{Аёти илмb ва адабb

Дар шароите, ки мамлакат аз xи[ати иrтисодb хеле аrиб монда, нуфуз ва эътибори рe[ониёни иртиxоии ислом бе[ад пурrувват мегардид, дар бораи тараrrиёти бомуваффаrияти [аёти илмb xои [арф задан [ам набуд. Дар ин давра на фаrат ягон rадар асар[ои му[им ба вуxуд наомаданд, балки омeхтани дастовард[ои илмии замон[ои гузашта низ rариб тамоман ба дараxаи нестb расид.

Хусусан замони [укмронии амир Шо[мурод ва ворисони e дар ин бобат тиратарин давра[ост. Дар ин ваrт фаrат омeхтани илми фиr[, тафсири «китоб[ои муrаддас» ва шар[и китоб[ои дарсии динии асри миёна хеле ривоx ёфт. Ба ин сабаб муддати та[сили мадраса ни[оят дароз шуда, боиси аз дониш[ои замон ма[рум мондани [атто боистеъдодтарин фарзандони халr гардид.

Омeхтани адабиёти бадеb, илмb баён, хаттотb, риёзиёт, [айъат дар прог­раммаи мадраса[о аслан ба назар гирифта намешуд. Хостгорон метавонистанд бо ин со[а[о ба тариrb худомeзb машuул шаванд.

Забони тоxикb дар ин давра [амоно а[амияти аввалияи худро дар дастго[и давлатb ниго[ дошта, монанди собиr [ам дар риштаи адабиёт ва [ам дар кор[ои идоравb мавrеи асосиро ишuол мекард. Дар мактаб[о таълиму тадрис бо ин забон ба амал меомад.²⁵². Вале дар мадраса[о rариб тамоми дарс[о ба забони арабb гузашта, забони тоxикb фаrат барои шар[ ва тарxумаи баъзе дарс[о хидмат менамуд.

Мо сарчашма[ои хаттии оид ба адабиёти асри ХУШ-ро дар даст надорем. Мувофиrи девон[ои xудогонаи то замони мо расидаи шоирони он давр, адабиёти Мовароунна[р дар а[ди зикршуда ба таназзули сахт рe ни[ода буд. Дар охири асри ХVIII – ибтидои асри ХIХ алалхусус, дар Хerанд [аёти адабb дубора ба xeшу хурeш медарояд. Шоирони зуллисонайн (амир Умархон, Макнуна, Гулханb ва дигарон) ба вуxуд меоянд, ки асар[ояшонро ба забон[ои тоxикb ва eзбекb иншо мекарданд. О[анг[ои иxтимоb дар шеър[ои онваrта хеле заиф гардида, таъсири тасаввуфи uайрифаъол rувват мегирад. Дар миёнаи асри ХVIII xараёни тозае ба зу[ур меояд, ки дар таърихи адабиёти тоxик бо номи бедилизм маш[ур аст. Намояндагони ин xараён дар Осиёи Миёна беш аз [ама ба тасаввуфи Бедил таrлид намуда, ба мароми умумии фалсафb ва иxтимоии e вуrуфи комил пайдо намекарданд.

Шоир ва файласуф Мирзо Абдулrодири Бедил (1644–1721) яке аз охирин намояндагони барxастаи адабиёти тоxикзабони асримиёнагии {индустон ба шумор меравад. Ў дар сарзамини {инд ба дунё омада ва умр ба сар бурдааст. Бедил дар асар[ои худ бар асоси назарияи ва[дати вуxуд баъзе фикр[ои бидъатомезро, ки бар хилофи дини ислом буданд, ифода карда ва бар зидди нифоr ва адовати маз[абии байни [индуён ва мусулмонон сар бардоштааст. Ў аrида[ои худро баъзан ошкоро ва го[о дар зери таъбир[ои тасаввуфb баён намудааст. Асар[ои Бедил бо сабки махсус навишта шудаанд. Uоя[ои ин шоир ва мутафаккири бузург назар ба дигар xой[о бештар дар Осиёи Миёна, дар байни тоxикон ва eзбекон тарафдорони худро пайдо намуд. Лекин, мутаассифона, rисми зиёди пайравони Бедил асосан услуби мураккаби бадеии eро дар шакл таrлид карда, ба мазмун[ои фалсафb, сиёсb ва иxтимоии мероси адабии вай а[амият надодаанд. Шояд ба сабаби аrиб мондани [аёти мадании Бухоро ва дар ин ма[ал хеле rувват гирифтани таъсири таассуби динb бошад, ки аксаран xи[ат[ои тасаввуфии шеър[ои Бедил диrrати пайравони eро ба худ кашидаанд. Ин [олатро [ам дар байни шоирони тоxикзабони дарбори Умархон (дар Хerанд) ва [ам дар эxодиёти дигар шоироне, ки дар Бухоро, Самарrанд, Хуxанд ва соири ша[р[о нашъунамо ёфтаанд, метавон мушо[ида кард ²⁵³.

Бо вуxуди ин, xараёни бедилизм uайр аз муrаллидони кe[напараст намояндагони пешrадами худро низ со[иб буд. Дар байни пайравони Бедил одамоне [ам буданд, ки баъд[о, дар асри ХIХ ва ибтидои асри ХХ эxодиёти худро то андозае ба [аёти иxтимоии халr наздиктар намуда, uоя[ои нисбат ба он замон мутараrrиро таблиu мекарданд. Наrибхони Туuрал, Асирии Хуxандb ва Xав[арии Истаравшанb аз зумраи чунин шоирон ма[суб меёфтанд.

Умуман, равияи демократb ба назми ин давра низ ро[ пайдо менамуд. Чунончи, Мирзо Му[аммадсодиrи Муншb, ки дар эxодиёти e о[анг[ои озодфикрb ва танrиди зулму истибдоди [укмронон э[сос мешавад, намояндаи [амин равия мебошад. Тамоюли танrиди сохти мавxударо дар эxодиёти баъзе шоирони дигари Бухороb аз rабили Ирсии {исорb, Хиxлати Бухороb, Ра[ими Самарrандb ва uайра низ метавон мушо[ида намуд. Дар доираи адабии Хerанд мисли Гулханb, Муxрим, Кошиф, Маъдан, {озиr ва Махмур шоироне буданд, ки бо мароми эxодиашон аз дигар муосирони худ тафовут доштанд. Шоира Дилшод, ки монанди бисёр адибони он замон асар[ояшро ба ду забон – тоxикb ва eзбекb офаридааст, нисбат ба xабру ситам ва бедодгари[ои [окимони феодалb ва мулозимони он[о [исси нафрат ва эътироз баён менамояд.

Дар ин давра асар[ои оид ба таърих асосан шакли воrеанигориро ба худ гирифта буданд. Лекин дар [ар сурат як идда сарчашма[ои таърихb [ам ба вуxуд омаданд, ки дар масъалаи омeхтани [аёти аср[ои ХVIII–ХIХ арзиши зиёде доранд. Яке аз ин гуна сарчашма[о асари Му[аммадвафои Карминагb «Тe[фаи хонb» ё худ «Таърихи Ра[имхонb» аст. Ин китоб воrеа[ои дар байни сол[ои 1721–1767 рeйдодаро дар бар мегирад. Дигар аз асар[ои му[ими ин давра китоби Му[аммад Яъrуб «Гулшану-л-мулук» мебошад, ки дар сол[ои сивуми асри ХIХ навишта шуда, замони [укмронии манuит[оро то а[ди амир Насрулло тавсиф меди[ад. Таърихи хон[ои Хerанд дар «Мунтахабу-т-таворих» ном асари Му[аммад {акимхон, ки воrеа[ои аз замони [укмронии Норбeта (таrрибан с. 1770) то айёми салтанати Му[аммадалихонро наrл менамояд, шар[у баён ёфтааст. Асари Мулло Аттор «Xа[оннамо», ки соли 1810 таълиф ёфта буд, асосан ба муносибати байни аморати Бухоро ва давлати хонии Хerанд бахшида шудааст. Илова бар ин, доир ба таърихи давлати хонии Хerанд асар[ои дигар, аз rабили «Таърихи Шо[рухb»-и Мулло Ниёз Му[аммад ва «Таърихи му[оxирон»-и Дилшод низ таълиф ёфтаанд. Доир ба таърихи аморати Бухоро uайр аз асари А[мад Махдуми Дониш «Таърихчаи Бухоро» [амчунин таърихи Мулло {амулb (охири асри ХVIII нимаи аввали асри ХIХ) rобили rайд мебошад.

Фасли шашум

ТОXИКОН ДАР ДАВРАИ БА РОССИЯ {АМРО{ ШУДАНИ ОСИЁИ МИЁНА ВА ТАРАRRИЁТИ МУНОСИБАТ{ОИ КАПИТАЛИСТB ДАР ИН САРЗАМИН

Боби якум

ХАЛRИ ТОXИК ДАР ДАВРАИ БА РОССИЯ {АМРО{ ШУДАНИ ОСИЁИ МИЁНА

1.ОUО3И БА РОССИЯ {АМРО{ ШУДАНИ ОСИЁИ МИЁНА

Инкишофи минбаъдаи робита[ои тиxоратию сиёсии Россия бо давлат[ои Осиёи Миёна

Чунон ки дар боло rайд карда шуд, [укумати подшо[ии рус саъй менамуд, ки бо ро[и иrтисодb ва дипломатb мавrеи худро дар Осиёи Миёна муста[кам карда, нуфузи [укмфармои худро дар Бухоро, Хева ва Хerанд пойдор гардонад. Дар охири сол[ои чилум ва ибтидои сол[ои панxо[уми асри ХIХ кeшиш[ои Британия дар ро[и вусъат додани тиxорат ва дасиса[ои сиёсии он Петербургро ба ташвиш андохта, дар вай хавфи xиддии аз даст рафтани бозори осиёи миёнагии мол[ои рус ва дар [удуди xанубии Россия устувор гардидани мавrеи [арифони хатарнокро ба вуxуд овард. Аз ин рe, [укумати подшо[b барои инкишофи минбаъдаи муносибат[о бо давлат[ои хонии Осиён Миёна [аракат намуда, дар айни замон ба маrсади барrарор кардани [укм­ронии худ дар он сарзамин иrдомоти [арбb низ ба амал овард.

Дар соли 1847 қeшуни [укумати подшо[b ба со[ил[ои ба[ри Арал расид. Дар ин xо бо унвони Раим исте[коме бино карда шуд, ки баъд[о номи Rалъачаи Аралро ба худ гирифт. Ин исте[ком ва дигар rалъа[ои со[или ба[ри Арал барои он сохта шуда буданд, ки [аракати бемонеаи корвон[ои тиxоратb ба дарунтари Осиёи Миёна таъмин гардад. Дар худи [амин ваrт дастаи дигаре, ки аз xониби Сибир ба Осиёи Миёна [аракат мекард, ба {афт­руд расид. Ба ин тариrа, rувва[ои [арбии [укумати подшо[b аэ ду тараф – аз Оренбург ва Омск ба замин[ои яйлоrии аз rазоқ[о ва rирuиз[о кашидагирифтаи давлати хонии Хerанд наздик шуданд.

Ишuоли rалъаи Оқмачити Хerанд (исте[коми Перовский, Rизил Eрдаи [озира), ки соли 1853 пас аз му[осира ва [амлаи дастаи xанговарони рус та[ти фармонде[ии генерал-губернатори Оренбург В.А.Перовский ба вуreъ пайваст, дар ро[и [аракати минбаъдаи reшун[ои [укумати подшо[b мар[алаи му[имме гардид. {амон сол аввалин ро[и обии Россия ба Осиёи Миёна кушода шуд ва кишти[ои рус ба шино кардан аз ба[ри Арал ба самти сарга[и дарё[ои Сир ва Аму шурeъ намуданд. Пас аз ин rад-rади со[ил[ои дарёи Сир як rатор нуrта[ои муrовимат сохта, хатти исте[комоти Сирдарё ба вуxуд оварда шуд. Дар тарафи шарrии Осиёи Миёна хатти исте[комоти Сибир ба он мутобиrат менамуд. А[олии ма[аллb rазоr[о ва rараrалпоr[о, ки дучори зулму тааддии давлат[ои Хerанд ва Хева гардида буданд, ба reшун[ои [укумати подшо[ии рус фаъолона кeмак мерасониданд.

Петербург дар баробари ба амал овардани иrдомоти [арбb саъю кeшиш[ои худро дар бобати ба васила[ои дипломатb «кушодани» ро[и васеи ба Хева ва Бухоро дохил шудани мол[ои рус низ идома медод. Баъди тамом шудани xанги Қрим, ки як муддат диrrати доира[ои [укмрони империяи Россияро аз Осиёи Миёна дур карда буд, соли 1858 ба аморати Бухоро ва хонии Хева бо сардории полковник Н.П.Игнатев намояндагии дипломатb фиристода шуд. Гуфтушуниди ин намояндагb дар давлати хонии Хева ягон натиxае надод. Аммо дар аморати Бухоро ба Игнатев муяссар шуд, ки баъзе муваффаrият[о ба даст оварад. Амир Насрулло, ки бо хони Хerанд xанг мекард, бо умеди пуштибонb дидан аз давлати Рус [айъати сафоратро ба хушb пазируфт ва барои савдогарони рус имтиёз[ои муайяне ваъда дод. Лекин амалb намудани мувофиrати [осилшуда ни[оят дараxа душвор гардид. Худи Игнатев [ам фа[мид, ки [укумат[ои хонb (rабл аз [ама, [укумати Хева) ба мушо[ида[ои пешина а[амияте намеди[анд: дар Хева [атто матни rарордодеро, ки дар натиxаи ба давлати хонb ташриф овардани П. Никифоров ва Г. Данилевский баста шуда буд, ёфта натавонистанд...

Империяи Россия ба хулосае омад, ки барои расидан ба маrсад[ои сиёсb ва иrтисодии худ дар Осиёи Миёна бояд rувва[ои мусалла[ро ба кор андохт. Ин ният аз он сабаб [ам rувват мегирифт, ки пас аз xанги Rрим нисбат ба давлат[ои тараrrикардаи аврупоb заифтар будани Россияи подшо[b аён гардид ва Осиёи Миёна [амчун бозори каму беш замонатдори мол[ои саноатии рус дар пеши назари доира[ои [укмрон ва со[ибкорони мамлакат а[амияти махсусе пайдо намуд. Ваx[и охирb бо тараrrиёти сареи муносибат[ои капиталистb дар Россияи нимаи дувуми асри ХIХ, хусусан пас аз бекор кардани [уrуrи крепостноb хеле сахт алоrаманд буд. Корхона[ои нави саноатb ба вуxуд меомаданд. Му[имтарин со[аи саноат – бофандагb, ки бо таъмини пахта вобаста буд, бо суръати тамом вусъат меёфт. Тараrrиёти иrтисодb ба даст овардани бозор[ои нави фурeши мол, манбаъ[ои нави маводи хом ва васила[ои нави алоrаро талаб мекард.

Илова бар ин, амалиёти фаъолонаи давлати Рус дар Осиёи Миёна на фаrат хавфи аз тарафи Англия истило шудани ин сарзаминро бартараф мекард, балки, баръакс, Россияро ба [удуди мулк[ои шарrии Британия наздиктар менамуд. Ба [амин восита Петербург қусури шикасти xанги Rримро гирифтанb ва мавrеи худро дар Европа муста[кам карданb буд. Аз ин рe, сар даровардан ба дарунтари Осиёи Миёна бо маrсад ва манфиат[ои [ам помешикон ва [ам доира[ои буржуазии империяи Россия мувофиrат мекард.

Мо дар баробари таъкид намудани омезиши сабаб[ои иrтисодb ва сиёсие, ки Петербург дар муайян кардани наrшаи фаъолияти худ нисбат ба давлат[ои Осиёи Миёна он[оро ба асос мегирифт, мавrеи дараxаи аввал доштани омил[ои иrтисодиро бояд дар назар дошта бошем⁷². В.И.Ленин дар маrолаи «Боз доир ба масъалаи назарияи реализатсия» ма[з дар давраи баъди исло[от бештар авx гирифтани мустамликакунии кишвар[ои канориро бесабаб хотирнишон накардааст. E менависад: «Xануб ва xануби шарrи rисмати Россияи Европоb, Кавказ, Осиёи Миёна, Сибир як навъ мустамлика[ои капитализми рус мебошанд ва на фаrат ба rад, балки ба бар ба андозаи бузург тараrrb ёфтани капитализми русро [ам таъмин мекунанд»⁷³.

Бинобар ин бесабаб нест, ки масъалаи дар Осиёи Миёна устувор гардидани мавrеи империяи Россия таваxxe[и аз [ад зиёди доира[ои тиxоратию саноатиро ба худ кашида, дар ташкилот ва орган[ои матбуоти он[о мавrеи му[окимаи пурxeшу хурeше гардидааст.

Ишuолгари[ои мустамликавb фаrат ба [укумати мутлаrаи подшо[b, помешик[о, дворянин[ое, ки дар хизмати гражданb ва [арбb мансаб[ои калонро со[ибанд, ба як тeдача капиталистон, фабрикант[о ва пудратчи[о фоиданок аст⁷⁴.

Дар сол[ои шастуми асри ХIХ, ба сабаби он ки дар натиxаи сар задани xанг[ои дохилb дар шимол ва xануби Америка ба Европа кашондани пахтаи америкоb rатъ гардида, бe[рони саноати бофандагии Европа ва Россия ба амал омад, истилои Осиёи Миёна [амчун манбаи маводи хоми пахта а[амияти махсус касб намуд. Масалан, то соли 1861 як пуд пахтаи Бухоро дар ярмаркаи Нижегород 4-5 сeм арзиш дошта бошад, нархи он дар соли 1862 ба 7 сeму 50 тин ва дар соли 1864 ба 23-24 сeм расид.