Тиxорат

Н.В.Хаников таъкид мекунад, ки Бухоро, Самарrанд ва Rаршb марказ[ои асосии тиxорати аморати Бухоро ма[суб меёфтанд.¹⁵¹ Ба радифи ин марказ[о Ша[рисабз ва дар Бухорои Шарrb {исор ва Кeлобро низ бояд дохил намуд. Дар давлати хонии Хerанд калонтарин марказ[ои тиxорат Хerанд, Тошканд, Марuилон, Андиxон, Намангон, Eш, Eротеппа ба шумор мерафтанд.

Он ваrт протсесси аз саноат xудо шудани тиxорат [оло ба анxом нарасида буд: дeкон дар як ваrт вазифа[ои [ам фурeшго[ ва [ам корго[и косибонро адо мекард,¹⁵² зеро дар Осиёи Миёна низ, монанди кишвар[ои асримиёнагии Европа «косибону [унармандон он ваrт[о дар айни [ол тоxир [ам буданд».¹⁵³

Дар ша[р[о тиxорат дар бозор[ои махсус сурат мегирифт. Бозор масо[ати калонеро ишuол менамуд. Бозори асосии ша[ри Тошканд, ба rавли А.П.Хорошхин «...бисёр калон ва оригиналист. Фаrат дар рeзи дарози тобис-тон метавон тамоми гeшаву канори онро паймуд». Бозори Хerанд [ам «...хеле калон ва покиза аст, мисли бозори Тошканд xо-xо тим дорад».¹⁵⁴ Бозори Eротеппа низ rариб тамоман пeшида буд,¹⁵⁵ бозори Хуxанд [ам [амчунин. О.А.Сухарева дуруст rайд мекунад, ки «хусусияти хоси тар[и ша[р[ои Осиёи Миёна аз ин иборат буд, ки дар чорсeи хиёбон[ои асосb марказ[ои савдо воrеъ гардида, дар ин xо тими дарози гунбаздор сохта мешуд ва аз байни он кeча мегузашт ва дар ду тарафи он андаруни тим дeкон[о саф мекашиданд. Маркази савдои Самарrанд ва Ша[рисабз ин гуна тим дошт; дар Бухоро панx тим мавxуд буд, ки ин аз равнаrи тиxорати Бухоро ва ободии бозор[ои ша[р гуво[b меди[ад. Чунин иморат[ои бозорро дар Самарrанду Ша[рисабз «чорсу», дар Бухоро «тоr» мегeянд».¹⁵⁶ Маркази ша[ри Бухороро тамоман бозор[о ишuол карда буданд, дар майдони Регистон ва дигар майдон[о низ дeкон[о вуxуд доштанд, [атто дар назди дарвоза[ои ша[р [ам бозор мавxуд буд. Дeкон[о на он rадар калон буда, бо [ам зич xо мегирифтанд, раста[ои бозор [ар яке ба моли муайяне тахсис ёфта буд. Илова бар ин, корвонсарой[ои бисёре буданд (дар сол[ои 40-уми асри ХIХ миrдори он[о ба 38 мерасид ва пасонтар боз [ам зиёдтар гардид). Дар корвонсарой тоxирони мусофир ва ма[аллb иrомат мекарданд, дар он xо анбор, дeкон, устохона, саисхона ва uайра мавxуд буд. Як rисми корвонсарой[о ба хон[о тааллуr дошт, rисми дигар моли ваrф ба шумор мерафт ва rисми боrимонда аз они шахсони xудогона буд.¹⁵⁷ Корвонсарой[о дар ташкили тиxорат роли хеле му[им бозb мекарданд. Гуфтан кофист, ки мувофиrи маълумоти Н. В. Хаников (с. 1841) ба Бухоро [ар сол иборат аз 12–15 [азор шутур корвон меомад¹⁵⁸ ва он [ама бор[о, одамон, аспу ароба[о асосан дар корвонсарой[о xой мегирифтанд.

Дар миёнаи сол[ои 60-ум бозори асосии ша[ри Тошканд 16 корвонсарой ва таrрибан 2400 дeкон дошт (дар сурате, ки дар ша[р [амагb 4584 дeкон мавxуд буд). Бозор тахминан сb растаи махсусро дар бар мегирифт¹⁵⁹. Дар ша[р[ои дигар миrдори корвонсарой[о камтар буд. Чунончи, дар ша[ри Хerанд соли 1841 шаш корвонсарой вуxуд дошт, ки «дар дутоаш сокинони ша[р тиxорат мекарданд ва боrимондааш хизмати корвон[ои муттасил ояндаву равандаро баxо меовард».¹⁶⁰

Дар сол[ои 70-ум ша[ри Хуxанд [амагb 5 корвонсарой дошт.¹⁶¹ Миrдори он дар ша[ри Eротеппа сето буд. Дар хусуси ин корвонсарой[ои Eротеппа М.С.Бекчурин хотиррасон мекунад, ки [амаи он[о моли шахсони xудогона мебошанд. Дар яке 28 дeкон мавxуд буда, моликияти хусусии савдогарони кeтарафурeши ма[аллb ба шумор мерафт. Ду корвонсарои дигар чун маскани тоxирони мусофир хизмат мекарданд, зимнан, дар яке аз он[о судхeрони [индуи сокини Eротеппа иrомат доштанд.¹⁶²

Дар Самарrанде, ки нуфусаш дар асри ХIХ аз Бухоро ду-дувуним баробар кам буд¹⁶³, дар давраи [амро[ шудан ба Россия, ки он ваrт а[олиаш тахминан ба сb [азор расид, бештар аз 2400 дeкон ([амро[и 712 дeкони корвонсарой[о) дошт.¹⁶⁴

Дар марказ[ои бузурги тиxоративу [унармандb савдои дохилиша[рb равнаr меёфт, зеро а[олии сершумори ша[р[оро бо маснуоти гуногуни пешаварон таъмин кардан лозим меомад.¹⁶⁵ Дар айни замон, як rисми му[ими мол[о барои рафъи э[тиёxоти де[rонон ба де[от фиристода, дар навбати худ, аз он xо барои исте[солоти [унармандb маводи хом оварда мешуд. Ша[р бо чунин де[када[ои атрофи худ но[ияи микроиrтисодиро ташкил мекард.¹⁶⁶

Дар rария ва де[када[ои калон ба истило[ «даври бозор» вуxуд дошт. Масалан, дар Бухоро бозори Когон рeзи сешанбе, бозори Ба[оуддин рeзи чоршанбе ва u., дар Самарrанд бозори Xамбой рeзи якшанбе, бозори Ме[нат рeзи душанбе ва u. барпо мегардид. Албатта, анвои мол[о ва хусусияти харидуфурeш дар ин xо дигар буд. Чунон ки В.В.Радлов мегeяд: «дар ин бозор[о савдо фаrат э[тиёxи де[rононро rонеъ мегардонад, ки он[о ма[сули ме[нати худро мефурeшанду чиз[ои барояшон заруриро харид мекунанд».¹⁶⁷

Дар rатори ин савдои дохилии ша[ру де[от, [амчунин савдои нисбатан калони байни ша[р[о ва вилоят[о амал мекард. Бисёр ша[ру вилоят[о бо навъи муайяни ма[сулоти [унармандb ва мол[ои фурeшии худ шe[рат доштанд (масалан, {исор бо ханxар ва гeсфанд, Eротеппа бо корд, Хуxанд бо адрасу шо[b, Rаршb бо алоча ва uайра).

Калонтарин бозор[ои вилоятb, умуман, маркази тиxоратии давлат[ои хонии Осиёи Миёна ба шумор мерафтанд. Алалхусус, савдои байни аморати Бухоро, давлат[ои хонии Хerанд ва Хева равнаrи зиёде пайдо карда буд. Моли бисёре аз кишвар[ои хориxb: Афuонистон, {индустон, Rошuар ва Эрон кашонда мешуд. Дар иrтисодиёти давлат[ои хонb маrоми махсусеро тиxорат бо Россия ишuол менамуд (дар ин бора муфассалан дар фасли xудогона сухан хо[ад рафт). Ма[з ша[р[ои калон му[имтарин марказ[ои тиxорати байнивилоятb ва хориxb [исоб мешуданд; табиb, ки ин тиxорат хусусияти кeтарафурeшb дошт.

Дар савдои калони хориxb [укмрон[о, хешу аrрабои он[о, амалдорони олимаrом, [амчунин савдогарони «касбb» ширкат менамуданд. {амин савдогарони сарватманд итти[одияи махсуси худро доштанд. Рeихати махсуси хонb буд, ки дар он номи савдогарони бадавлатро зикр мекарданд. Дар сари ин итти[одия корвонбошb меистод. Ба ин вазифа интихоб гардидани корвонбошb бо фармони амир тасдиr карда мешуд. Корвонбошb сардори кулли савдогарони мулки Бухоро ма[суб меёфт.

Савдогарони миёна ва хурд итти[одияи худро аз рeи раставу бозор[о ташкил дода буданд, ки ба он оrсаrол сардорb мекард. Аксаран аз рeи принсипи хонаводагb ширкати савдогарон таъсис карда мешуд. Савдогарони калон -мирзо[ои худро доштанд. {ангоми харидуфурeш даллолу rосид[о ва воситачиву амонатфурeш[о иштирок мекарданд.¹⁶⁸ Савдогари калон дар ша[р нишаста, аксар ваrт тан[о амалиёти тиxоратро бо маблаu таъмин менамуд, дигар [амаи кор[оро [ар гуна ходимони тиxоратхона анxом медоданд. Масалан, Миралибои Хerандb дар сол[ои охири мавxудияти давлати хонии Хerанд ихтиёри хариди тамоми пахтаи мамлакатро ба дасти худ гирифта буд. Ин аз он сабаб барояш мумкин гардид, ки e ба пули хон тиxорат мекард.

Аз Бухоро ба Россия аксаран на худи савдогарони калон, балки хизматчиёни он[о сафар мекарданд, ки аз 30 то 50 фоизи даромадро мебоист ба савдогар медоданд.¹⁶⁹ А. Гребенкин навишта буд: «Бо кори тиxорат тавассути дигарон [атто мулло[о, имом[о, мударрис[о, эшон[о, rози[о, амлокдор[о ва оrсаrrол[о – алrисса, [амаи касоне, ки як миrдор пули зиёдатb доштанд, машuул мешуданд»,¹⁷⁰

Калонтарин савдогари Самарrанд дар ибтидои асри ХIХ намояндаи номдори бузургзодагони олимаrоми Бухоро Му[аммад Давлатбии иноr буд, ки муддати дароз дар Самарrанд [укмронb кардааст. Вай дар соли 1810 ба ваrфи фаrат як худи мадрасаи Улуuбек 123 дeкон ва [амчунин каппону анбор[о васият намуд.¹⁷¹

Дар сурате ки савдогарони сарватманд ва даллолони калон даромад[ои ни[оят зиёд ба даст меоварданд, майдасавдогарон ва дeкондорони хурдафурeш «...ба фоида[ои ночиз ва бисёр ваrт[о ба он бозёфте, ки барои серии худ ва хeроки аспашон кифоят мекард, rаноат менамуданд».¹⁷²

Харобии ро[[о ва набудани амният чи дар ро[у чи дар ша[р пеши тараrrиёти тиxоратро мегирифт. Дар ро[[о аз дасти uоратгарон ва дар ша[р[о аз тарафи [окимони [арис молу xони савдогарон [амеша дар хатар буд. Боxу хироx ва иxорапулb [адду андоза надошт. Uайр аз ин, доимо хавфи мусодира та[дид менамуд. Ба rавли А[мади Дониш, дар замони [укмронии амир Насрулло «баъзе уламои [аrношиноси манuит [озираро ба назар гирифта, мулку моли фуrаро [амагb аз они подшо[ аст, раоёро моликият ба ашёе нест, агар [ар чиз подшо[ аз [ар як раия ситонида гирад, тасарруф дар мулки худ кардагb мебошад, заxр ва зулм нест, гуфта фатво [ам дода буданд».¹⁷³