4. Муносибат{ои иrтисодии байни осиёи миёна ва россия. Тадrиrи осиёи миёна аз тарафи олимони рус

Соли 1781 мутарxим М. Бекчурин ба сифати сафири [укумати Россияи подшо[b ба Бухоро фиристода шуд. Вазифаи асосии сафорат муайян кардани имконоти инкишофи тиxорати Россияву Бухоро ва ба воситаи Россия кашондани мол[ои Бухоро, инчунин [алли масъала[ои сиёсb буд.²¹¹ Дар навбати худ бухорои[о илтимос мекарданд, ки барои озодона тиxорат кардан дар тамоми хоки Россия ба он[о иxозат ди[анд. Умуман, чи навъе ки Е.В.Бунаков хотирнишон мекунад, аз да[сола[ои охири асри ХVIII Осиёи Миёна аввалин бор дар сиёсати хориxии [укумати Россия мавrеи xиддии мустаrилро ишuол менамояд, зимнан маrсаду мароми тиxорат дар ин xо rариб дар навбати аввал гузошта мешуд.^140а Аз соли 1796 содироти мол[о аз аморати Бухоро ба Россия аз 379 то 485 [азор сeм, воридот аз 341 то 421 [азор сeм афзоиш ёфт. Вале дар соли 1801 содироти мол[ои Бухоро ба Россия ба маблаuи 732 [азор сeм расид, дар айни замон rисмати асосии онро (беш аз 545 [азор сeм) маснуоти нахb ва пахта, сипас rисмати дигарро (102 [азор сeм) чарм ва баrияи онро пeсти rарокeлb, решаи ревоx ва соири кола[о ташкил мекарданд. Ба ин тариrа, дар таркиби мол[ои содироти Осиёи Миёна нахи пахта, газвор[ои нахb ва худи пахта мавrеи бартариро дошт ва зимнан 90% ин гурe[и колоро ресмон ташкил медод. Дар ин бобат мушо[идаи полковник Струков хеле xолиби диrrат аст, ки соли 1810 дар хусуси тиxорати Россияву Осиёи Миёна навишта буд: «Россия, ки дар исте[солоти худ нахи пахта надорад, инчунин зарурати му[имро ба миrдори зиёде [ам дар [олати пахтаи табиb ва [ам се навъи ришта аз Осиё дарёфт менамояд. Илова бар истифодаи басо муфид дар чароuон онро дар фабрика[ои рус барои та[ияи матоъ[ои гуногуннавъ ба кор мебаранд. Баробари ин, [ар навъ газвор[ои аз Осиё воридшавандаро [ар ду xинси мардуми омb бо дилхушии тамом истифода мекунанд, зеро вай нарм ва бадошт аст ва аз ин рe, матои заuирпоягиро, ки давлат барои (таъмини) армия ба вай э[тиёxи баuоят бузурге дорад, аксаран бо он иваз мекунанд»²¹².

Соли 1801 аз Бухоро ба Россия ба маблаuи 732 [азор сeм мол содир гардида, моли аз Россия ба Бухоро воридшуда аз ин маблаu якуним баробар камтар буд. Му[имтарин rисмати мол[ои воридотиро червон[ои тилло (40%), мо[ут ва дигар матоъ[о (21%), rаламфур, rирмиз, мeина ва амсоли ин[о ташкил медоданд.

Дар соли 1813 гумоштаи Британия Мириззатулло маxбур шуд эътироф намояд: «Тиxорат бо Россия барои Бухоро тиxорати асосист». {ар сол аз Россия як корвони иборат аз 4–5 [азор шутур меомад ва [амин rадар як корвон ба Россия мерафт²¹³.

Дар нимаи аввали асри ХIХ таназзули хоxагии феодалии крепостноb шиддат ёфта, муносибат[ои капиталистb вусъат пайдо мекунанд. Корго[[ои хурди косибb беш аз пеш xои худро ба мануфактура[ои капиталистb ва сипас ба исте[солоти фабрикии сармоядорон меди[анд. Аз соли 1804 то соли 1860 миrдори корхона[ои саноатb аз 2402 ба 15. 338 расида, миrдори коргарон мутобиrан аз 95,2 [азор то 565,1 [азор кас афзуд. Махсусан саноати бофандагb, ки дар нимаи дувуми сол[ои 20-ум ва нимаи аввали сол[ои сивуми асри ХIХ таrрибан 70% саноати маснуот барорандаи русро ташкил мекард, хеле тараrrb намуд. Фаrат дар зарфи 7 сол аз соли 1825 то соли 1832 адади дастго[и бофандагb ду мартаба зиёд шуд.

Албатта, мо барои тафсил додани инкишофи иrтисодиёти Россия имкон надорем ва ба ин [оxат [ам нест, зеро ин масъала дар тадrиrоти зиёде мавриди баррасb rарор гирифтааст²¹⁴. Мо ин xо фаrат дар баъзе xи[ат[ои асосии он таваrrуф менамоем. Саноати ба тараrrb рeни[одаи Россия ба бозор э[тиёx дошт. Инро бисёр арбобони онваrта ба хубb дарк менамуданд. Дар соли 1835 Г.Неболсин ин иддаоро хеле возе[у равшан баён карда буд: «Аз он ваrте ки фурeши мол[ои мануфактурии мо дар байни мардумони Осиёи Миёна ба равнаr даромад, ин тиxорат барои саноати дохилии мо а[амияти махсус пайдо намуд...»²¹⁵. Чунон ки В.И.Ленин хотирнишон кардааст: «...капитализм бе пайваста васеъ кардани доираи [укмронии худ, бе колонизатсияи мамлакат[ои нав... зиндагb ва тараrrb карда наметавонад». Ва боз: «Барои фабрикант[о бозор фавран даркор аст ва агар rафомондагии тараф[ои дигари хоxагии халr бозорро дар райони кe[на тангтар мекарда бошад, дар ин сурат он[о бозорро дар райони дигар ё дар мамлакат[ои дигар... xустуxe хо[анд кард»²¹⁶.

Ма[з [амин ва инчунин зарурати ба даст овардани маводи хоми Осиё сабабгори асосии вусъат ёфтани [аxми робита[ои иrтисодии Россия бо Осиёи Миёна буд. Ба ин ваx[ ма[дудият[ои аз Россия ба кишвар[ои Осиё содир кардани тилло, филизоти сиё[ ва ранга, маснуоти филизb (ба истиснои асли[а) ва uалла аз байн бардошта шуданд. Ба тоxирони [ар се дараxа барои савдо кардан бо Осиёи Миёна ва ба шахсони [ар зумра барои доду гирифти мубодилагb иxозат дода шуд. Ин ва дигар тадбир[о ба равнаrи тиxорат шароити мусоид фаро[ам оварданд. Коло[ои Россия [атто ба Афuонистон, Rошuар ва соири но[ия[ои машриrзамин низ ро[ ёфтанд ²¹⁷. Аммо аз хатар эмин набудани ро[[ои корвонгард ба тараrrии тиxорат монеаи сахте гардида буд. Аксар ваrт корвони тоxирон, хусусан он[ое, ки аз Россия ро[b мешуданд, ба [амла ва uорати ро[занон дучор мегардид ²¹⁸. Корвон[оро [амро[b кардани дастаи му[офиз [ам кeмак расонида наметавонист. Масалан, корвони пуршумору пурбори тоxироне, ки сол[ои 1824– 1825 ба Бухоро [аракат мекард, бо вуxуди му[офизаи дастаи мусалла[ аз тарафи ро[занон талаву тороx карда шуд ²¹⁹.

Аз маводи хоми Осиёи Миёна махсусан пахта а[амияти калоне пайдо карда буд. Саноати бофандагии Россия миrдори торафт бештари онро талаб менамуд. Ин аст, ки кашондани пахта муттасил меафзояд.²²⁰ Дар оuози асри ХIХ аз Осиёи Миёна [ар сол rариб [азор пуд пахта ба Россия кашонда шуд, миrдори он дар соли 1818 ба беш аз 10 [азор пуд, дар соли 1836 ба 38,5 [азор пуд ва дар соли 1858 ба зиёда аз 180 [азор пуд расид, яъне дар давоми ним аср 18 баробар афзоиш ёфт.

Дар навбати худ Осиёи Миёна [ам аз тиxорат бо Россия хеле манфиатдор буд. Бисёр ма[сулоти му[им, аз rабили чeян, о[ан, мис, маснуоти филизb, ма[з аз Россия ворид мегардид. Аз тангаи кисаи ша[риён сар карда, то тeп - [ама аз филизоти рус сохта мешуд.

П.И.Неболсин навишта буд: «Мо ба Осиёи Миёна чунин мол[оро мефиристем, ки дар тамоми Тeрон чиз[ои аз [ама зарурb ва мавриди масрафи умуми а[олb ма[суб меёбанд. Тилло, нуrра, мис, чeян, о[ан, [ар гуна маснуоти филизb, пeст, ранг, шакар, мо[ут, чит ва матоъ[ои гуногуни пахтагb ва абрешимb ба он xо аз мо мераванд. Осиёи Миёна филизот, чарм, мо[ут ва чит барин мол[ои моро му[ол аст, ки бо [амии нарх аз ягон кишвари дигар гирифта тавонад»²²¹.

Мувофиrи мадрак[ои овардаи [амин муаллиф фаrат дар зарфи да[солаи 1840–1850 тан[о бо ро[и Оренбург аз Россия ба давлат[ои хонии Осиёи Миёна таrрибан 40 [азор пуд мис, беш аз 400 [азор пуд о[ан, 75 [азор пуд чeян, 25 [азор пуд фeлод, ба миrдори зиёде сикка[ои тилло ва нуrра кашонда шуданд. Бояд гуфт, ки ин миrдор аз истихроxи филизоти ма[аллb бештар буд. Барои оммаи васеи а[олии Осиёи Миёна, махсусан, ворид намудани матоъ а[амияти калон дошт, аз ин рe, вай дар байни мол[ои ба ин кишвар содиркунандаи Россия xои аввалро ишuол менамуд. Умуман, тиxорати Осиёи Миёнаву Россия, сарфи назар аз баъзе ла[за[ои ба мамониат дучор шудан ва [атто пас рафтан, беш аз пеш ривоx мегирифт.

Дар натиxаи тавсеаталабии тиxоратии Англия ва душвори[ое, ки сол[ои сивум ва чилум дар со[аи савдо ба миён омаданд, содироти Россия ба давлати хонb хеле паст фаромада, нисбат ба воридот якуним-ду баробар кам гардид. Вале аз охири сол[ои 50-ум ва 60-ум тиxорати Россияву Осиёи Миёна дубора xон гирифта, босуръат пеш рафт. Ба сабаби сар задани xанг[ои дохилb дар Америка аз он xо ба Россия ворид намудани пахта ни[оятдараxа кам шуд ва ин, дар навбати худ, нархи пахтаро дар Россия хеле боло баровард. Дар бораи вусъати онваrтаи муносибат[ои тиxоратии Россия ва Осиёи Миёна чунин далел гуво[b меди[ад, ки дар Осиёи Миёна ма[з дар [амон ваrт масо[ати киштзори пахта чандин баробар афзоиш меёбад. Пас аз як соли оuози xанги дохилии Америка, яъне соли 1862 аз Осиёи Миёна кашондани пахта rариб се баробар зиёд мешавад.

Чунон ки дар боло таъкид ёфт, ба инкишофи тиxорати Россияву Осиёи Миёна [ар ду тараф [ам манфиатдор буданд. Вале аз он набояд сарфи назар кард, ки дар тиxорати хориxии Россия [иссаи воридоти Осиёи Миёна [атто дар давраи авxи худ низ фаrат 2–3 фоизи [аxми умумии содироти давлати Русро ташкил менамуд, дар сурате, ки rисми асосии мол[ои содиротии Осиёи Миёна ба Россия фиристода мешуд. Ин [олатро дар воридоти Осиёи Миёна [ам метавон мушо[ида кард. Rисми зиёди мол[ои воридотb аз Россия меомад. Давлат[ои Осиёи Миёна хеле пештар аз [амро[ шудан ба Россия та[ти нуфузи иrтисодии давлати Рус rарор гирифта буданд²²².

Манфиатдории [ам Россия ва [ам давлат[ои хонии Осиёи Миёнаро нисбат ба инкишофи муносибат[ои тарафайн омил[о, на ин ки омил[ои сиёсb, дар саъю кeшиш[ои аз нимаи дувуми асри ХIХ ба зу[ур омадаи [укумати подшо[b дар бобати тамоман ба зери назорати худ даровардани Осиёи Миёна ва ба ин васила аз истилои Англия – хатарноктарин [арифи империяи Россия эмин ниго[ доштани он роли хеле му[им бозиданд. Инро бояд махсус таъкид кард, зеро баъзе муаллифон²²³ [ангоми та[rиrи ангеза[ои асосии амалиёти Петербург дар Шарr ба xи[ат[ои иrтисодb а[амияти лозимb намеди[анд.

Муносибат[ои самарабахши тиxоратии аморати Бухоро, давлати хонии Хева ва Хerанд аз як тараф ва Россия, аз тарафи дигар, дар заминаи фаъолияти xиддии дипломатии ин кишвар[о беш аз пеш равнаr меёфтанд. Дар зарфи тамоми нимаи аввали асри ХIХ он[о сафорат ва намояндаги[ои худро мубодила карда, ба [алли масъала[ои аз назари ин ва ё он давлат хеле му[им муваффаr мегардиданд. Яке аз [амин rабил масъала[о [амоно мубодилаи мол ва тамоми муаммо[ои ба он алоrаманд ба шумор мерафт.

Сафироне, ки аз Осиёи Миёна ба Россия фиристода мешуданд (алалхусус сафирони аморати Бухоро), кeшиш мекарданд боx[ои ба мол[ои [амватанонашон андохташударо кам кунанд, барои ба Осиёи Миёна содир кардани маснуоти мамнeъ, тилло ва танга (ки [ар ваrт кашондани он[о манъ мешуд) иxозат гиранд, он[о баъзан илтимос менамуданд, ки барои тоxирони ин ва ё он давлати хонb дар ярмарка[ои Россия xой ди[анд ва боисрор дархост мекарданд, ки барои дар ша[р[ои гуногуни империяи Россия, на ин ки фаrат дар ма[алли махсус таъиншуда, хариду фурeш кардани тоxирони Осиёи Миёна имкон дода шавад.

{укумати подшо[b, дар навбати худ, ба вусъати робита[ои иrтисодb ва бе[тар шудани шароити тиxорати савдогарони рус [авасманд буд ва чунин меангошт, ки ба ин васила нуфузи сиёсии худро дар Осиёи Миёна метавонад ба осонb па[н ва устувор намояд. Вай дар назди сафирони худ, ки ба давлат[ои хонb ра[сипор мешуданд, вазифаи тадrиrи ин давлат[о ва озод кардани раия[ои дар ин сарзамин мисли uуломон зиндагикунандаи Россияро низ мегузошт.

Мавrеи душманонаи давлати хонии Хева муддати чандин соли нимаи аввали асри ХIХ Петербургро ба ташвиш меандохт. Вай ба маrсади та[ти назорати худ rарор додани тиxорати Россияву Осиёи Миёна аз мавrеи xуuрофии худ истифода бурданb мешуд. Хони Хева ба ро[и корвон даста[ои мусалла[ фиристода, аз тоxирон бано[аr боx меситонд ва дар сурати эътироз карданашон он[оро uорат менамуд; аксар ваrт баъди rонеъ кардани талаби ин даста[о низ корвон аз тороx эмин намемонд. Uайр аз ин, Хева ба бисёр rавму rабила[ои rазоr, ки кай[о тобеияти Россияро rабул карда буданд, даъвои [укмронb дошт.

Rисса кeто[, мавзeи гуфтушунид[ои дипломатb хеле бисёр буд. Илова бар ин, [ар го[ [укмронони давлат[ои хонb барои кофтукови сарват[ои зеризаминb аз [укумати подшо[b фиристодани инженерон ва техник[ои маъданшиносро хо[иш менамуданд. {амин тариrа, дар охири асри ХVIII амалдори со[аи маъдан Т.Бурнашев [амро[и А.Безносиков ба Бухоро омад. Д.Телятников бо [амон А.Безносиков ва баъдтар Т.Бурнашев ва М.Поспелов ба Тошканд, ки чанд ваrт мустаrил гардида буд, сафар карданд. Дар ваrти сафари охирон кофтуков[ои геологb (табиb, дар шароити онваrта як дараxа сат[b) анxом дода, ба [окими Тошканд Юнусхоxа роxеъ ба он манбаъ[ои табиb, ки e умедворb дошт, баъзе мадрак[о пешни[од карда шуд ²²⁴.

Дар навбати худ, сафирони Бухоро – девонбегb Азимxон Мeъминxонов (сол[ои 1815 ва 1819) ва reрчибошb Мирзо Му[аммадюсуф (соли 1816) ба Петербург рафтанд. Миссияи дипломатии А.Ф.Негри (сол[ои 1820–1821), ки ба [айъати он табиатшинос Э.Эверсман, капитани штаби генералb Е.Мейендорф ва дигарон дохил буданд, ба аморат ташрифи xавобb овард. {арчанд бастани ягон хел шартномаи танзимкунандаи муносибат[ои Россияву Бухоро (ки ба он [амеша [укумати подшо[b саъй мекард), муяссар нагардид, сафари А.Негри ба аморат дар инкишофи муносибат[ои байни империяи Россияву Бухоро ва дар бобати бо [ам шиносо шудани ин ду давлат ба эътибори як мар[алаи наве а[амият пайдо намуд.

Мубодилаи намояндагони мухталиф дар байни Россия ва давлати хонии Хerанд низ дорои чунин а[амият буд. Аз он чb, ки дар таърихи [арду давлат наrше гузоштааст, пеш аз [ама, ба водии Фарuона сафар кардани Ф.Назаров (сол[ои 1813–1814) ва Н. Потанинро (сол[ои 1829–1830), ки илмро бо маълумоти роxеъ ба ма[алли номаш[ур uанb гардонидаанд, бояд хотирнишон намуд. Дар сол[ои 1823–1829 сафирони хони Хerанд Му[аммадалихон – Турсунхоxа Найза[оxинов ва Хоxb Мирrурбон Мамадrосимов аввал ба Омск ва сипас ба Петербург фиристода шуданд.