8. {Аракат{ои халrb дар осиёи миёна ва дар он{о иштирок кардани тоxикон

Дар хоки генерал-губернатории Туркистон ва [амчунин дар rаламрави аморати Бухоро муттасил шeру ошeб[ои халrb ба амал меомаданд. Дар ин [аракат[о тоxикон низ баробари дигар халr[ои Осиёи Миёна фаъолона иштирок доштанд. Шeришгарон участка[ои политсияро хароб мекарданд, ба работу [авли[ои феодал[о [амла меоварданд, амалдоронро мекуштанд. Хусусан дар доираи аморати Бухоро, ки uоратгарb ва зулму тааддb нисбат ба мардум [адду [исоб надошт, зуд-зуд шeриш[ои халrb ба вуreъ меомаданд.

Сабаби асосии шeриш[ое, ки тамоми бекигари[ои Бухороро фаро гирифтанд, [амин буд, ки андозу хироx[о бо усул[ои ва[шиёна ситонда мешуданд, миrдори бе ин [ам зиёди он[о рeз ба рeз меафзуд, ба андоз[ои пештара андоз[ои нав зам мегардиданд, ба замми андоз[ои умумии аморат боз андоз[ои ма[аллb илова мешуд, як андозро чанд бор меситонданд, амлокдорон барои фоидаи худ бисёр сeиистеъмол мекарданд ва uайраву ва [оказо. Дар як [уxxате, ки амалдорони амир тартиб додаанд, гуфта мешавад, ки амлокдорон худсарb карда, аз де[rонон андозро дуболо ситондаанд. Аз кишти шабдор ба xои 6 танга 12 танга ва аз боu ба xои 26 танга 52 танга гирифтаанд.⁹³

Агар [аминро ба назар гирем, ки андози сершумори мавxудаи аморати Бухоро а[ли ме[натро ба дами [алокат расонда буд, ба осонb тасаввур кардан мумкин, ки ин найранг[ои амлокдорон мардумро то ба кадом дараxаи rа[ру uазаб оварда метавонистанд. Бедодию худсарии амлокдорон дар аксари xой[о охирин rатрае мегардид, ки косаи сабри мардумро лабрез менамуд. Баъзан чунон худсарию бедоди[ои xиддb содир мешуд, ки дар шeриш табаrа[ои гуногуни а[олb ва [атто баъзе ходимони пешrадами маъмурияти рус[о [ам иштирок мекарданд.

Мо дар назди худ чунин вазифае гузошта наметавонем, ки тамоми шeриш[ои халrии охири асри ХIХ ва аввали асри ХХ-ро муфассал та[лил намоем, ба ин сабаб фаrат баъзеи он[оро мавриди назар rарор меди[ем.

Вале баъзан чунин [одисае [ам мешуд, ки рe[ониён ва феодалони аз имтиёз[ои пештараи худ ма[румгардида ошeб[ои халrии бар зидди [укумати подшо[b ва дигар золимон равоншударо ба маrсад[ои тамаъкоронаи худ истифода мекарданд. Бинобар ин, [аракат[ои прогрессивии халrиро, ки манфиат[ои оммаи ме[наткашро ифода мекард, аз [аракат[ои дорои хусусияти миллатчигии феодалb, ки умуман ба муrобили «рус[о» нигаронида шуда буд, фарr кардан лозим аст.

Шeриши соли 1898-и Андиxон ма[з [амин гуна шeриши иртиxоb буд. Аксари муаррихони республика[ои Осиёи Миёна шeриши соли 1898-ро ба шeриши халrb мансуб кардаанд.⁹⁴ {ол он ки тадrиrи муфассали шароиту му[ити ин шeриш касро ба чунин хулосае меоварад, ки ин шeриш шeриши иртиxоb, шeриши зиддихалrb буд.

18 майи соли 1898 (бо усули кe[на) «халифа Му[аммадалb» ном пешвои тасаввуф, ки бо номи «Дукчb Эшон» низ маш[ур буд, бо як даста пайравони худ, ки шумораашон rариб 1500 нафар буд, дар ша[ри Андиxон ба гарнизони рус[о [амла кард. Балвогарон соати 3-и шаб овозу садое набароварда, тамоми аскаронро дар uафлат мононда, [уxум карданду зуд як баракро печонида гирифтанд. Дар ин мобайн дар дигар барак[о солдат[о бедор шуда берун xастанд ва [амлаваронро дур партофтанд. Дар ин шабохун 2 унтер-офитсцеру 19 солдати rаторb кушта шуда, 14 кас сахт ва 5 кас сабук маxрe[ гардиданд. Худи [амон рeз муайян шуд, ки пайравони Дукчb Эшон ша[р[ои Eш, Марuелон ва баъзе дигар xой[оро гирифта будаанд. Вале дар ин ша[р[о шeриш нашуд, яъне мардум ба сардорони ин сeиrасд пайравb накарданд. Иштирокчиёни асосии ин балво мурид[о – пайравони ашаддии тасаввуф буданд. Мувофиrи таrозои тасаввуф, мурид бояд асли[аи мутею гапдарои пири худ бошад ва бояд бечунучаро супоришу гуфта[ои eро ба иxро расонад. Ана барои [амин ба Дукчb Эшон ба ин осонb муяссар гардид, ки пайравони худро аз ро[ занаду ба [амлаи зидди reшун[ои рус, ки кори ни[оят хавфноку таваккалb буд, та[рик намояд.

Пас аз ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна пешвоёни тасаввуф он нуфузе, ки дар идораи мамлакат ва муридони худ пештар, масалан, дар а[ди хон[ои Хerанд доштанд, аз даст доданд. Сабаби дар [аракати соли 1898 rувваи асосb будани пешвоёни тасаввуф [ам дар [амин аст. Баробари пешвоёни дин дар [аракати Дукчb Эшон 2 додхо, 2 бек (собиr амалдорони хон) низ ширкат доштанд. Баъзе маълумот[ое [астанд, ки Дукчb Эшон бо султони Туркия алоrа доштааст ва xосусони султон бевосита дар балво иштирок [ам кардаанд. Айнан дар [амон ваrт дар Осиёи Миёна пайдо шудани бисёр xосусони амири Афuонистон касро ба аrидае водор мекунад, ки нeги риштаи ин дасиса дар дасти империализми Англия буд. Шиори балвогарон – «uазовот» шиори иртиxоb буд ва на тан[о зидди амалдорони подшо[, балки умуман бар зидди рус[о нигаронида шуда буд.

Баъзе таърихчиён гeё прогрессивb будани [аракати соли 1898-ро нишон доданb шуда чашм мепeшанд, ки Дукчb Эшон ва аrрабои вай пайравони худро доимо фиреб медоданд. Яrин аст, ки Дукчb Эшон бо [илаву найранги бис-ёр «валb» ва «хизрназаркарда» будани худро нишон доданb мешуд.

{укумати подшо[b дар Осиёи Миёна таассуби диниро [арxониба дастгирb менамуд, то бо ин ро[ [ам мардумро дар итоат ва xа[олат ниго[ дорад. Дар бисёр де[а[о раисоне кор мекарданд, ки он[оро худи Дукчb Эшон таъин мекард ва он[о бояд ба риояи rонуну rоида[ои дин назорат менамуданд. Аксар ваrт раис[о мардумро барои андак вайрон кардани талаботи дин бера[мона калтаккорb мекарданд. Маъмурияти подшо[b ба ин худсари[ои Дукчb Эшон а[амият намедод ва гумон надошт, ки фаъолияти Дукчb Эшон зидди худаш низ нигаронида шудааст. Пиру шайх[о дар байни мардум тарuибот бурда мегуфтанд, ки сабаби бад шудани а[воли он[о на фаrат пурра риоя накардани шариат, балки [амин [ам мебошад, ки ба Осиёи Миёна «кофир[о», яъне рус[о омадаанд. Ин тарuиботи зиддирусb барои [амин [ам каме асар дошт, ки водии Фарuона [амчун но[ияи асосии пахтакорb аз таъсири бозори xа[онии пахта берун монда наметавонист. Дар бозори xа[онb паст шудани нархи пахта бошад, а[воли Фарuонаро бад кард, яъне дар ин xо [ам бозори пахта касод шуд. Азбаски бисёр де[rонони Осиёи Миёна аз банк[о rарз доштанд, якбора паст шудани нархи пахта он[оро хонахароб кард. Хушк омадани сол[ои 1897-98 ва нашудани uалла а[воли де[rононро тамоман табо[ намуд.

Аммо оммаи васеи ме[наткашони водии Фарuона Дукчb Эшонро дастгирb накарданд. Дар аксар ша[ру де[от, ки он xо пешвоёни тасаввуф нуфуз доштанд, де[rонон ба Дукчb Эшон лаънат мехонданд, ки чунин дасиса кардааст. Маrсади балвои Дукчb Эшон барrарор кардани [окимияти хон буд. {атто эълон карданд, ки хо[арзодаи ноболиuи Дукчb Эшон хон хо[ад шуд.

Балвои Дукчb Эшонро дар соли 1898 [аргиз [аракати халrb, [аракати миллии озодихо[b гуфтан мумкин нест. Ин балво, ки маrсад аз он барrарор кардани [укумати хон, барrарор кардани имтиёзи аркони дину феодал[о буд, кишварро ба rафо мекашид, ба вартаи аср[ои миёна мепартофт ва аз ин рe [аракати сирф иртиxоb буд.