Давлати хонии Хerанд дар нимаи аввали асри хiх

Таърихи хонии Хerанд бо вуxуди ба андозаи фаровон мавxуд будани манбаъ[ои мeътамад, мадрак[ои мустанад ва хотироти сайё[он [анeз ба дараxаи кофb тадrиr нашудааст.⁹⁶

Дар асри ХVIII Фарuона тавассути мавrеи xуuрофии худ назар ба Бухоро, Хева ва Тошканд вазъияти афзалиятноке дошт, зеро бисёр [одисоти харобиовар, аз xумла футу[оти Нодиршо[ то он xо асар накарда буд. Аз ин рe, а[олии Фарuона хеле афзуда, иrтидори иrтисодии он зиёд мешуд. {амин буд, ки барои таъсиси давлати мустаrил замина ва имконият[ои мусоид му[айё гардид. Дар ин ро[ rадами нахустинро Олимхон (1800–1810)⁹⁷ гузошт. E ба маrсади баромадан аз тобеияти ашрофи [арбии феодалb дастаи махсуси низомb ташкил намуд, ки комилан аз тоxикони кe[истон – дарвози[о, rаротегини[о ва шуuнони[о фаро[ам омада буд. Ин даста вазъияти имтиёзнокро со[иб гардида, дастаи асосии reшуни аз а[олии ма[аллии eзбек ташкилшуда ба шумор мерафт. Олимхон дар бобати марказонидани давлат xидду xа[ди бисёре ба харx дода, [арчанд мухолифати доира[ои бонуфузи аъёну ашроф ва рe[ониёнро бартараф карда натавониста бошад [ам, ба [ар [ол баъзе муваффаrият[оро ноил гардид. E [удуди давлати хониро васеътар намуд. Чун тасарруфи Eротеппа барояш муяссар нашуд, rусури онро аз xои дигар баровард, дар охир[ои [укмрониаш Тошканд ва rабила[ои rазоrи [амxавори онро ба rаламрави худ дохил кард.

{амаи ин иrдомоти Олимхонро бародараш - Умархон (1810-– 1822) бо муваффаrият идома дод. Ма[з дар а[ди салтанати e сохти маъмурии давлати хонb комилан ташаккул ёфт. Умархон бо ба[онаи муста[кам кардани иrтидори табаrаи [укмрони хонии Хerанд тавонист ихтиёроти бузургеро со[иб гардад. Xанги бебарор барои Eротеппа бо аморати Бухоро давом мекард. Умархон ба тарафи шимол лашкар кашида, ша[ри Туркистон ва масо[ати па[новари дашт[ои rазоrнишинро аз ба[ри Арал то {афтрeд ишuол намуд. Rалъа[ои Оrмачит ([оло ша[ри Rизилeрда), сипас Авлиёато (Xамбули [озира), баъдтар Пишпек (ша[ри кунунии Фрунзе) ва uайра сохта шуданд. {амин тариrа, як rисми rабила[ои rирuизу rазоr [ам ба rаламрави хонии Хerанд дохил гардид.

Пас аз Умархон писар ва вориси e - Му[аммадалb (Мадалb) ба тахт нишаста, таrрибан бист сол (1822–1842) зимоми умури хонии Хerандро дар дасти худ ниго[ дошт. E чандин дафъа ба самти xануби шарrb лашкар кашида, мулк[ои Дарвоз ва Rаротегинро зери даст намуд ва муддате чанд [окими Кeлоб низ ба итоати вай сар даровард. Му[аммадалихон дар тарафи uарб бо Eротеппа xанг кард, [амчунин ба Кошuар юриш[о намуд. Дар а[ди e да[[о [азор а[олии Rошuар аз зулму ситами [укумати Хитой ба дод омада, ба умеди наxот сeи Фарuона фирор карданд ва дар [амин xо маскан гирифтанд.

Му[аммадалихон ба мисли [укмрони Бухоро амир Насрулло як марди золим ва бетара[[уме буд. E ягон меъёреро риоят накарда, одамони гуна[кору бегуно[ро ба rатл мерасонид, чун ишратпарасти фосиr умр ба сар мебурд, айшу нeш ва кайфу сафо шуuли доимии e ба шумор мерафт. Ба rавли В.П.Наливкин ин «хунхори xавон» со[иби тахту тоx гардида, тамоми умр «фаrат ба фисrу фуxур ва rатлу куштор машuул шуд».⁹⁸ E аз пуштибонии аъёну ашроф ба куллb ма[рум гардид; мардум [амеша дар uалаён буданд. Амири Бухоро Насрулло аз ин фурсат истифода бурда, соли 1842 Хerандро забт кард ва Му[аммадалихонро бо [амаи а[ли хонадонаш ба rатл расонд. Аммо амир Насрулло Хerандро дар даст ниго[ дошта натавонист. Дере нагузашта Хerанд боз истиrлолияти худро со[иб шуд ва Хуxанду Тошкандро [ам дубора ба даст овард.

{анeз дар замони [укмронии Му[аммадалихон, [еx набошад дар нимаи дувуми он, дар хонии Хerанд падида[ои бe[рони дохилb ба зу[ур меомаданд. {ангоми xанг[ои бешумор ва табаддулоти дарбор тоифа[о тамом несту нобуд мешуданд. Низоъ[ои байни rавм[ои муrимb ва бодиянишин, ки феодалон ва аъёну ашрофи rабилавb бармеангехтанд, истисмори бера[монаи а[олии [ам муrимb ва [ам бодиянишин – ин буд хусусияти хоси ин давраи изтиробомез, ки хонии Хerанд то охирин ла[за[ои мавxудияти худ аз он ра[оb ёфта натавонист.