъаи Балxувон ро[ доданду аз паси он[о дарвозаро бастанд. Ба назди де[rонон бошад, чанд муллоро фиристоданд, ки дар байни шeришгарон низоъ андозанд ва он[оро аз ро[ зананд. Мулло[о ба панду наси[ат даромаданд, ки мардум бояд ба умеди «илтифот»-и [оким бошанду аз паи зиндагии худ шаванд. Вале де[rонон ба ин панду наси[ат гeш накарданд ва маътали бозгашти намояндагони худ шуданд.

Дар [амин ла[за якбора дарвозаи rалъа во шуду ба сари шeришгарон сарбозони [окими Балxувон фурe рехтанд ва бо ин [амлаи нога[онb шeришро ба якборагb пахш карданb шуданд. Вале Восеъ фавран де[rононро саф ороста, ба мудофиа омода сохт ва он[о худ ба [уxум гузашта, сарбозонро гурезонданд ва rалъаро гирифтанд. {окими Балxувон uайри пой ба каф гирифта гурехтан дигар илоxе надошт.

Шeришгарон rалъаро фат[ намуда, намояндагони худро, ки нeкарони [оким он[оро ва[шиёна калтаккорb карда, ба зиндон андохтаанд, ра[оb доданд. Баъд reрхонаи rалъаро кушода, асли[аро байни худ таrсим намуданд. Се шабонарeз rалъаи Балxувон дар дасти шeришгарон буд. Хатои калони шeришгарон [амин шуд, ки барои па[н гардидани шeриш ба дигар ма[ал[ои водии Кeлоб, [амчунин ба {исору Reрuонтеппа [еx тадбире наандешиданд. Аз uалабаи худ мамнун шуда, rадаме аз Балxувон берун намонданд.

Дар ин мобайн [окими Балxувон ба Кангурт расида, аз он xо ба [окимони Кeлобу {исор чопар фиристод, ки фавран ба имдод оянд, худаш бошад, сарбозони худро xамъ кард, савдогарон, хизматгузорони маъмурияти ма[аллb, рe[ониён ва дигар душманони шeришгаронро xамъ овард. Бо ин лашкар [оким боз ба сари Балxувон тохт ва rалъаи Балxувонро гирифт.

Восеъ бо [амсафони худ аз rалъаи Балxувон аrиб гашта, де[аи Кангуртро гирифт ва дар ин xо де[rонони атрофи Кангурту Rизилмазорро xамъ карда, бори дувум rалъаи Балxувонро ишuол намуд. Ин дафъа [окими Балxувон ва амалдорони амир ба кe[[ои Rизилмазор гурехта рафтанд. Шeришгарон на фаrат ба Балxувон, балки ба Ховалингу Кангурт [ам со[иб шуданд.

Дар ин мобайн сарбозони аз {исор омада дар rариби[ои Кангурт бо сарбозони парокандаи [окими Балxувон мутта[ид шуданд. Восеъ инро шунида аrиб гашт ва дар «Сарипул» ном rишлоrи кe[ии шимолу шарrтари Ховалинг, ки барои мудофиа мавrеи басо rулай буд, камин гирифт. Вале ин тадбир шeришгаронро аз шикаст эмин дошта наметавонист.

Сарбозони амир ва амалдорон шeришро ба хун uарr карданд. Восеъ дар кe[[о пин[он шуда чанд маротиба ба reшун[ои [окими Балxувон [амла кард, вале тамоми дeстони вай паси [ам дар xанг[о [алок шуданд; ни[оят, худи Восеъ бо ро[и хиёнату фиреб дастгир карда шуд. Восеъро ишкелбанд карданд ва [окими Балxувон eро ба ихтиёри амир фиристод, ки таъзир кунад.

Амир Музаффар, ки андаке пеш бо мадади reшун[ои Россияи подшо[b а[олии Ша[рисабзу Китобро тасхир карда буд, барои тарсондани чашми мардум фармуд, ки Восеъ дар Ша[рисабз дар тоrи нимвайронаи Оrсарой ба дор кашида шавад.

Rатли пешвои шeриш Восеъ де[rонони тоxикро рe[афтода накард. Муваффаrият[ои рeз[ои аввали шeриши соли 1885, rалъаи Балxувонро фат[ кардани шeришгарон мардумро мутмаин сохт, ки муборизаи зидди амир беоrибат нахо[ад монд. Ва халr гаштаву баргашта зидди тартиботи феодалии аморат ба по мехест.

Дар но[ияи Калиф [ам вазъият нотинx буд. Дар ин xо [ам мардум маъмурияти аморатро, ки ба reшун[ои Россияи подшо[b такя менамуд, чашми дидан надоштанд. Бе[уда нест, ки сардори бригадаи корпуси махсуси посбонони сар[аддии Амударё «...ба сабаби муносибати ни[оят пуркинаи мардуми rишлоr[ои кe[истон нисбат ба рус[о ва [атто нисбат ба йигит[ои мусулмон...»¹⁰⁶ метарсид, ки солдат[ои худро барои хошокxамъкунb ба rишлоr[ои атроф фиристад.

Д.Н.Логофет, ки авзои «Бухорои шариф»-ро наuз мефа[мид ва чанд асар навишта, дар он[о xа[олату таассуби асримиёнагии феодалии он ва xазову кушокуши[ои синф[ои [укмрони онро мазаммат карда буд, оrибати дар понзда[ соли аввал дар Бухорои шарrb [укмронb кардани амирро ба андозае xамъбаст намуда, навишта буд: «Чандин шeриш[ое, ки дар кишвари {исор ва дар беки[ои нав ба он мул[аr аз соли 1875 то соли 1890 ба вуreъ пайвастанд, [укумати Бухороро баuоят ба ташвиш андохтанд, ки он [укумат мардумро ба шиканxаи о[анин дароварда буд, ба дeши мардум бор кардани андоз[ои бе[ад баъд[о [ам боиси ошeб[ои нав мегардиданд, ки [амаи он ошeб[о пахш мегардиданд, ошeбгарон ва тарафдорони ошeб[о rатл карда мешуданд».¹⁰⁷

Дар калонтарин ша[ру де[а[ои аморат, аз xумла, дар Балxувону Rалъаихумб, алалхусус, дар Кeлоб гарнизон[ои сершумори аскарони подшо[b меистоданд. Барои чb лозим будани он[оро муаллифи «Таxрибае дар боби тавсифи бекии Кeлоб» М.А.Варигин хеле равшану аниr гуфтааст: «...агар авзои дохилии мамлакат нотинx шуда монад, ба кор мераванд».¹⁰⁸ Вале мо бор[о дидем, ки амири Бухоро тан[о бо rувваи лашкари худ аз e[даи коре набаромад. Агар нeкарони зархариди [укумати подшо[b дар Туркистон доимо омодаи мадад намебуданду лозим шавад, фил[ол reшун[ои империяи Россияро ба имдоди амир намефиристониданд, маълум, ки кор чb ранге мегирифт.

Ба генерал-губернатор бо илтиxо муроxиат карда, ёрии [арбb талабидани амир (то ки онро дар муборизаи зидди де[rонон истифода барад) дар муносибати тарафайни аморат ва Россияи подшо[b як ла[заи мустасно набуд. Гумоштаи сиёсии Россияи подшо[b дар Бухоро Н.В.Чариков [анeз соли 1886 ба генерал-губернатор чунин телеграф ирсол карда буд: «Агар илтимоси амирро иxро кунему аrаллан [еx набошад, ягон [азорто берданка ди[ем, дилаш анча бардошта мешавад, рафъи бe[рони дохилb [ам осонтар мегардад, ки дар ин ро[ э[тимом дорем».¹⁰⁹ Одами тамоман [афтафа[м будан даркор, то гумон равад, ки генерал-губернатори Туркистон ба амири Бухоро фаrат барои [амин лашкару асли[а медод, ки «дили амир бардошта шавад».

Соли 1898 мардуми Де[нав ба шeр омад. Сабаби ошeб гирифтани харитаи ма[ал буд, ки барои таъмини маrсад[ои [арбb ва иrтисодb ин корро дар [ама xо харитагир[ои округи [арбии Туркистон анxом медоданд. Мардум бо кинаву адоват ба кори харитагир[о муносибат мекарданд ва [аrrонb чунин мепиндоштанд, ки ин кор [ам барои «кулли явмин бадтар» шудани зиндагии де[rонон боз як омиле мешавад. Мардум харитагир[оро калтаккорb мекарданд ва аз де[а[о меронданд, намемонданд, ки он[о кор кунанд. Мо[и майи соли 1898 вазъият якбора шиддат гирифт. 18-уми май а[олии де[аи Rатчоuлик, 20-уми май а[олии Шайтон ба по хестанд, 21 май харитагир[оро аз де[аи Толеъ (?) пеш карданд. Аз Патта {исор аскар xеu зада шуд. Ошeбгаронро сахт xазо доданд, бисёр одамонро парронданд.

Мо[и августи 1898 дар Нурато мардум ба ошeб омаданд. Ошeб дар бозор сар зад ва ба[она гeё [амин шуд, ки миrдори тарозупулb бе[ад зиёд аст, вале сабаби [аrиrb ин буд, ки кирдори маъмурияти амир косаи сабри [амаро лабрез гардонд. Дар ошeб rариб 250 нафар де[rонон ширкат доштанд.

А[воли мардуми беки[ои Помир – Шуuнон, Рeшон ва Вахон ни[оят вазнин буд. Дар маълумотнома[ои гумошта[ои сиёсb ба номи генерал-губернатори Туркистон ва дар арзу шикоят[ои бешумори тоxикони Помир аз андоз[ои бе[адду бешуморе сухан меравад, ки маъмурияти Бухоро ба василаи он[о ин сарзаминро хароб мекард. Оrибати ин гуна сиёсат [амин шуд, ки «... обрeи [укумати Бухоро дар пеши чашми мардум рехт. Агар бухориён ба ин ё он дараxа расмиятчигb кунанд, фавран боиси ошeб мегардад. Бухориён [аргиз парвои бе[будии табааи худро надоранд, бисёр худсари[о мекунанд ва дилашон пур аст, ки барои ин худсари[о xазое нахо[анд дид».¹¹⁰

Аз дигар тараф, помири[оро [укумати подшо[b тазъиr медод, ки отряд[ои [арбии он дар пойго[[ои сар[ад xой гирифта буданд. Он[о аз а[олb хeрокворb талаб мекарданду нархи онро бо ихтиёри худ муайян менамуданд, а[олиро маxбур мекарданд, ки дар таъмири ро[, боркашонb ва uайра бемузд кор кунанд, асп[оро кашида мегирифтанд. Барои таъмини маъмурияти сар[адбон[о ва амалдорони подшо[ии вулус ба гардани а[олb андоз[ои иловагb меандохтанд. Ин кирдори [укуматдорон доимо боиси шeру ошeб[ои мардуми беки[ои Помир мешуд.

Материал[ои шeру ошeб[ои нимаи дувуми асри ХIХ де[rонони тоxикро та[лил намуда, баъзе нукта[ои асосии онро таъкид кардан лозим. Дар Бухорои шарrb - дар ин кишвари соф аграрb rувваи асосии исте[солкунанда де[rон буд. Ба ин сабаб тадrиrи шeру ошeб[ои де[rонон му[имтарин масъалаест дар тадrиrи таърихи халrи тоxик дар давраи мустамликадорb.

Аморати Бухоро протекторати Россияи подшо[b бошад [ам, дар айни [ол, [амон давлати пешинаи феодалb буд: де[rонон дар зери асорати феодал[о монда, тамоми rа[ру uазаби худро ма[з ба сари феодал[о фурe мерехтанд. Бевосита набошад [ам, тамоми ин шeру ошeб[о нафаrат муrобили аморати Бухоро, балки муrобили Россияи подшо[b [ам буданд.

Не[зат[ои де[rонон хусусияти зиддифеодалb доштанд. Он[о ба решаи итоати феодалb теша мезаданд, вале дар айни [ол аз тамоми нуrсу иллат[ои xанги де[rонон – стихиявb будан, номуташаккилb, аз xи[ати сиёсb пухта набудан, набудани ро[барияти пуртаxрибаву пухтакор озод набуд.

Ба Бухоро [амро[ карда шудани но[ия[ои xануби шарrии Осиёи Миёна ба шeру ошeб[ои де[rонон ранги дигар дод. Шeришгарон содадилона бовар мекарданд, ки ин худсарию бедоди[оро амир намедонад. Бинобар ин рeйрост мусалла[она зидди феодалони ма[аллb шeриш мекарданду дар айни [ол ба амир ариза[о менавиштанд ва ба наздаш одам мефиристоданд. Маъмурияти амир дар баъзе маврид[о гeё манфиати де[rононро [имоя мекард, ба доди баъзе[о [атто мерасиду [окимони ни[оят бенeхташудаву обрeрехта, амлокдорони бе[ад [арису носерамро аз кор [ам мегирифт. Вале ин кирдори камшумори амир [ам фаrат дар сурате воrеъ мешуд, ки ба манфиати худи амир андак зиён расида бошад ё не[зати халr ба бунёди [окимияти худи амир та[дид намояд ё хавф бошад, ки асоси иrтисодии ин ё он ма[ал тамоман нобуд мешавад.¹¹¹ Вагарна аризаву шикояти де[rонон нафаrат фоидае намедод, балки боиси ва[шиёна xазо додани он[о мегардид.

Созиши сиёсии [укуматдорони Бухоро ва генерал-губернатории Туркистон боз як омиле буд, ки истисмори а[олии ма[аллиро гаронтар мекард. Амалдорони Россияи подшо[b ва маъмурияти аморати Бухоро дар бобати маrоми де[rонон ва ро[[ои истисмори он[о як забон доштанд. Бинобар ин, бедодию худсари[ое, ки дар маълумотнома[ои гумошта[ои сиёсb ба назар мерасанд, [аргиз далели он нестанд, ки он[о uами мардумро мехeрда бошанд. Амалдорони Россияи подшо[b таxрибаву оrибати дигар ма[ал[ои Туркистонро дар назар дошта, фаrат аз [амин метарсиданд, ки корд ба устухон расида, uазаби халr тартиботи мавxударо барбод доданаш мумкин. Генерал-губернатори Туркистон ноябри соли 1898 ба номи император чунин маълумотномае ирсол карда буд: «Аз Туркистон бени[оят даромад гирифтан хавф дорад, ин ба кор зарар меоварад ва кор аллакай зарар [ам дидааст».¹¹² Аммо [укумати подшо[b [амоно амирро дастгир мекарду бо rувваи асли[аи худ не[зати халrро фурe менишонд.

Вале сарфи назар ба xазо[ои ва[шиёна, ки ба сари шeришгарон фурe мерехт, ошeбу шeриши де[rонон беш аз пеш авx мегирифт. Мувофиrи далолати [уxxат[о, дар зарфи сол[ои 1896–99 дар Туркистон 647 шeру ошeб[ои халrb rайд шудааст ва зимнан аз [ама зиёдтар шeриш[о дар зарфи сол[ои 1898–99 ба вуreъ омадаанд.¹¹³ Ал[ол мо дар бораи тамоми шeру ошeб[ои халr маълумоти муфассал дар даст надорем, вале манзараи умумии таърихии он давра равшану возе[ аст.

Дар ибтидои сол[ои 70-уми асри ХIХ шeру ошeб[ои де[rонон гeё тасодуфb буданд, кам воrеъ мешуданд, гeё худ аз худ аланга мезаданд, номуташаккил буданд ва аксаран тез ба охир мерасиданд. Ин шeру ошeб[ои хурди зиддифеодалие буданд, ки асосан муrобили [укуматдорони ма[аллb карда мешуданд.

Дар миёна[ои сол[ои 80-уми асри ХIХ баъзе шeру ошeб[ои зиддифеодалb ба худ ранги xанг[ои де[rононро гирифтанд. Шeришгарон аз xумлаи худ ро[бар интихоб мекарданд, маxлису машварат[о меоростанд, талаботи худро ба шакли муайяну расмият дароварда, ба сурати шикоят ба амир мефиристонданд ва бедодию худсари[ои [укуматдорони ма[аллb ва амлокдоронро фош менамуданд. Ба де[rонони шeришгар табаrа[ои дорои а[олb, намояндагони маъмурияти ма[аллb низ [амро[ шуда, онро ба манфиати худ истифода карданb мешуданд. Ма[з он[о аввалин шуда, ба шeришгарон хиёнат мекарданд, байни шeришгарон низоъ меандохтанд ва ба тезтар шикаст ёфтани шeриш xа[д мекарданд. Мисоли равшани ин нукта[о шeриши Восеъ (1885) мебошад. Ин не[зат[ои зиддифеодалие буданд, ки ба вуxуди худи аморат [амчун як давлати калони феодалb та[дид мекарданд, бинобар ин он[оро ба ин ва[шоният uарrи хун месохтанд, де[а[оро ба тeъмаи оташ медоданд, ро[барону иштирокчиёни шeришро ба зиндон мепартофтанд ва дар майдон[ои Бухоро сар мезаданд. {укуматдорони Россияи подшо[b ба амир мадад мерасонданд, ки шeришгаронро ба зиндон партояду ба дор кашаду сар занад.

Дар охири асри ХIХ ва ибтидои асри ХХ шeру ошeб[ои зиддифеодалии де[rонон аллакай хосияти зиддимустамликадориро ба худ касб карданд ва дар сол[ои 1905–07 ба xараёни револютсионb [амро[ гардиданд.

Боби севум

ХАЛRИ ТОXИК ДАР АРАФА ВА ДАВРАИ РЕВОЛЮТСИЯИ СОЛ{ОИ 1905-1907

1. ВАЗЪИЯТИ КИШВАРИ ТУРКИСТОН ДАР АРАФАИ РЕВОЛЮТСИЯ

Тараrrиёти саноатии кишвари Туркистон. Сармояи банк[о

Дар охири асри ХIХ ва аввали асри ХХ капитализм дар Россияи подшо[b ба мар[алаи олb, мар[алаи империалистии тараrrиёти худ rадам ни[од.

Капитализми навбаромади Россия ба иrтисодиёти кишвари Туркистон низ асар кард. Гарчанде [укумати подшо[b Осиёи Миёнаро мисли пештара [амчун манбаи ашёи хоми империяи Россия ва xои фурeши маснуоти фабрику завод[ои Россия мононданb буд, ба [ар [ол равнаrу ривоxи саноат, алалхусус равнаrи саноати истихроxи маъдан ва коркарди ашёи хом возе[ ба назар мерасад. Истифодаи кон[о хеле xон гирифт. Аз пештара дида хеле бештар ангишт, нефт, металл[ои ранга ва муми табиb (озокерит) истихроx мешуд. Ба кор даромадани корхона[ои коркарди нахусти ашёи хом, [амчунин истифодаи ро[[ои о[ан талаб мекард, ки самараи кон[ои ангишт бештар шавад. Махсусан, кон[ои ангишти вилоят[ои Самарrанду Фарuона – Сулукта, Rизилкиик, Шeроб, Андиxон ва u. а[амияти калон пайдо карданд. Дар уезди Хуxанд панx кони ангишт амал дошт – кон[ои Н.А.Овсянников ва шариконаш, Е.М.Краузе, Петрова, ворисони савдогар Иванов ва кe[кор Новиков⁷². Ба андозаи такмили усул[ои ангиштканb ва ба кон[о кашидани ро[[ои о[ан миrдори исте[соли ангишт [ам меафзуд. Масалан, аз кони ангишт соли 1905 700 пуд, соли 1907 бошад, 1 млн.-у 220 пуд ангишт истихроx шуд⁷³.

Дар ибтидои асри ХIХ истихроxи саноатии нефт ривоx ёфт. Бойтарин кон[ои нефт – кон[ои САНТО ва Чимиёни водии Фарuона ва кони xазираи Чалакони ба[ри Каспb буд. Дар да[солаи аввали асри ХХ аз [ама бештар аз кони нефти Чалакон нефт кашида шуд. Агар соли 1901 дар ин xо 600 [аз. пуд нефт истихроx шуда бошад, пас аз да[ сол миrдори он ба 15 млн. пуд расид⁷⁴. Дигар со[а[ои саноати истихроxи маъдан аз кон[ои намаку озокерит, баъзе кон[ои хурди истихроxаш дастии тилло ва баъзе металл[ои ранга иборат буд.

Иrтисодиёти кишвари Туркистон мисли пештара сирф зироатпарварb ва со[аи му[ими он пахтакорb ва пахтатозакунb буд. Дар байни завод[о бешак завод[ои пахта аз [ама бештар буда, дар xои якум меистоданд. Дар хоки генерал-губернаторb дар ибтидои асри ХХ 230 корхонаи пахта кор мекарданд, ки зиёда аз нисфи он[о дар водии Фарuона воrеъ буданд. Xои дувумро саноати равuан мегирифт, ки дараxаи xи[озоти он ни[оят паст буд. Ма[алли асосии ин корхона[о [ам дар Фарuона xой дошт.

Аз 34 заводи шаробкашb 28-тоаш дар вилояти Самарrанд буд. Ду фоизи ин навъи ма[сулотро корхона[ои уезди Хуxанд медоданд. Дар иrтисодиёти Осиёи Миёна завод[ои чармгарb ва рeдатозакунb [ам маrоми намоён доштанд ([амаи он[о асосан аз они ширкати немисии «Дюршмидт» буданд).

Дар мар[алаи монополистии инкишофи капитализми Россия дар боби истифодаи захира[ои мулк[ои мустамликавии он сармояи банк[о маrоми махсус пайдо кард. Даврае, ки мавриди назар аст, даврае мебошад, ки чашми калонтарин банк[ои Россия ба Туркистон дeхта шуд. Чунон ки пас аз борони ба[орон занбeруu[о якбора ба рeй мезананд, ана [амин хел дар ша[р[ои Тошканд, Самарrанд, Андиxон, Хerанд, Бухорои Нав (Когон) ва дигар ша[р[о Банки давлатb он тараф истад, шeъбаю шeъбача[ои мухталифи корхона[ои гуногуни молия пайдо шудан гирифтанд.

Сармояи банк[о асосан худро ба саноати пахта мезад, вале аз дигар со[а[ои иrтисодиёти Осиёи Миёна [ам рe намегардонд. Масалан, «Русский для внешней торговли банк» («Банки русии тиxорати хориxb») асосан ба савдои пeсти rарокeлb часпида гирифт, «Русско-Азовский банк» («Банки Русу Азов») сохтмони ро[и о[ани Бухороро бо пул таъмин мекард ва дар аморати Бухоро калонтарин иxорагири замин буд; «Азовско-Донской банк» («Банки Азову Дон»), ки ба он аркони саноати газвори пахтагини Петербург со[ибихтиёрb мекарданд, тамоми хариди пахта ва коркарди нахусти онро ба даст гирифт; дар ин кор шарик ва дар айни [ол, раrиби он «Сибирский-торговый банк» («Банки тиxоратии Сибир») буд; дар ин гeшаи дури империяи Россия «Московский учетно-ссудный банк» («Банки [исобию бунакди[андаи Москва») [ам такопeи зиёде дошт.

Дар як худи ша[ри Бухоро дар сол[ои xанги якуми xа[онb 8 шeъбаи банк[о (1 шeъбаи банки давлатb ва 7 шeъбаи банк[ои хусусb) кор мекарданд; муомилоти шаштои он[о ба [исоби миёна соли 1915 20,3 млн. сeм буд⁷⁵. Дар ин xо барои амалиёти ширкат[ои корчаллони [арис шароити басо мусоид му[айё гардид. Ана, баъзе аз он ширкат[ои пулчаллон: ширкати тиxорату саноатии мануфактураи калони Ярослав, ширкат[ои Андреев, Потеляховский, Москва, ширкати тиxоратии бародарон Крафт, ширкати тиxоратии бародарон Вадяев[о, ширкати тиxоратии бародарон Шлоссберг, ширкати са[мдории газвор[ои пахтагини Познанский, ширкати тиxорат бо Эрон ва Осиёи Миёна ва uайраву [оказо.

{амаи ин даррандагони капиталистb, ки ба «ширкат»-у «ширкатча[о»-и аз худ хурдтар такя доштанд, де[rонон, пролетар[о, нимпролетар[о, косибонро бера[мона талаву тороx мекарданд. Халr[ои мазлуми Осиёи Миёна мисли дигар халr[ои бисёр но[ия[ои империяи Россия [ам аз равнаrу ривоxи муносибат[ои капиталистb азоб мекашиданду [ам ин муносибат[о ба дараxаи кофb равнаrу ривоx надоштанд⁷⁶.

Дар кишвари Туркистон исте[солоти молb ривоx меёфт. Аммо ин протсесси прогрессивb дар шароите xараён дошт, ки дар хоxагии rишлоr муносибат[ои токапиталистии исте[солот пурра [укмфармоb мекарданд ва ин боиси [амин мешуд, ки ме[наткашон беш аз пеш толону тороx мешуданд, таrсимоти а[олb ба синф[о ва ба дараxоти молумулкдорb сурат мегирифт.

Яке аз офат[ои муд[иши иrтисодиёти Туркистон судхeрb буд, ки ба ривоxи он банк[о хеле мусоидат мекарданд. Банк[о ба ширкат[ои калони пахта ва дигар хоxаги[о пул rарз медоданд. Дар болои ин пул xангу xанxолу моxарову хархашаи зиёде мешуд. Ин пул аз дасти як олам гумоштаву вакилу миёнраву xаллобу даллол гузашта, фоизи худро зиёд мекард. Кор ба дараxае мерасид, ки агар банк ба шарти 6-6,5 фоиз фоида rарз дода бошад, пул то ба дасти исте[солкунандаи бевосита, то ба дасти де[rони пахтакор расидан фоизи худро да[ маротиба зиёд мекард ва то ба 50-70 фоизи фоида мерасид.

Тарозудору пахтакаш[о дар хариду фурeши пахта як навъ гумошта[ои банк[о буданд. Тарозудор аз савдогари серпул ё банк бунаки калон гирифта ба тарзи кeтара пахтаи зиёдеро мехарид. Одатан тарозудор ин бунакро байни пахтаxаллоб[ои хурдтар – байни пахтакаш[о таrсим мекард ва он[о фоидаи rарзро боз зиёдтар карда, сад фиребу найранг сохта, [ам аз пуду [ам аз тор зада, ба сари де[rони бечора балое мешуданд.