{Уxуми reшун[ои подшо[b ба Туркманистон

Нимаи дувуми сол[ои 70-ум ва ибтидои сол[ои 80-уми асри ХIХ давраест, ки доира[ои [укмрони Россия амалиёти худро дар rисмати uарбии Осиёи Миёна, яъне дар Туркманистон вусъат меди[анд. Дар ин иrдом на фаrат табаrа[ои [окими помешик[ову дворян[о, балки буржуазияи босуръат тараrrикунанда низ, ки барои ба воситаи ба[ри Каспb ро[ ёфтан ба замин[ои нав ишuолшуда, яъне кушодани ро[и дар он замон хеле мусоид ва судманд [аракат мекард, манфиатдории худро зо[ир менамуд. Uайр аз ин, но[ияи паси Каспb ма[алли дасиса[ои [арифи империяи Россия– Англия ба шумор мерафт. Офитсерон ва xосусони сиёсии англис бо [ар ро[ ба Туркманистон сар дароварда, бо одамони со[ибнуфуз робита барrарор мекарданд ва барои устувор намудани мавrеъ[ои [арбb ва сиёсии империяи Британия дар ин ма[ал[о замина му[айё месохтанд.⁸⁵

Дар мо[и марти соли 1874 [укумати Петербург «Низомномаи муваrrатии идораи [арбии кишвари Моварои Каспb»-ро тасдиr намуд. Мувофиrи ин низомнома, шeъбаи Моварои Каспb (Закаспия) таъсис ёфта, маркази он Красноводск гардид ва шeъбаи мазкур ба ихтиёри волии Кавказ дода шуд. Масо[ати он аз со[ил[ои шарrии ба[ри Каспb то дарёи Атрек дар xануб ва давлати хонии Хева дар шарr муrаррар гардида буд.⁸⁶ Садорати шeъба торафт бештар ба Туркманистон ва вилояти ба он [амсояи Эрон ро[ ёфтани намояндагони англис – В. Марч, В. Бейкер, Нэпир, Клейтон, Гилл, Ч. Мак-Грегор ва дигаронро ба назар дошта, бонги хатар зад ва дар назди доира[ои олии [укумат роxеъ ба пешбинb кардани чора[ои лозима масъала гузошт.

{укумати подшо[b пас аз му[окимаи дуру дароз rарор кард, ки reшун[ои худро ба во[аи А[алтегин [аракат ди[ад. Дар аввали мо[и маи соли 1877 Rизиларват ишuол карда шуд. Вале худи [амон сол сардори шeъбаи Моварои Каспb генерал-майор Н.Ломакин ба сабаби дурb аз rарорго[и асосb –ша[ри Красноводск амр кард, ки он xоро тарк кунанд. Тирамо[и соли 1878 рус[о дар Атрек исте[коми Чатро бино карданд ва ба он такя карда, дар мо[и августи соли 1879 генерал Н. Ломакин дубора Rизиларватро забт намуд ва ба сeи иrоматго[и асосии тегин[о – Кeктеппа равон шуд. Дар наздикии ин ша[р rалъаи муста[ками Данглитеппа бино ёфта буд. Ба генерал Н. Ломакин муяссар гардид, ки де[а[ои Бомb, Биюрма ва Арчманро ишuол кунад, лекин дар rариби[ои Кeктеппа ба муrовимати сахти ватандeстони туркман дучор омад. E дар xанг[ои шадиди 28–29 августи соли 1879 шикаст хeрда, ба аrибнишинb маxбур шуд.

Ин маuлубияти reшун[ои подшо[b, ки дар тамоми xанг[ои Осиёи Миёна аз [ама xиддитарин ба шумор мерафт, дар Петербург ва Тифлис норизоятии сахт ба миён овард. Вазъияти Моварои Каспb муддати дароз дар машварат[ои Шeъбаи махсуси Вазорати [арбb мавриди та[rиr rарор гирифт. Ба вазифаи фармонде[и reшун[ои дар он сeи Каспb будаи [укумати подшо[b М.Д.Скобелев, ки дар xанги сол[ои 1877–1878 воrеъгардидаи рус[ову турк[о ном бароварда буд, таъин карда шуд. E барои забт намудани Кeктеппа бо xидду xа[ди тамом тайёрb дид. 12 январи соли 1881 пас аз xанги сахти серeза rалъаи Данглитеппа ба таслим маxбур гардид ва reшун[ои подшо[b Кeктеппаро ишuол намуда, пас аз як [афтаи дигар, 18 январи соли 1881 ба калонтарин ма[алли иrомати тегин[о – Ашrобод дохил шуданд. Дар мо[и маи [амон сол шeъбаи [арбии Моварои Каспb ба вилояти Моварои Каспb табдил дода шуд.

Маuлубияти rавитарин тоифаи туркман – тегин[о ба дигар тоифа[ои ин сарзамин таъсири xиддb расонид. Дар натиxаи гуфтушунид[ои тeлонb ва хеле мушкили байни амалдорони [укумати подшо[b ва сардорони rабила[ои туркмани ваrил, сичмаз, бек ва бо[b 1 январи соли 1884 дар во[аи Марв паи масли[ат xамъомади ку[ансолони ин rабила[о барпо гардид, ки дар он таrрибан [азор кас иштирок намуд. Масли[ат дар сари ихтиёран ба Россия [амро[ шудан rарор гирифт. Намояндагони а[олии во[аи [амсояи Иолатан низ хулосаи ин масли[атро пазируфтанд. Мо[и марти соли 1884 а[олии ин но[ия[о ба [айъати империяи Россия дохил шуданд.

Ин тариrа сурат гирифтани воrеа мувофиrи табъи Британияи Кабир набуд. Ба ин сабаб вай вазъиятро мураккаб карданb шуда, бо ба[онаи муайян кардани сар[ади Афuонистон саъй намуд, ки дар миёни рус[о ва афuон[о ихтилоф ба вуxуд оварад. Ин то андозае ба вай муяссар гардид. {укумати Афuонистон ба во[аи туркманнишини Пандин даъво намуда, бо ра[намоии «мураббиён» ва «мушовирон»-и англис ба минтаrаи мавриди ба[с reшун даровард. Дар мо[и марти соли 1885 аскарони рус та[ти фармонде[ии сардори вилояти Моварои Каспb А.В.Комаров reшуни афuонро аз ин минтаrа зада дур карданд.

Мавриди таваxxe[ аст, ки В.И.Ленин ин [одисаро на [амчун ихтилофи байни рус[ову афuон[о, балки [амчун шиддати раrобати империяи Британия ва Россия баррасb намудааст.

Чунон ки мегeяд: «... Россия аз барои таrсим кардани uанимат[ои Осиёи Миёна бо Англия rариб ба xанг даромада буд»⁸⁷.

{ар чи [ам бошад, дар xараёни музокироти соли 1887 анxомёфтаи байни ин ду давлат марз[ои шимоли uарбии Афuонистон ва [амчунин [удуди мулк[ои дар ин rисмати Осиёи Миёна воrеъгардидаи [укумати подшо[b муайян карда шуданд.