Заминдории феодалb. А[воли оммаи халr

Усули заминдории феодалb дар охири асри ХVIII-нимаи аввали асри ХIХ, умуман [амон тавре ки дар замон[ои гузашта буд, боrb монд.¹⁷⁴ Вале бо вуxуди ин, баъзе тафовут[о дар истило[от ва сохти замин[ои хусусb ба миён омаданд, ки он [ам дар [ар ма[ал гуногун буда, дар давоми [амин давраи мавриди ба[с низ ба дигаргунb дучор мешуданд. Ин масъала хеле мураккаб аст ва ба миrдори зиёди тадrиrот ниго[ накарда, бисёр xи[ат[ои он мe[тоxи омeзиш мебошад.¹⁷⁵

Дар [аёти иxтимоии ин давр усули танхо[ –тариrи хизматона ба шахсони xудогона инъом намудани rитъаи замин, як ва ё якчанд де[ ва [атто вилояти тамом, ки даромади он комилан дар ихтиёри танхо[дор буд, мавrеи му[им дошт. Баъзан со[иби танхо[ uайр аз молиёте, ки ба фоидаи худ xамъ мекард, музде ба маблаuи муайян аз хазинаи амир низ дарёфт менамуд. Танхо[ метавонист, на ин ки тамоми даромади солонаи замин, балки як [иссаи онро ташкил намояд. Дар баъзе маврид[о ин ба худ бидуни инъоми замин як навъ шакли нафаrаи пулиро мегирифт.

Усули танхо[ аз оuози [укмронии сулолаи Манuития ба таври васеъ xорb гардид. Ба rавли Ф. Ефремов (сол[ои 70-уми асри ХVIII) «ба оrсаrrолони калон ивази мавоxиби пулb ва uалла замин дода мешавад, ки аз он мадохили бузурге ба даст медароранд».¹⁷⁶

Амир Насрулло [амчун падари худ дар xой[ое, ки исёни rабила[ои xудогона ва шeриши халr[о рeй медод, «аксари умарои элдор ва номварро ба замин нишонид».¹⁷⁷ Дар яке аз фармон[ои амир {айдар дар бораи таъин кардани [окими вилояти Нурато ва [ам дар хусуси он ки e бояд хироxи xамъоваришавандаро ба э[тиёxоти reшун сарф намояд, сухан меравад.¹⁷⁸ Аммо дар бораи ба хазинаи давлат супурдани rисми боrимондаи хироx чизе гуфта нашудааст. Аз э[тимол дур нест, ки вай [амчун як навъ танхо[ ба [оким инъом шуда бошад.

Аксар ваrт минтаrа[ои на чандон калон ба тариrи танхо[ ба шахсони гуногуни со[ибмансаб, аз он xумла, ба сипо[иён инъом карда мешуданд. Миrдори танхо[дорон дар чоряки аввали асри ХIХ фаrат дар аморати Бухоро аз 12 то 36 [азор нафар ба шумор мерафт. Агар танхо[дор ба xои дигар кeчад, танхо[и нав дода мешуд. {аxми танхо[ ба рутбаи шахс алоrаманд буд: со[ибони рутбаи поинтари [арбb аз 3 то 5 гектар замин мегирифтанд, аммо шахсони олирутба, аз rабили саркарда[о як де[аи тамомро бо сад[о гектар замин, осиёб ва дигар дорои[ояш ба даст медароварданд.¹⁷⁹ Агар писар мансаби падарро ишuол намояд, ба танхо[и e низ со[иб мешуд. Го[о пас аз марги танхо[дор замини инъомии e ба ворисони бепарастормондааш низ таrдим мегардид. Аз баъзе санад[о бармеояд, ки он ваrт[о тамоюли меросb гардонидани усули танхо[ вуxуд доштааст.

Дар мулк[ои кe[истонии Бухорои Шарrb танхо[ дорои хусусият[ои ба худ хосе буд. Дар ин xо на замин, балки хоxаги[ои де[rонb ба танхо[ дода мешуд. Шахсони поинрутба чанд хоxагиро, вале бb, додхо ва соири амалдорони баландрутба [ар яке чанд де[аро бо сад[о хоxаги[ои де[rонb ба сифати «танхо[» инъом мегирифтанд. Он[о [ар сол ба [иссаи маълуми [осилоти де[rонb со[иб гардида, дар айни замон, а[олии де[а[ои зердасти худро ба кор[ои хоxагии шахсии худ низ xалб менамуданд ва ба [ар ро[е, ки метаво-нистанд, истисмор мекарданд. Аз ин сабаб ба танхо[и гузаштани хоxагиашон ба де[rонон ни[оятдараxа рeз[ои сахтеро пеш меовард.

Таассуби динb, ки аз замони [укмронии Шо[мурод сар карда, хеле rувват гирифта буд, ба вусъат ёфтани замин[ои ваrф ро[ кушод. Дар замин[ои ваrф кор кардан низ барои де[rонон пурмашаrrат буд. Зеро он[о дар замин[ои ваrф тамоми сол аз суб[ то шом кор карда, тан[о аз чор ва ё аз панx як [иссаи [осилотро мегирифтанд ва бештар ба мутавалли[о вобаста шуда, озодии худро аз даст медоданд. Ба таври васеъ xорb гардидани усули танхо[ ва ба фоидаи танхо[дор xамъоварb шудани молиёт, [амчунин вусъат ёфтани замин[ои ваrф ба даромади хазинаи давлати хонb таъсир накарда наметавонист. Ин буд, ки амир Насрулло усули ярuу – мусодираро ба ро[ андохт.¹⁸⁰

Дар Бухоро [аxм ва миrдори андоз[о торафт меафзуд. Дар а[ди амир Музаффар (1860–1885) кор ба дараxае расид, ки на фаrат аз замини зироат, балки аз замини нокорам низ хироx меситониданд ва дар ин маврид чунин ба[онаеро пеш меоварданд, ки гeё ки ин замин ба сабаби кам[авсалагии де[rон нокишта мондааст.¹⁸¹

Аз боғу токзор, кишти юнучқа, полиз ва обчакорb андозе ба номи «танобона» ситонида мешуд. Дар ибтидои асри ХIХ амирони Бухоро ба [ар таноб замин маблаuе муrаррар намуда, хостанд ин навъ андозро ба хироxи расмии замин табдил ди[анд. Дар номаи амир {айдар соли 1807–1808 чунин гуфта шудааст: «...аз [ар таноб ба маблаuи як тилло танобона гиред. Агар (со[иби он) ба додани як тилло розb нашавад, он го[ ба тариrи мол сеяки [осилро ситонед¹⁸². Соли 1860 дар вилояти Самарrанд таrрибан сеяки хироx бо пул пардохта шуд.¹⁸³ Дар хонии Хerанд дар миёна ва нимаи дувуми аср танобона rариб тамоман ба шакли пул рeёнда мешуд, ки ба ин ваx[ онро «танобпулb» мегуфтанд. Дар ин xо аз токзор назар ба обчакорb дувуним баробар зиёдтар андоз ситонда мешуд.

Дар ма[ал[ои гуногуни аморати Бухоро [аxми хироx як хел набуд. Баъзан вай [аxми муайянеро дошт: масалан, аз [ар таноб замини кишт як тангаву севуним килограммро ташкил мекард. Дар мавриди дигар як танга дар ба[ор ва дар тирамо[ як тангаву 6,5–7 кг uалла ситонда мешуд. Тарзи дигари пардохтани танобона [иссаи [осилот ба шумор мерафт: чунончи, 2/5, 1/3, 1/5, 1/6, 1/8 rисмати [осилро хироx ташкил менамуд. Вале [окимон аксаран [аxми хироxро то нисфи [осил мерасониданд. Масалан, дар сол[ои 1842–1843 хироxи замин дар давлати хонии Хerанд, ки одатан ба [аxми сеяки [осил рeёнда мешуд, то нисфи [осил афзун гардид. Яке аз [окимони Тошканд андози замин[ои зироатро 2,5 баробар ва дар баъзе ма[ал[о 3–4 баробар зиёд кард. Дар [удуди аср[ои ХIХ ва ХХ тамоюли то 40% [осил афзудани [аxми хироx дар аморати Бухоро низ мушо[ида мешавад »¹⁸⁴

Рeидани [осили фаровон боиси хушнудии де[rон намегардид, зеро дар натиxаи ин [аxми андоз [ам меафзуд: масалан, аз да[ ботман [осили гандум де[rон мебоист чор ботманашро ва аз xав [атто панx ботманашро ба хироx ди[ад. Со[иби замин пас аз даравидани [осил uалларо кeфта, ба хирман мерехт. Xамъкунандагони хироx ба сари хирман омада, як rисми uалларо барои имоми масxиди ма[алла xудо мекарданд. Агар хироx аз панx як [иссаи [осилро ташкил ди[ад, баrияи uалларо ба панx [исса таrсим карда, аз [иссаи де[rон (ё заминдор) миrдори муайянро барои саркор, мироб, оrсаrrол ва мирзо мегузоштанд. Мабодо де[rон то омадани xамъкунандагони хироx ба хирман даст расонида бошад, тамоми [осилро мусодира карда, худи де[конро сахт xазо медоданд. Аксар ваrт xамъоварии хироxро ба ягон шахс ба орият мефурeхтанд ва он шахс аз де[rон маблаuи боз [ам зиёдтареро «фишурда» мегирифт¹⁸⁵.

Дар аморати Бухоро ваrти даравро на ин ки худи де[rон, балки амлокдор (rаламрави бек[о ба амлок[о таrсим мешуд) муrаррар менамуд – вай дар [ама xо дар як ваrт шурeъ мегардид. Ба пухта рехтани дона[ои гандум касе парво надошт. Агар дарав баробар дар як ваrт сар шавад, ба [ифзи [осил назорат кардан барои амлокдор осонтар буд. Банд[ои гандумпояро дар майдони дарав uарам карда мемонданд. Амлокдор ба воситаи ходимонаш – доруuа[о хурдагирона назорат мекард, то ки де[rон ягон мушт uалларо ба хонааш набарад.

Доруuа баъди аз назар гузаронидани uарам[о барои кeфтан иxозат медод. Uаллаи кeфта ва боддодашуда «нишон зада мешуд»: «таки хирман ва чанд xои болои онро аз па[лe[ояш гил мемолиданд ва доруuа дар нeки он бо аломат[ои худ як пора кулeх мегузошт. Uалла муддати дароз дар хирманго[ мехобид, де[rон[о гуруснагb мекашиданд, аммо дар [амин ваrт амлоrдор ва муrаррабонаш [осили замини худро бо нарх[ои хеле гарон ба фурeш мерасониданд. Ни[оят, пас аз гирифтани пешкаш, амлокдор бо а[ли рикобаш ба сари хирман меомад. Миrдори uалларо бо тахмини худ ошкоран аз будаш зиёд муайян мекард ва хироxро [ам ба rиёси тахмини амлокдор муrаррар менамуданд. Го[о чунин [одиса [ам рeй медод, ки де[rон ва ё оrсаrrол ба тахминан аз будаш зиёд муайян кардани [осил муrобилат мекарданд. Он го[ эътирозкунандагонро мезаданд ва [атто ба зиндон мепартофтанд. Амлокдор [осили замини касони со[ибнуфуз ва сарватмандро ба ивази ришва аз будаш хеле кам нишон медод. Албатта, [ам дар аморати Бухоро ва [ам дар давлат[ои хонии Хerанд ва Хева [ар рутба амалдорон низ де[rононро uорат карда, насибаи худро мерeёниданд».¹⁸⁶ Маrоми амлокдори Бухоро ё саркори Хerанд баuоят сердаромад буд. «Мадохили» [арсолаи саркорони Хerанд дар нимаи дувуми асри ХIХ 10–15 [азор сeмро ташкил менамуд.

Ваrте ки андоз[о ба шакли пул ситонда мешуданд, амир нархи ма[сулоти зироатро муrаррар менамуд. Усулан, вай мебоист ба нархи бозор баробар меомад, вале амалан онро хеле баланд мебардоштанд.

«Дар натиxаи ин гуна андозuундорb де[rононе, ки дар асл дар ваrти андозандозb тороx дида буданд, дар ваrти пардохтани пули андоз тамоман хонавайрон шуданд ва маxбур гардиданд, ки баъзе[ошон замин[ошонро бо нархи арзон ба бой[о фурeхта, баъзе[ошон [айвоноти корb ва асбоби хонаашонро фурeхта пули андозро ди[анд. {атто баъзе де[rонон маxбур шуданд, ки писару духтар[ошонро ба бой[о фурeхта, «rарзи [укумат»-ро адо намоянд, ё ин ки духтар[ошонро бо номи «духтархона» ва писар[ошонро бо номи «uуломбача» ба [укумат ба xои андоз ба[о карда ди[анд».¹⁸⁷

А[воли корандагони замин боз [ам бадтар буд. Он[о, одатан, бояд то сеяки [осилро мепардохтанд, вале чунин расм гардида буд, ки барои корандагон фаrат аз панx як [исса [осил боrb мемонд ([иссаи [осиле, ки коранда мегирифт, [амчунин вобаста ба он буд, ки e бо чорво ва олоти худ кор кард ва ё аз они хexаинро истифода намуд). Ба замми ин, [иссаи коранда аз rисмати баъди адои хироx мондан [осил муайян карда мешуд. Соли 1843 дар но[ияи Бухоро Идрисбой ном шахс аз мулки Мулло Фозилxон rитъаи заминеро ба иxора гирифт. Дар а[днома чунин гуфта шуда буд: «...ба e[да мегирам, ки ин заминро пору дода, шудгор карда, хуб кишт мекунам, боuоту дарахтонро парварида, сабзу хуррам нига[ медорам. Аз тамоми [осилоте, ки аз 14 таноб замини зикршуда мерeяд, нисфаш аз они ман ва нисфи дигар аз они Фозилxони номбурда хо[ад буд. Гуфту фармони Мулло Фозилxонро бечунучаро ба xо меорам ва [ар ваrт, ки са[лангорb карда, дар ин замин кор накунам, бигузор замини зикршударо аз ман пас бигиранд...».¹⁸⁸ {амчунин ду дафъа ситонидани хироx ба таомул даромада буд: бори аввал аз тамоми [осилот ва бори дувум аз [иссаи корандаи замин, ки маxбур буд [амаи супоришоти со[иби заминро бегуфтугe иxро намояд. Хусусан, ваrте ки корандагон дар ихтиёри иxорагирони замин кор мекарданд, [оли боз [ам табо[таре ба сари он[о меомад: иxорагирони rитъа[ои калони замин аз он[о ба фоидаи худ [иссаи иловагии [осилро «фишурда» мегирифтанд. Иxорагири замин на фаrат де[rонони xудогона, балки як гурe[ де[rононе [ам буданд, ки заминро шарикона (пайкол) киштукор мекарданд. Ин тариrа ширкат[о аз он сабаб ба вуxуд омада буданд, ки аксари де[rонон xуфти гов ва олоти кишоварзb надоштанд. {иссаи пайкол дар байни ширкаткунандагони он аз рeи са[ми молb таrсим карда мешуд. Дар натиxа узви бенавотари пайкол, ки араrи xабин рехта кор мекард, rути лоямутеро со[иб мегардид.

Дар rатори де[rонон, безамин мардикорон [ам буданд, ки мавриди истисмори сахт rарор гирифта, музди ночизе ба даст меоварданд.

Де[rонон бисёр андоз[ои иловагb низ мепардохтанд. Монанди «миробона» (барои обёрии замин), «алафпулb» (барои юнучrазор), «reшпулb» (барои xуфти гов), «яксарb» (барои [ар сари чорво, аз rабили асп, хар ва барзагов), инчунин барои чидани [езум, гузаштан аз пул ва uайра андоз[ои нав пайдо шуда, а[воли гурe[[ои исте[солкунандаи мамлакатро боз бештар вазнин мегардонид. Чунон ки А.А.Семёнов дуруст rайд мекунад, «...боре, ки ба дeши де[rони азиятдидаи Бухоро гузошта мешуд, дарвоrеъ [ам тоrатфарсо буд»¹⁸⁹

Барои а[олии кeчb ва нимкeчb молиёти аз [ама миёншикан «закот» ба шумор мерафт. Ин навъ молиёт аслан мебоист аз чил як rисми чорворо ташкил медод. Аммо амалан тамоман таври дигар буд. Ба rавли яке аз шо[идон, xамъ кардани закот «… дар Хerанд бо чунон сeиистеъмол[о сурат мегирифт, rирuиз[ои он xо [ар сол rариб аз бист як rисмати чорвои худро медоданд»¹⁹⁰.

Дар миёна[ои асри ХIХ закотро бештар ба шакли пул мегирифтагb шуданд. Сарчашма[о иттилоъ меди[анд, ки дар давлати хонии Хerанд xамъ кардани закот ба як навъ азимати низомии омилони хироx ба нишеманго[и rирuиз[о табдил ёфта буд. Rирuиз[о [ар го[ ба муrобили xамъкунандагони закот сар мебардоштанд. Дар ин сурат даста[ои калонтари низомb фирис-тода, uайр аз закот «амонпулb» [ам меситонданд.¹⁹¹

Ба де[rонон лозим меомад, ки маxбурият[ои гуногунро низ адо намоянд. Яке аз маxбурият[ои хеле вазнин [ашар буд. Ин истило[ дар он замон кор[ои маxбуриеро, ки де[rонон бояд иxро мекарданд, ифода менамуд. Сохтан ва таъмир кардани канал[о, иншоот[о, ро[[о, инчунин киштукор ва ни[олшинонb дар замин[ои амир ё хон аз [амин rабил кор[о ба шумор мерафт. Го[о дар як [ашар то 10 [азор кас иштирок мекард. Де[rонон вазифадор буданд, ки ба [ашар бо хару асп, ароба ва асбобу абзори худ [озир шаванд. Дар хонии Хerанд муrаррар гардида буд, ки [ар як де[rон бояд се рeз дар [ашар ширкат менамуд, хeроки одамон ва хошоки чорворо хон ба зиммаи худ мегирифт. Албатта, харxи хон а[ёнан риоят мешуд. Ба [ар [ол, бисёр далел[ои воrеа мавxуданд, ки дар мулки Ша[рисабз де[rонон [ангоми [ашар аз [исоби худ хeрок мехeрданд ва дар Rаротегин муддати [ашар то 15 рeз мекашид. {ашар [ам як воситаи фоидаи иловагb ба даст овардани амалдорони амир гардида буд. Инро устод С. Айнb дар тасвири [ашари канали тумани Шофирком хеле хуб нишон додааст¹⁹².

Ба замми ин хироxу маxбурият[ои маъмул боз бисёр андоз[ои дигар низ мавxуд буданд. Он[о махсусан дар давраи амалиёти [арбb вусъати зиёда пайдо мекарданд. Яке аз [амин rабил андоз[ои фавrулодда xул буд, ки пардохтани он барои а[олb хеле гарон меафтод. Як муаллифи мeътабари рус дар дар бораи хонии Хerанд дар овони [амро[ шудан ба Россия чунин навиштааст: «...дар ваrти xанг ва ё бо майли хон ё худ бек[о фуrаро ба додани боxу хироx[ои аз [ад зиёд маxбур карда мешаванд, дар ин ваrт[о аз маврид истифода бурда дуздb мекунанд ва барои [амин [ам аз мардум ба [аxми зиёдтар (молиёт) меситонанд, оrсаrrоли де[ ё ма[алла медуздад, xамъкунандаи хироx медуздад, бек медуздад, хазинадори хон медуздад, хон фаrат бо [амин rаноат мекунад, ки миrдори таъинкардаи e пурра xамъ оварда ва супурда шавад»¹⁹³.

Дигар аз андоз[ои аз [ама гаронтарин «чeбпулb» буд. Вай [атто аз янтоr [ам гирифта мешуд. А[олии хонии Хerанд бе иxозати амалдор [атто хори дар са[ро рeидаро [ам наметавонист xамъ кунад.

Дар мулк[ои кe[истонии Бухорои Шарrb а[олиро маxбур мекарданд, ки барои [окимон ва амалдорон [езум тайёр созанд.

Дар Хerанд давлат [атто аз аrди нико[ ва таrсими мерос ё хоxагb низ андоз мегирифт (дар вилоят[ои дигар ин навъ андозро ба rозb медоданд). Аз осиёб ва xувоз, [амчунин дар сари пул ва гузарго[[о барои бор ва чорво «боx» ситонда мешуд. А[олии ша[ру де[от дар ваrти чизеро фурeхтан uайр аз «закот» (аз чил як [иссаи нархи мол) андози иловагии бозор «тагиxой»-ро [ам мепардохтанд. Умуман ва дар маврид[ои махсус ба фоидаи [укумати ма[аллb андоз xамъ карда мешуд, зимнан ба [амаи намояндагони [укумат пул додан лозим меомад. {амчунин барои рe[ониён ва масxид[о андоз[ои гуногун вуxуд доштанд, хусусан «да[як» ё «ушр» ба андозди[андагон гарон меафтод¹⁹⁴.

Дар яке аз манбаъ[ои хаттии Хerанд чунин хабар дода мешавад: «Дар Хerанд аз rадимулайём одате ба таомул даромада буд, ки мутобиrи он уламо, rози[о, сипо[иён ва навкарон аз додани хироx ва андози танобона аз боuи ангур, кишти юнучrа ва дарахтзорашон озод буданд». Вале, азбаски танобона андози муайян буд, дар соли фаровон[осилb [иссаи аз [адди эътидол изофан [осил гирифта мешуд¹⁹⁵.

Xамъоварии андозро аксар ваrт ба иxорадорон вомегузоштанд. Ба rавли А.К.Гейнс дар давлати хонии Хerанд, ки xабру ситам, бедодгарb ва худсарb [укмфармо буд, «...ин тариrа xамъ кардани андоз барои мавриди истисмори бетартибона, боздоштанашаванда ва аз назорат берун rарор гирифтани халr ба[онае мегардид ¹⁹⁶. Ин [одисаро ба аморати Бухоро ва давлати хонии Хева [ам нисбат додан мумкин аст ¹⁹⁷.

Зикри тамоми хироxу молиёт ва маxбурият[ои махсусе, ки дар вилоят[ои мухталифи Осиёи Миёна маъмул гардида буданд, дар ин баёни мухтасари мо uунxоиш нахо[анд ёфт. Хироxу молиёт[ои иловагb ва маxбурият[ои гуногуни ме[натb, алалхусус, дар Бухорои Шарrb [адду [исоб надоштанд.

Чунин буд а[воли гурe[[ои исте[солкунандаи де[от. Аммо вазъи зиндагии ша[риён аз ин бе[тар набуд. Аз дасти [укмронони [арису озманд на фаrат а[олии оддии ша[р, балки табаrа[ои давлатманд ва боиститоат, аз xумла, тоxирон [ам азият мекашиданд. Мувофиrи суханони яке аз шахсони бомаърифати Хуxанд, ки соли 1824 гуфтааст, фаrат ононе, ки дар хидмати амир ё [оким мартаба[ои баландро со[иб шудаанд ва [ам xамъкунандагони андоз аз [оли худ rонеанд¹⁹⁸. Чунон ки му[аrrиrи бо вазъияти Осиёи Миёна ба хубb шиноси рус дар миёна[ои асри ХIХ навиштааст: «...худи халr дар ни[ояти rашшоrb ва мазлумb зиндагb ба сар мебарад», аммо давлатмандон «дороии худро аз со[ибонашон ([окимон–Б.U.) пин[он мекунанд, ки ба [ирси он[о нарасанд, то дар ноомади кор мавриди uорати он[о rарор нагиранд, зеро ин со[ибон... аслан бедодгаранд, аз чизе андеша намекунанд, худсарона ва бевиxдонона ба дороии тобеонашон ихтиёрдорb менамоянд» ¹⁹⁹. Худи [аёти одамb [ам, ба таъбири шоири файласуф Абдулrодири Бедил «бар сари мижгон чу ашк истода» буд, зеро зулму истибдод ва бедодгарb [адду [исоб надошт ва мумкин буд, ки [ар касе бидуни та[rиr ва [укм ба rатл расонида шавад.

Ба болои ин [ама сахтиву талхи[ои рeзгор хурофот ва таассуб [укмфармоb мекард. Чунончи, дар давлати хонии Хerанд [ангоми сохтмони канал об rитъаеро рахна карда, ба ро[и дигар xорb шуд. Амалдорони хон, ки ба кори сохтмон назорат мекарданд, аз байни коргарон [амаи касони «Тeхтасин» номдоштаро даъват карда, фармуданд, ки он[оро зинда ба замин гeронанд, то ро[и xараёни об боздошта шавад ²⁰⁰.

«Дар ваrти ба[о додан ба вазнинии андоз[о,– гуфтааст К.Маркс,– чандон маблаuи муrаррарии онро не, балки тарзи ситондан ва харx кардани андоз[оро бояд дар назар гирифт. Тарзи ситондани андоз[о дар {индустон нафратовар аст ва агар ба тариrи мисол хироxи заминро гирем, дар натиxаи тарзи мавxуда, аз э[тимол дур нест, ки ма[сулот аз xамъоварb дида бештар нобуд мегардад. Он чb оид ба харxи андоз[ои uундошташуда бошад, гуфтан кофист, ки ягон [иссаи он дар шакли бино[ои судманди xамъиятb, ки назар ба [ар xои дигар, барои кишвар[ои Осиё заруранд, ба халr барнамегардад»...²⁰¹ Ин суханони пурарзиш барои Осиёи Миёна низ комилан мутобиrат доранд. Даромади солонаи замин, хироxу молиёти xамъшуда [ама тамоман барои афзудани сарвати синфи феодалон, барои таъминоти дастго[и идораи давлат, ки олати истисмор ва uорати мардум буд, барои rувва[ои аскарb, ки [амчун олоти фурe нишондани норизоятии оммаи халr хизмат мекард, сарф мешуд.