Куруш ва Томирис. Шикасти reшуни {ахоманишb

Дар соли 539 пеш аз милод Куруши II Бобулро сарнагун карда ба rасди истилои Миср афтод. Аммо вазъияти сар[ади шимолу шарrии давлат, яъне Осиёи Миёна eро доимо ба ташвиш андохта, ба сафари Миср монеъ мешуд. Ни[оят e дубора ба сeи Осиёи Миёна [аракат кард, то хавфи аrибго[и худро бартараф намояд. Куруш дар садади торумор кардани бодиянишинони муrтадири Осиёи Миёна худ дар сари reшун rарор гирифта, ба набарди зидди он[о мерафт.

Аксари муаллифони rадим роxеъ ба ин xанг[ои Куруш маълумот меди[анд, аммо [ар кадоми он[о воrеаро ба таври худ баён менамоянд. Яке мегeяд: Куруш аз дарёи Аракс убур карда, ба сарзамини массагет[о дохил шуд, ки сарвари он[о малика Томирис буд. Дигаре [ам таrрибан [амин тавр наrл мекунад: Куруш бо скиф[о, ки дар сари он[о Томирис меистод, xанг[о кард. Севумb чунин меоварад: Куруш бо дарбик[о задухeрд намуд. Ни[оят, ривояти дигаре [аст, ки аз xангидани Куруш дар «дашт[ои дай[о» хабар меди[ад⁸¹.

Геродот, Трог-Юстин ва дигар муаллифонро дар бораи ин xанг[ои Куруш ва натиxаи он[о [икоят[ои муфассале [аст. Ба тариrи мисол аз [икояти Трог-Юстин мазмунан фиrраи зеринро меоварем: Куруш Осиёро тасхир ва тамоми Шарrро ба [окимияти худ мутеъ намуда, ба xанги зидди скиф[о рафт. Он ваrт [укмрони скиф[о Томирис буд. Вай бо вуxуди зан буданаш, бар хилофи чашмдошт, аз [амлаи душман на[аросид. Томирис метавонист пеши ро[и убури reшуни душманро аз дарёи Окс бигирад, аммо вай ин тавр накард, ба гузаштани душман имкон дод. Зеро малика ба чунин муло[изае расида буд, ки дар [удуди давлати худ бо душман xанг кардан барояш осонтар аст, вале барои душман, ки дарё пеши ро[ашро бастааст, гурехта xон ба саломат бурдан амри ма[ол хо[ад шуд. Куруш reшуни худро аз дарё гузаронид ва чанд фарсах ба дарунтари мамлакати скиф[о даромада, дар xое таваrrуф намуд. Рeзи дигар мисли ин ки аз тарс фирор мекарда бошад, дафъатан eрдуго[ро тарк кард ва гeё аз саросемагb ба rадри фаровон май ва тамоми асбоби зиёфатро партофта рафт. Ваrте ки инро ба малика гуфтанд, вай писари [анeз xавони худро бо сеяк [иссаи лашкари скиф[о барои таъrиби душман фиристод. Xавони кори [арбро наозмуда, [амин ки rадам ба eрдуго[и душман ни[од, худро на дар майдони разм, балки дар са[ни базм дарёфт, душманро фаромeш кард ва гузошт, ки сарбозони барбарии шаробнадида аз майхeрb масти лояъrил шаванд ва май он[оро пештар аз сило[и адe ба маuлубият дучор гардонид. Чун Куруш аз ин [ол воrиф шуд, шабонга[ пас гашт ва ин сарбозони масти афтода ва оxизу нотавонро [амро[и писари малика сар аз тан xудо кард. Томирис ин rадар reшунро ва аз [ама аламноктар ягона фарзанди дилбанди худро аз даст дода, тасаллои дили пурдарди худро на дар ашк[ои сeзон, балки дар интиrоми xонситон дид ва мисли [амон тадбири душмани маккор, ки [оло дар нишоти барори дирeза кайфу сафо дорад, тадбир андешид. Вай чунон вонамуд кард, ки гeё пас аз ин зарбаи сахт ба rувваи худ бовар надорад ва ро[и гурезро пеш гирифта, Курушро бо [ила аз дунболи худ ба тангнои кe[ кашид, ки пешакb дар камар[ои он сарбозони худро ба камин нишонда буд. Томирис дар ин xо reшуни 200 000-нафараи форсро [амро[и подшо[ашон ма[в намуд. {атто ягон пайке ё xондоре, ки форс[оро аз ин шикасти да[шатангез ого[ мекарда бошад, боrb намонд. Малика амр кард, ки сари буридаи Курушро ба машки бо хуни одамb пуркардашуда андозанд ва худ бо чунин суханон бера[мии eро ма[кум намуд: «Инак сер шав аз хуне, ки ту [амеша ташнаи он будb ва [еx го[ аз он сер намешудb» (Юстин, I, 8, 1-13).

{икояти Геродот (а, 205-214) боз [ам муфассалтар аст. Аз он маълум мешавад, ки Куруш аввал ба воситаи фиристодагони махсуси Томирис ба малика заношe шуданро пешни[од карда будааст. «Лекин Томирис,– менависад Геродот,- на хостгори вай, балки хостгори салтанати массагет[о будани Курушро пай бурда, ин пешни[одро рад намуд» (I, 205). Писари Томирисро «Спаргапис» меномиданд (I, 211) вай кушта нашуда, балки асир афтода, худашро кушта будааст (I, 213). Доир ба му[орибаи массагет[о ва reшуни [ахоманишb чунин наrл карда мешавад: «...Ин му[ориба аз тамоми заду-хeрд[ое, ки барбари[о иштирок доштаанд, шадидтар буд. Аз рeи шунидам, вай ин тариrа рeй додааст: аввал [арду reшун аз масофаи дуртар истода ба якдигар аз камон тир паррондаанд, сонb, ваrте ки тири камон тамом шудааст, ба xанги тан ба тан гузашта, найзаву шамшерзанb кардаанд. Reшун[о муддати дуру дароз ба [ам муrобил истода, [еx яке аз тараф[о ба гурез рe нани[о-дааст. Ни[оят, массагет[о uалаба ба даст овардаанд. Бештарин rисмати reшу-ни форс дар майдони xанг нобуд гардида, худи Куруш [ам кушта шудааст» (Геродот, I, 214). Страбон ба (ХI, 8, 5) ин ахбор чунин як маълумоти хеле му[имро илова менамояд, ки дар ваrти ин xанг душманони бодиянишини Куру-ши II (e он[оро сакоb меномад) reшуни [ахоманиширо ду бор шикаст доданд.

Масъалаи аниr муайян кардани самти [аракати Куруши II ва ма[алли xанг[ои e хеле мураккаб аст. Баъзе[о тахмин мекунанд, ки ин Сирдарё, Амударё ва ё Узбой аст. Шояд ма[алли охирb ба [аrиrат наздиктар бошад⁸².

Аз тарафи массагет[о шикаст хeрдани Куруш дар охири июлу ибтидои августи соли 530 пеш аз милод воrеъ шудааст, ки ин ягона санаи яrинан муrарраршудаи таърихи халr[ои Осиёи Миёна мебошад⁸³.

Чунон ки М.М.Дяконов менависад: «Куруш яке аз барxастатарин симо[ои таърихи rадим буд»⁸⁴. Ин, бешуб[а, [аr аст, зеро Куруш дар фаъолияти худ, [амчун ифодакунандаи бисёр тамоюл[ои пешrадами замони худ баромад мекард. Илова бар ин, захира[ои фаровони давлати па[новари {ахоманишb, кb тeли он аз Осиёи Хурд то водии {инд кашида мешуд, дар ихтиёри e буд. Ба ин [ама ниго[ накарда, e дар мубориза бо бодиянишинони Осиёи Миёна на фаrат ба шикасти сахт дучор шуд, балки худаш [ам [алок гардид. Ин xо асли гап на дар ноомади кор ва на дар бахти ноустувор аст. Мардумоне, ки барои му[офизати озодb ва истиrлолияти худ камар бастаанд, тамоми rувваи худро ба муrобили душман сафарбар менамоянд. Тимсоли чунин мубориза[ои rа[рамонона чи дар таърихи халr[ои Осиёи Миёна ва чи умуман дар таърихи xа[он бешумор аст.