5. Маданияти моддb ва маънавb

Ноороми[ои замона ва xанг[ои феодалb, зулму ситами бера[мона ва хароби[ои мамлакат тараrrиёти маданиятро бозмедоштанд. Албатта, да[ои офаринандагии халr[ои Осиёи Миёна поён намеёфт, вале он дар даврае, ки xамъият ба вазъияти таназзули иrтисодb ва то [адди охир фишор овардану инкор кардани шахсияти инсон афтода, тамоми xанба[ои зиндагиро таассуби динb фаро гирифта буд, комилан ба зу[ур омада [ам наметавонист.

Бинокорb ва меъморb

Дараxаи тараrrиёти санъати меъмории Осиёи Миёна алалхусус дар бобати сохтмони бино[ои бошукe[ дар давраи мавриди тадrиr назар ба асри гузашта хеле поин рафт. «Дар нимаи асри ХVIII бинокори[ои азими Бухоро аз [аракат бозмонд, гeё ки мавxудияти худро rатъ карда бошад: дар ша[ри валангор биное сохта намешуд. {атто дар ла[за[ое, ки аз охир[ои аср кори сохтмон дубора ба ро[ даромад, тараrrиёти он [амоно дар савияи нисбатан паст xараён меёфт»²⁴⁸. Баъзе офарида[ои меъмории барxаста, аз rабили бинои мадрасаи халифа Ниёзrул, ки бештар бо номи Чорманор маш[ур аст ва силсилаи иморати халифа Худойдод, бо вуxуди камхарxии сохтмон ва соддагии сабки меъморb, аз он ки сохт ва намуди он[о бо манзараи табиати ма[алли воrеъгаштаи худ мувофиrати комил пайдо кардааст, диrrати [ар бинандаро ба худ xалб менамоянд.

Дар Самарrанд якчанд бино[ои калон сохта ва ё сохтмони нимкорамондаи иморат[ои кe[на анxом дода шуданд. Масалан, дар миёна ва нимаи дувуми асри ХIХ дар та[курсии кe[на бинои масxиди [азрати Хизр сохта, сипас бор[о таъмир ва такмил карда шуд (ин бино намуди [озираи худро дар натиxаи азнавсозии соли 1915 пайдо кардааст). Бино[ое, ки аз охири асри ХVIII то миёна[ои асри ХIХ дар Хева ва баъзе дигар ша[р[ои хонии Хева бо вусъати тамом сохта шудаанд, аз xи[ати меъморию таърихb гуногунранг ва xолибтаранд. Дар ин xо rаср[о, корвонсарой[о, дарвоза[ои ша[р, мадрасаву масxид[о, маrбара ва манора[о ба вуxуд омада буданд. Чунончи, rабулго[и соли 1855 дар рeи [авлии Кe[наарк (Хева) сохташуда айвоне дорад, ки бо зарофати сутун[ояш аз тамоми айвон[ои Осиёи Миёна зеботар мебошад. Rасри дуошёнаи Тош[авлb (1832–1841) яксаду шасту се хона, се [авлии калон ва панx [авлии хурдро дарбар мегирад. Ин иморати хеле калон ва мураккаб бо як ма[орати фавrулодда тартиб ва танзим ёфтааст.

Дар хонии Хerанд низ бинокорb вусъати зиёде пайдо карда буд. Дар ша[р[ои гуногуни ин мамлакат бисёр иморат[ои мe[ташам: rаср[о, корвонсарой[о, [аммом[о, rалъаву манора[о, инчунин масxиду мадраса ва маrбара[о сохта шудаанд.

Соли 1841 яке аз сайё[они рус навишта буд: «Rасри хони [озира бинои дуошёнаи хиштb ва хеле зебоест, ки дар маркази ша[р воrеъ гардида, атрофаш бо боu[ову иморат[ои ба он тааллуrдошта ва девор[ои баланди гилb и[ота гардидааст». Дар нимаи дувуми асри ХIХ rасри нави «ба таври худ хушнамуд» (таъбири А.П.Федченко)²⁴⁹ сохта мешавад, ки кор[ои асосии сохтмони он дар сол[ои 1870-1871 анxом ёфтааст. Тар[и ин rаср мисли архитектоникаи рeи он xолиб нест. Рeи иморат бо кошин[ои гуногунранг зинат ёфта, дар ороиши он кандакории гаxb истифода шудааст. Бо вуxуди ороишоти зиёде иморати rаср шакли муназзам ва мe[ташам надорад. Дар ин xо устодони сафолсози Андиxон, Чуст, Конибодом, Намангон, Ўротеппа, Риштон хуб ма[орат нишон додаанд. Маrбараи Модарихон ва Дахмаи Шо[он (Хerанд) таrлидкорона сохта шудаанд, рeйкаши ин бино[о аз [ад зиёд рангоранг буда, дар он[о таносуб риоя нашудааст. Масxиди Хонаrо[ дар Марuелон ва масxиди Чинорлики 1 дар Хerанд бо айвон[ои пурнаrшунигори худ хеле назаррабо мебошанд. Маrбараи Хоxамини Rабрии Намангон (нимаи дувуми асри ХVIII) дар санъати меъмории аср[ои ХVIII–Х1Х-и на фаrат Хerанд, балки тамоми Осиёи Миёна маrоми хосае дорад. Вай, сарфи назар аз баъзе xи[ат[ои илтиrотb, асосан анъанаи меъмории классикии давраи асри миёнаи Фарuонаро давом меди[ад. Шакл[ои даrиrи меъморb ва ороишоти муxаллал ин обидаро аз тамоми бинокори[ои онваrта фарr мекунонад.

Дар [амин давра дар Хуxанд, Ўротеппа, {исор, Панxакент ва дигар ша[р[о низ иморат[ои зиёд сохта шуданд. Масалан, масxиди Чорбоuи Хуxанд бо айвони баланд ва наrшунигори зебои саrфи даромадго[и худ аз [амин rабил ёдгори[ои меъморb ба шумор меравад. Вале дар байни бештар аз дусад масxид ва бисту панx мадрасаи Хуxанд фаrат чандтои он[о аз xи[ати меъморb мавриди таваxxe[ мебошанд. Аз ёдгори[ои меъмории Ўротеппа бинои мадрасаи Рустамбек, ки мутаассифона то замони мо боrb намондааст, rобили rайд аст. Намои кошинкории он бо сурат[ои дар пештоrи иморат кашидашудаи [айвоноти асп ё палангмонанди ба муrобили якдигар [аракаткунанда зеби махсусе пайдо карда буд. Бинои мадраса дуошёна буда, 49 [уxра дошт, дар ду гeшаи рeи он ду манор мавxуд буд. Аз сохтмон[ои калони онваrтаи Ўротеппа мадрасаи Намозго[, айвони тиллокории пойга[и rарорго[и [оким дар болои Муuтеппа, [аммом ва корвонсаройро, ки аз хишти пухта бино ёфта буданд, метавон зикр кард.

Дар [амин давра иморат[ои Регистони {исор, Мадрасаи Нав, мадрасаи Миролим-додхо[и Панxакент сохта шудаанд. Тадrиrи [амаи ин ёдгори[ои меъморb ба чунин хулосае меорад, ки дар сохтмон[ои бошукe[и онваrта савияи техникb ва меъморию бадеb хеле паст гардида будааст.

Аммо дар бинокори[ои оммавb манзара тамоман дигар аст. Дар ин xо на rатъи анъана ва на таназзул мушо[ида намешавад. Баръакс, ма[з дар ин давра навъ[ои ма[аллии манзил[ои Осиёи Миёна комилан ташаккул меёбад. Зимнан дар тар[, ороиш ва масо[ат ду навъи бино–манзили одамони давлатманд ва манзили одамони бенаво аз [ам тафовути xиддb пайдо мекунанд. Чор тарафи манзилго[ бо девор[ои баланд и[ота карда мешуд. Ба таrозои иrлим дар [ар манзилго[ са[ни [авлb а[амияти калоне дошт, зеро сокинони он аксари рeз[ои солро дар зери сояи дарахтон ва гирди [авзи рeи [авлb мегузаронданд. {авлb аз ду rисмат иборат буд: [авлии дарун ва [авлии берун. Дар [авлии дарун хона[ои зист, саисхона ва u. xой мегирифтанд. Го[о [авлии махсуси хоxагb ва rитъаи боu [ам xудо карда мешуд. {амчунин дарвозахона бо дари кандакоришуда низ ба rисми таркибии манзилго[ дохил мегардид. Аксаран дар пеши хона[о айвон месохтанд. Бино[о на фаrат якошёна, балки дуошёна ва го[о сеошёна [ам буданд.

Дар бинокори[ои де[от [авлb ва rитъаи боu бо девор[ои баланди гилb и[ота гардида, работ ва ё reрuон аксар ваrт зеварбандb карда мешуд. Бе[тарин намуна[ои чунин манзил[о дар Самарrанд боrb мондаанд ²⁵⁰. Хонаву айвон[о чунон сохта мешуданд, ки касро дар тобистон аз гармо ва дар зимистон аз сармо му[офизат мекарданд. Хонаи зист uайр аз дари асосb дарича ва тобадон [ам дошт, ки барои равшаноb ва тоза кардани [авои хона хизмат мекард. Дар даруни хона барои хeрокпазb оташдону мeрb ва барои гарм шудан дар фасли зимистон сандалb мавxуд буд.

Барои ороиши rисмати дохилии сохтмон тамоми навъ[ои [унари амалии мардум, аз rабили кандакории чeб, гаxкорb, наrшу нигор ва u. истифода бурда мешуд, ки он бо xи[ози хона [амо[ангии том пайдо мекард. Аммо ин [ама ба манзили одамони доро мутааллиr буд. Масалан, шахси давлатманди Хуxанд Камол Xалилов ва {айдар ном бои Ўротеппа [амин гуна [авлb доштанд. Мардикороне, ки барои он[о хизмат мекарданд, дар кулба[ои [аrир, баъзан дар заминкану та[хона[о мезистанд. Дар сурате ки он [ама бино[ои мe[ташам ва он [ама осори [унари амалb, ки дар боло зикр гардид, бо ранxи дасти он[о ва бародарони [амrисматашон ба вуxуд омадаанд. Дар шеъре, ки ба як бинокори гулдасти Фарuона бахшида шудааст, гуфта мешавад, ки e [ам тар[андоз, [ам меъмор, [ам наxxор, [ам наrrош буд. Этнограф[о ва мутахассисони таърихи меъморb, алалхусус А.К.Писарчик, В.Л.Воронина, Л.И.Ремпел ва П.Ш.Зо[идов мактаби меъмории Хоразм, Бухоро ва Фарuонаро бо тамоми навъ[ои ма[аллиаш, инчунин манзил[ои аз он[о тамоман фарrкунандаи тоxикони кe[истонро мавриди тадrиrи [амаxониба ва хеле даrиr rарор додаанд ²⁵¹.

Заргарон ва мисгарон низ осори бисёр нафиси [унарb офаридаанд. Асар[ои шоистаи та[сини кандакорону [аккокон, бофандагону дeзандагон, кулолон ва соири [унармандони забардаст аз он башорат меди[анд, ки санъат ва [унари халr дар ин давра [ам мавxудияти худро давом дода, комёби[ои му[имро ноил гардидааст. Тафриrаи моливу иxтимоb, чунон ки дар боби манзил мушо[ида гардид, ба маданияти моддb низ наrши хеле равшани худро гузоштааст.