Муборизаи синфb

А[олии ша[ри Бухоро ва но[ия[ои атрофи он бор[о ба муrобили амирони манuит шeриш бардоштанд. Ин rабил шeриш, аз xумла, дар соли 1758 барпо гардида, шeришчиён дар кeча[ои ша[р сангар[о сохта буданд. Шeриши дигар соли 1785 сар зад, ки иштирокчиёни он бештар аз [азор нафар, зо[иран, намояндагони синфи [укмронро ба rатл расонданд²⁰².

Соли 1810 дар Бухоро rа[тb рeй дод. Rиматb ва гуруснагb сар шуда, ба сари мардум азобу уrубат[ои зиёде омад. Дарбори амир барои сабуктар гардидани вазъияти ни[оят сахти а[олb ягон чорае надид. Он го[ ша[риёни баошeбомада майдони Регистонро фаро гирифтанд. Амир ба [арос афтода, аз ша[р фирор намуд. Оrибат ошeби халr бо зeрb фурe нишонда шуд.

Аз рeи баъзе мадрак[ои uайримустаrим шeру ошeб[ои халrb дар соли 1819 ё 1820 низ ба вуreъ омада буданд²⁰³. Xунбиши калони халrb соли 1821 дар rисмати миёнаи водии Зарафшон байни Самарrанд ва Бухоро (дар Миёнкол) ба амал омад. Дар ин xо тоифа[ои нимкeчии eзбек хитойrипчоr[о зиндагb мекарданд. Тазйиrи андоз[о, мусодира[ои доимb, ба хизмати [арбb сафарбар кардани миrдори зиёди мардони rабила[о – [амаи ин якxоя а[олии Миёнколро ни[оят ба шeр овард. Соли 1821 [укумат дубора ба сарбозb одам гирифтанро сар кард. Косаи сабри хитойrипчоr[о лабрез шуда, норизоятии он[о ба шeриши ошкоро фурe рехт. Rараrалпоr[ои сокини ин ма[ал низ ба шeришчиён [амро[ шуданд. Тамоми тоифа[ои но[ияи байни Самарrанду Каттаreрuон ба зери ливои шeришгарон даромаданд. Шeришчиён маъмурони амирро ронда, Каттаreрuон, Чалак, Янгиreрuон ва дигар ша[ру де[а[ои гирду атрофро забт намуданд. Камбаuалони ин xой[о [ам ба сафи шeришгарон дохил шуданд, аммо аъёну ашроф барои кeмак ба амир рe оварданд. Шeришгарон ба тарафи Самарrанд [аракат намуданд. Амир ба Каттаreрuон [амла оварда, онро забт кард ва а[олиро аз дами теu гузаронид. Шeришгарон аз Хerанд, Ша[рисабз ва дигар мулк[ои душмани амир {айдар мадад хостанд. Аммо иттифоrчиён байни худ мувофиrат [осил накарда, ба таври пароканда амал менамуданд. Хитойrипчоr[о хостанд ба Бухоро зарба зананд, вале ба ин муваффаr нашуданд. Шeришичиён кeшиш карданд, ки де[rонони но[ия[ои гуногунро ба тарафи худ кашанд. Ин [ам нашуд. Охируламр rувва[ои асосии шeришчиён аз [ам пош хeрд ва он[о усули мудофиаи пассивро пеш гирифтанд. Дар [амин вазъият соли 1825 амир {айдар му[имтарин нуrта[ои муrовимати шeришчиёнро ишuол намуд²⁰⁴.

Дар сол[ои 1840–1842 муносибати байни аморати Бухоро ва давлати хонии Хerанд хеле тезутунд гардид. Ваrте ки дар соли 1840 хони Хerанд аз хавфи [уxуми reшун[ои Бухоро ба тарс афтода, Хуxандро дод, дар Хerанд шeриш ба амал омад. Ба шeриш Хоxа Rаландари мисгар сардорb мекард. {азорон камбаuалони шeришгар бо ро[барии ин марди шуxоъ амалан пойтахти мамлакатро ишuол намуданд. Он[о манзил[ои амалдорони хонро ба хок яксон карда, сафирони Бухороро низ эмин нагузоштанд.

Чи навъе ки таърихи Хerанд иттилоъ меди[ад, [амаи амалдорони низомb ва uайринизомb «ба гeша[о пин[он шуданд». Сипас, шeришчиён дарбори хонро и[ота намуданд. Доира[ои [укмрон фаrат бо макру фиреб ва душвори[ои зиёде тавонистанд, ки ин шeришро фурe нишонанд. Вале сабабгори асосии сар задани шeриш, пеш аз [ама, зулму ситами бера[мона аз байн бурда нашуд. Ин буд, ки соли оянда боз шeриши халr ба вуreъ омад. Вай чунон вусъат пайдо намуд, ки хони ба [арос афтода аз Хerанд фирор кард. Xунбиш[ои халrb дар Хerанд соли 1842 ваrти [уxуми reшун[ои Бухоро низ ба амал омада буданд²⁰⁵.

Дар охири сол[ои чилум (э[тимол соли 1847) шeриши сокинони ша[ри Тошканд барпо мегардад. Он ваrт[о ша[ри Тошканд та[ти тасарруфи хонии Хerанд rарор гирифта, дар он xо намояндаи бузургзодагони дар сари идораи давлати хонb нишастаи rипчоr - Азиз парвоначb [укмронb мекард. Ў бор[о ба муrобили ша[ри Туркистон лашкар кашида, дар натиxаи xанг[ои дурударози тоrатфарсо хазинаро холb карда буд. Ба ин сабаб, дар машварати [оким бо аъёну ашрофи Тошканд rарор карда шуд, ки илова ба андоз[ои маъмулb аз а[олии ша[р ва де[оти атроф ба тариrи фаврb андози фавrулоддаи пулb xамъ карда шавад. А[олии ша[р, ки аз xабри доимb ва тазйиrи бера[монаи Азиз парвоначb [олашон табо[ мешуд, [амеша ба исён омода буданд. Rа[ру uазаби халr ба ни[ояти худ мерасид. Xамъоварии андози нав косаи сабри мардуми Тошкандро лабрез намуд. Сокинони ша[р ба xамъкунандагони андоз дарафтоданд ва пул[ои ситондаи он[оро кашида гирифтанд. Дар бисёр ма[ал[о сангар[о ба вуxуд омаданд. Яке аз марказ[ои му[имми шeриш растаи мисгарони бозори Тошканд буд. {оким шаш рeз бо кeмаки тeпу туфанг зeр зада, бисёр марказ[ои шeришро забт кард, вале фурe нишондани шeриш барояш муяссар нагардид. Шeришгарон rувваи нав xамъ карда, тамоми ша[рро ишuол намуданд. {оким фурсати гурехтан наёфта, дар даруни rалъаи ша[р пин[он шуд. Шeришгарон [амро[и reшуни [окими но[ияи [амсояи Rурама Азиз парвоначиро аз ша[р ронданд.

Чунон ки аз сарчашма[о маълум мешавад, нерeи асосии [аракатди[андаи ин шeриш камбаuалони ша[р буданд, [арчанд ки дар он ша[риёни доро ва намояндагони xудогонаи аъёну ашрофи аз [укумати Хerанд норозb низ иштирок доштанд. Оммаи халr муваффаr шуданд, ки андоз[ои нави хеле гаронро бекор кунонанд ва гумоштаи нафратангези Хerандро аз ша[р берун кунанд²⁰⁶.

Тоифа[ои xануб ва шимоли Rирuизистон ва rазоr[о низ чандин бор бар зидди юuи асорати Хerанд сар бардошта буданд. Дар xараёни ин шeриш[о ме[наткашони кeчнишин аксар ваrт бо де[rонон ва ша[риёни мазлум мутта[ид мешуданд ²⁰⁷.

Муборизаи синфb дар но[ия[ои xудогонаи кe[истони Помири Uарбb [ам бо шиддати тамом давом мекард. Дар ибтидои сол[ои 60-ум де[rонони Шуuнон, Рушон ва Вахон шeриш бардоштанд, ки ба он Шайхзодаи рeшонb сардорb намуд. Шeришгарон нишеманго[и мири Рeшон Rалъаи Вомаро ба даст дароварданд. Сипас, он[о ба сeи rарорго[и [окими Шуuнон Rалъаи Барпанx [аракат карда, reшуни онро торумор намуданд. Тамоми дороии [окимон дар байни де[rонон тақсим карда шуд. Ин шeриш фаrат пас аз он ки [укмрони кулли Бадахшон ба Помири Uарбb rувваи зиёди [арбb фиристод, шикаст хeрд ²⁰⁸.

Яке аз калонтарин ва пурдавомтарин шeриш[ои асри ХIХ шeриши туркман[ои Хоразм дар сол[ои 1855–1867 мебошад. {амчунин шeриши де[rонони бенаво бо сардории муздур Му[аммад Фаноро, ки сол[ои 1858–1859 дар хонии Хева ба амал омада буд²⁰⁹, метавон хотирнишон кард.

Мо фаrат чанде аз ла[за[о ва лав[а[ои муборизаи синфии дар нимаи дувуми асри ХVIII–нимаи аввали асри ХIХ xараён доштаи давлат[ои Осиёи Миёнаро зикр намудем. Мавxи пурвусъати шeриш[ои халrb го[о саросари Осиёи Миёнаро фаро мегирифт. Аммо муаррихони давр он[оро нодида меангоштанд. Ин, дарвоrеъ, хусусияти таърихнигории феодалии Шарr аст. Ин аст, ки мо дар бораи он[о аксаран аз рeи маълумот ва аломат[ои uайримустаrим ого[ мешавем ва rазоват мекунем. Таърихшиноси маш[ури советb П.П.Иванов аз хусуси [аракат[ои халrии а[ди амир Дониёл сухан ронда, нуктасанxона хотирнишон карда буд: «Муаррихони Бухоро, ки ин воrеа[оро бароямон наrл мекунанд, он[оро асосан [амчун лав[а[ои муборизаи феодалони ма[аллb бар зидди [укумати хонb ба rалам меди[анд. Вале бояд rайд кард, ки аъёну ашрофи ма[аллb дар муборизаи зидди хон rариб тамоман ба фавx[ои де[rонон такя менамуд ва саранxоми ин мубориза [ам ма[з ба фаъолияти он[о вобаста буд. Аз ин рe, фарз кардан мумкин аст, ки бештарини лав[а[ои муборизаи мусалла[ дар аморати Бухорои асри ХVIII му[имтарин унсур[ои [аракат[ои халrb ё де[rониро дар худ ну[уфта буданд, фаrат фарr дар ин буд, ки феодалони ма[аллb аз рeи манфиат[ои ма[дуди синфии худ ба он[о сардорb мекарданд ва аз он[о истифода мебурданд»²¹⁰. Ин фикри баuоят амиr ва пурмаънист. Бо вуxуди ин, метавон ба он илова намуд, ки ин гуфта[о ба нимаи аввали асри ХIХ низ комилан нисбат доранд.

Чи навъе ки аз мисол[ои овардашуда аён мегардад, [аракат[ои халrии ондавра, асосан, хусусияти аграрb доштанд. Зимнан де[rонони тоxику eзбек аксаран бо rавм[ои кeчb ва нимкeчии eзбек, rирuиз ва rазоr якxоя амал менамуданд. Манфиат[ои синфb ва муборизаи якxояи табаrотb бар зидди золимони умумb монеа[ои тоифавb ва нажодиро шикаста, ме[наткашонро бо [ам мутта[ид месохт.

Дар баробари шeру ошeб[ои а[олии де[от шeриш[ои ша[риён низ ба амал меомаданд. Xунбиш[ои [ам де[от ва [ам ша[р ба таври стихиявb ва uайримуташаккил сар мезаданд ва давом мекарданд, аммо дар шeриш[ои ша[риён го[о унсур[ои муташаккилb падидор мегардиданд. {амаи шeриш[о хусусияти ма[аллb дошта, тамоми хоки давлати хониро фаро намегирифтанд ва аз ин рe rисми асосии а[олии мамлакат аз муборизаи фаъолона дар канор мемонд, ки ин [олат ба [укумат барои фурe нишондани ин ва ё он ошeби халr имкони мусоид фаро[ам меовард.

Идеологияи [аракат[ои халrии он давр ба мо кам маълум аст. Одатан, шeришгарон дар назди худ маrсад мегузоштанд, ки ба бар[ам додани сeиистеъмол ва ноинсофи[ои аз [ад зиёди намояндагони [окимияти давлатb, аз сари кор дур кардани амалдорону [окимони xудогона, бе[тар кардани а[воли моддb ва uайра муваффаr шаванд. Аз ин бештар маrсад ва вазифа намегузоштанд. Аrибмондагии шуури синфии хоси он замон дар ин со[а низ возе[у равшан зу[ур мекард.