{Уxуми reшун[ои подшо[b ба Осиёи Миёна

Дар соли 1864 [уxуми rатъии кeшун[ои подшо[b ба Осиёи Миёна сар шуд. Дар мо[и сентябри соли 1864 Чимкент забт гардид. Сипас reшуни подшо[b ба тарафи Тошканд [аракат кард. Дар охири мо[и апрели соли 1865 баъд аз тeппаррони[ои шиддатнок reшуни подшо[b ба ишuол намудани rалъаи Ниёзбек муваффаr гардид. Ин rалъа дар со[или дарёи Чирчиr бино ёфта, барои мудофиаи Тошканд роли калоне мебозид, илова бар ин, сарга[и оби дохили ша[р низ дар наздикии [амин rалъа воrеъ шуда буд. Дар натиxаи [амлаи сахт ва xанг[ои шадиди кeчагb 15 июни соли 1865 яке аз калонтарин ша[р[ои Осиёи Миёна суrут кард. Вале расман ба Россия [амро[ кардани Тошканд бо муло[иза[ои дипломатb то тирамо[и соли 1866 мавrуф гузошта шуд.

Xанг[ои дохилии хонияи Хerанд ва [амчунин муносибат[ои душманонаи байни Хerанду Бухоро ба амалиёти муваффаrиятомези reшун[ои подшо[b шароити мусоид фаро[ам оварданд. Дар баробари раrобати Бухорову Хerанд, ки аксар ваrт боиси сар задани задухeрд[ои мусалла[онаи байни он[о мегардид, аморати Бухоро ва хонияи Хева низ дар давоми ин сол[о бо [ам мубориза[ои тундутезе мебурданд. Ин [ама xангу низоъ[ои байнихудии давлат[о ба вазъи сиёсb ва иrтисодиёти он[о таъсири [алокатбор мерасониданд.

Дар миёна[ои соли 1865 амир Музаффар ба водии Фарuона лашкар кашид. Reшуни Хerанд, ки дар му[ориба[ои шадид ва тeлонb бо даста[ои [укумати подшо[b хеле заиф гардида буд, ба [уxуми лашкари Бухоро муrовамат карда натавонист. Ин буд, ки амир Музаффар Хerандро нисбатан ба осонb забт намуда, [укмрони собиrи Хerанд-Худоёрхони [арис ва золими аз тарафи халrи шeришгар рондашударо дубора ба тахти хонb нишонд.

Амир Музаффар аз ин барори кор рe[баланд гардида, ба Тошканд [айъати сафорат фиристод ва аз [укуматдорони рус талаб кард, ки фавран ша[рро тарк намоянд. Дар фосила[ои музокироти дипломатb [ар го[ задухeрди reшуни подшо[b ва сарбозони амир низ ба амал меомад. Губернатори [арбии Туркистон М.Г.Черняев дар мо[[ои январу феврали соли 1866 rалъаи Xиззахро фат[ карданb шуда, чанд дафъа ба он [амла овард, вале ба маrсад расида натавонист. Ин амалиёти бесамар ва «ташаббуси» бе[уда фаrат чунин натиxае дод, ки М.Г.Черняев аз вазифа дур карда шуда, ба xои e Д.И.Романовский таъин гардид. 8 маи соли 1866 губернатори [арбии нав дар му[орибаи Эрxар, дар ро[и Xиззах ва Хуxанд reшуни амирро торумор намуд. Rайд кардан xолиб аст, ки Д.И.Романовский пас аз шикасти reшуни Бухоро ба сeи ин давлат [аракат накарда, ишuоли Хуxанд (24 маи соли 1866), rалъаи Нов ва исте[коми Eротеппаро (12 октябри соли 1866) афзалтар донист. Ин rарор, зо[иран аз он сабаб rабул карда шуд, ки ин ма[ал[о а[амияти калони стратегии [арбb дошта, дар сарга[и ро[и водии Фарuона воrеъ гардида буданд. Хуxанд, Eротеппа ва Нов аввалин ша[р[ои асосан тоxикнишин мебошанд, ки ба [айъати Россия дохил шудаанд.

Д.И.Романовский ба ин васила па[луи чапи худро муста[кам намуда, тамоми rувва[ои худро ба муrобили душмани асосb–амир Музаффар равона сохт. Амири Бухоро бошад, ба xанги зидди reшун[ои муназзами империяи Россия омодагии дурусте надошт. Адиби маорифпарвари тоxик А[мади Дониш( 1828–1897) тадорукоти му[орибаи Xиззахро чунин ба rалам овардааст: «...аскаре зиёда аз [адду [аср бад-ин насаr xамъ шуда, баъзе ба шавr, баъзе ба кар[ аз [ар табаrа мардум ба нияти uазо мерафтанд, баъзе да[рeза, баъзе якмо[а. Xаноби амир низ чун ин xамъиятро муло[аза намуд, ба худ xазм кард, ки ба [амин юруш то Фетербурх – пойтахти импротур фат[ хо[ад шуд; чу медид, ки тeлу арзи reшун rариб ба ду фарсах меравад ва намедонист, ки:

Пароканда лашкар наёяд ба кор,

Дусад марди xангb бе[ аз сад [азор.

Ба сатват ва шукe[и тамом ба [ар ним фарсах ро[ нузул карда, ду шабу ду рeз иrомат намуда, овози кeсу ной ва нафир ба курраи асир расонида, Фаридун ва Афросиёбро аз xумлаи [авошии [ашам мешумурд.

Дар муддати ду мо[ камобеш ба лаби дарёи Сир рафта, дар со[ате мусаммо ба Сассиrкeл нузул фармуд. Uозиёни муаскари [умоюн пеш аз он ки ба манзил фуруд оянд, аз uазва пушаймон гашта, дар тараддуди гурез ва махлас афтоданд; чи асбоби нуrсонотро дар арзи ро[ ба сомон расонида, корашон ба талабу суол оид гардида буд»⁷⁵.

Тасвири минбаъдаи ин воrеа боз [ам рангинтар аст: «Ва аз xое, ки амир нузул фармуда, саропардаи иxлол афрошта дошт, то маъракаи rитол ним фарсах камобеш буд, ки овози наrораи аскария мерасид. Амир дар сояи шомиёна ба лаъби шатранx машuул буд, xамоае аз rавволон rавлу uазал мегуфтанд, худи амир усули наrораро ба фахзи худ ниго[ дошта. Онан фа онан (дам ба дам) пешхидматонро мефармуд, ки ба амири тeбхона Салимбb ва амири аскар Шералb-иноr таъин кунанд, ки хазинаи Русия ба дасти нeкария афтода талаф нашавад ва бисёр мардуми Русияро нокушта зинда оранд, ки дар зумраи сарбозони мо истода хидмат кунанд ва низомро xорb доранд.

Ва дар [ошияи лашкар Я[ёхоxаи туркмон, ки мансаби охундb дошт, бо [ама сафо[ат фашши аммома аз аrиби сар андохта, саф[аи басити ариз ба даст бардошта, фазоили xи[од ба [алr талrин мекард, ки «xи[од кунед, пойдор истед!» Ба [амон юруш Русия омада тeп[оро со[ибb кард ва ду-се сочма тeбча ба сeи uозиён [адя фиристод. {ама мунтазири фирор буданд. Якбора фирор бар rарор ихтиёр карданд. Аввал касе, ки бигрехт ва аммома аз сару саф[а аз даст бияндохт, Я[ёхоxаи охунд буд.

Он го[ хабар оварданд ба xаноби амир, ки лашкар бевафоb карданд ва пушт доданд. Амир низ саросема ба болои асби rантарb ва зини холb нишаста, фурсат наёфт, ки аммома ба сар кунад ё xома бипeшад – [амчунон аз сари шатранx бархоста болои зин барнишаст ва асб меронд»⁷⁶.

18-октябри соли 1866 reшуни подшо[b пас аз му[осараи чандинваrта rалъаи Xиззахро тасарруф кард ва мавrеи худро дар хоки аморати Бухоро устувор гардонида, ба дувумин ша[ри бузурги он –Самарrанди бостонb та[дид намуд.