Нобудшавии а[олb ва харобии хоxагb дар натиxаи xанг[ои байни давлат[ои феодалb

Мо [ангоми баёни воrеа[ои таърихии аморати Бухоро ва хонии Rerанд бор[о xанг[ои барои Eротеппа сарзадаро ёдоварb намудем.⁹⁹ Дар нимаи дуввуми асри ХVIII Eротеппа мулки калоне буд, ки ба [айъати он, uайр аз [авзаи Ша[ристону Eротеппа, Панxакент, Xиззах, Зомин, Нов ва Хуxанд низ дохил мешуданд. Ин мулк ба ноустувории [удуди худ ниго[ накарда, аксар ваrт со[ибихтиёр буд. Дар ин xо [окимони аз тоифаи юзи eзбек баромада [укмронb менамуданд.

Аз ибтидои асри ХIХ ба муносибати rувват гирифтани Бухоро ва Хerанд мулки Eротеппа гeё ки дар байни путку сандон воrеъ гардид: аморати Бухоро Xиззах ва давлати хонии Хerанд Хуxандро ба тасарруфи худ дароварданд. Xанг[ои беинти[о барои Eротеппа сар шуданд. Му[аrrиrи таърихи Eротеппа А.М.Мухторов ду сабаби асосии ин xанг[оро дуруст муайян кардааст. Сабаби аввал – а[амияти калони стратегb доштани забти Eротеппа, ки хат[ои иртиботии ба [ам алоrамандкунандаи ду давлат та[ти ихтиёри он rарор гирифта буданд, инчунин роли му[ими Eротеппа дар иrтисодиёти [авзаи сарга[и Зарафшон. Сабаби дувум вобаста ба иrтисодиёт аст: мулки сернуфузи Eротеппа барои хазина даромади бисёр дода метавонист, зеро он анбори uалла буд ва аз он xо миrдори зиёди uалла содир мегардид (маълум аст, ки дар соли 1870 аз Eротеппа ба Самарrанд 250 000 пуд uалла бурда шуд).

То сол[ои сиюми асри ХIХ давлати хонии Хerанд дар талоши Eротеппа са[ми бештаре гузошт. Дар сурате, ки амирони Бухоро ба Eротеппа да[ маротиба юриш карданд, хон[ои Хerанд беш аз бист маротиба ба ин xониб лашкар кашиданд. Он[о ша[рро ишuол намуда, [окими онро rатл мекарданд. Аммо пас аз рафтани reшуни асосии он[о а[олии Eротеппа (инчунин Хуxанд) сар бардошта, истиrлолияти худро дубора ба даст медароварданд. Сипас, боз юриши нави истилогарон сар мешуд. Сол[ои 1841–1848 Eротеппа дар та[ти тасарруфи Бухоро rарор гирифта буд. Вале пас аз чанде боз xангу талош, му[осира[ои тeлонb ва танаффус[ои кeто[муддати осоишта шурeъ мегардиданд. Дар арафаи ба Россия [амро[ карда шудан мулки Eротеппа дар [айъати аморати Бухоро буд.

{амагb дар асри ХIХ, дар зарфи шашуним да[сола ба Eротеппа таrрибан панxо[ бор лашкар кашида шуд, дар он xо бисту панx [оким иваз гардид. Дар [ар як-яку ним сол ша[р ва атрофи он боз ва боз ба харобазор табдил меёфт. Дар асар[ои онваrта тасвир[ои дилхароши ва[шоният ва куштор[о, ки [одиса[ои муrаррарии [амарeза гардида буданд, бисёр дучор меоянд. Дар ваrти яке аз лашкаркаши[ояш ба Eротеппа Олимхон ба сарбозони худ амр намуд, ки ша[рро тороx кунанд. Дар натиxа, чунон ки сарчашмаи хаттb хабар меди[ад, «ба xуз хоку санг [ар он чb, ки ин вилояти пурбаракат дошт, рабуданд». Тамоми а[олии Eротеппа, марду зан бо пои луч ва тани урён, нолаву фиuонкунон мисли гадоён ба назди сарбозон омада, [оли табо[и худро баён мекарданд ва хeроку пeшок металабиданд.

Сарчашмаи дигар маълумот меди[ад, ки истилогарон «мисли мeру малах» фурe рехтанд ва дар ша[ру атрофи он «uайр аз хоку санг чизе боrb намонд». Шоираи eротеппагb Дилшод, ки шо[иди яке аз маврид[ои истилои reшуни Хerанд rарор гирифтани Eротеппа будааст, менависад, ки ишuолгарон аввал де[а[оро uорат карданд, боu[о, пул[о ва иморат[ои беруни ша[рро оташ заданд. Пас аз шаш рeзи му[осира ва xанг[ои кeчагb uосибон ба ша[р зада даромаданд. Сарбозон, нeкарон ва муrаррабони амир хона ба хона гашта, моли мардумро талаву тороx мекарданд, фосиrb ва беномусb менамуданд. Дар [ар xо дор[о сохта буданд.¹⁰⁰ Аз суб[ то шом одамонро rатл мекарданд. Де[а[о тамом валангор гардида, киштзор[о поймол ва сeзонда мешуданд. Дар сол[ои 1806–1807 худи ша[р [ам аз тарафи сарбозони Хerанд оташ дода шуд. Пас аз [ар як [уxуми душман дуди оташ, reраи хокистар ва нолаву шеван боrb мемонд. А[олb гуруснагb мекашид ва [алок мешуд. Тан[о савдогарони корчаллон аксаран аз [одиса[ои фоxиангез [ам барои худ нафъ [осил мекарданд. Ваrте ки Eротеппа ба дасти амир[ои Бухоро медаромад, пул[ои хerандb арзиши худро гум менамуд ва савдогарон ин пул[ои беrадрро аз а[олb муфт xамъоварb карда, ба Хerанд мебурданд ва он[оро бо арзиши пурра барои хариди мол[о истифода мекарданд. {ар го[ ки Eротеппа ба дасти хон[ои Хerанд мегузашт, бо пул[ои бухороb [ам айнан чунин [одиса рух медод. Ин фиребгариву [уrrабози[о азобу машаrrати мардуми авомро боз [ам афзунтар мекард.

Дар байни аморати Бухоро ва Ша[рисабз низ муттасил xанг ва задухeрд[о ба амал меомаданд. Чунон ки сайё[ ва олими рус А.Л.Кун навиштааст, «беки Ша[рисабз исман rисми таркибии аморати Бухоро ма[суб ёфта, амалан rариб [амеша дар зери [укмронии [окимони аз rабилаи кенагас баромадаи eзбек [аёти мустаrилона ба сар мебурд».¹⁰¹ Rабила[ои eзбеки кенагас, rунuрод ва минг, ки дар вилояти Ша[рисабз зиндагонb мекарданд, пас аз ба сари [укумат омадани Манuития бештар ба фишор дучор гардида буданд. Аз ин сабаб, он[о [амро[и тоxикон ва дигар мардумони ин вилоят аз итоати [укумати Бухоро сар тофта, [окимон ва сардорони rабила[ои худро пуштибонb намуданд.

Чи навъе ки А[мади Дониш менависад, Насруллохон rаблан [амаи он[оеро, ки дар «фитнаи эл ва улус» иштирок доштанд, нобуд сохт ва сипас ба лашкаркаши[ои uоратгаронаи худ, аз xумла ба [уxуми Ша[рисабз камар баст.¹⁰² Rалъаи муста[ками ша[рро фат[ кардан ба reшуни Бухоро муяссар нагардид, бинобар ин сарбозони истилогар де[а[ои атрофи онро uорат ва хароб намуданд. Сайё[и рус менависад: «{ар сол ба[орон e (амир Насрулло–Б.U.) барои нобуд кардани киштзор[ои uалла даста[ои савораи худро ба манзара[ои Ша[рисабз мебаровард». Дар натиxа гуруснагb сар мезад, нархи uалла ва дигар хeроквори[о баuоят баланд мешуд.¹⁰³ Дар соли 1856 пас аз 32 бор [уxум овардан, ни[оят, амир Насрулло Ша[рисабзро ба худ тобеъ намуд. Ин вилоят ба сабаби xанг[ои пурдавом на камтар аз Eротеппа хароб гардид.

Муборизаи байни гурe[[ои мухталифи синфи [укмрон ба[ри ба даст овардани [окимият дар давлати хонии Хerанд, лашкаркаши[ои uоратгаронаи хон[ои Хerанд ба мулк[ои rазоrон¹⁰⁴, rирuизон¹⁰⁵ ва тоxикони кe[истон¹⁰⁶ низ ба тараrrиёти rувва[ои исте[солкунанда зиёни исло[нопазир расонида, ба сари а[олии ме[наткаш азобу уrубат[ои фавrулодда оварданд.