Аморати Бухоро дар нимаи аввали асри хiх

Пас аз фавти Шо[мурод писараш - амир {айдар (1800– 1826) ба тахти аморат нишаст.

Вай аксарияти ваrтро ба мутолиаи асар[ои фиr[ ва муноrаша[ои бемаънии шар[у [ошия[о сарф мекард. Шояд аз [амин сабаб бошад, ки худро «яке аз уламои замон» пиндошта, дар мадрасаи арк, ки бо амри e сохта буданд, ба дарсгeb машuул шуд. Чи навъе ки дар охири асри ХIХ пирмардони бухороb ба А.А.Семёнов [икоят кардаанд, муллобача[оро ба дарси «амири донишманд» ба зарби чeб xамъ менамудаанд, зеро касе бо ихтиёри худ дар пеши e дарс хондан намехостааст.⁸⁷ Ин амири таrводор [имоят ва тарафдории рe[ониёнро меxуст (ва пайдо [ам кард). Амир {айдар Rуръонро саропо аз бар карда бошад [ам, [еx го[ зо[иди риёзаткаш набуд –аз сад канизи [арамсарои худ якеро интихоб намуда, [ар мо[ [амсарашро иваз мекард, [амчунин аз байни пиразанони кордида касони махсус ба [ар гeшаву канори мамлакат фиристода мешуданд, то ки духтар[ои со[ибxамолро пайдо карда, ба хидмати амир оваранд.

Дар аввал[ои [укмронии амир {айдар ба reшуни Бухоро муяссар гардид, ки ба Хева зарбаи хеле шадид расонад ва аз ин xониб хавфи [уxуми душманро ба Бухоро бартараф намояд. Лекин баъдтар, ба сабаби заиф гардидани аморати Бухоро, хон[ои Хева боз муттасил [уxум намуда, то девори пойтахт расиданд. Мубориза бо Ша[рисабз ва давлати хонии Хerанд хеле тeлонb ва тоrатфарсо буд. Амир {айдар дар xанги Eротеппа uалаба карда, Xиззах ва сарга[и Зарафшонро ба rаламрави худ дохил намуд.

Амир {айдарро лозим омад, ки ба тарафи {исор [ам лашкар кашад. E дар ин xо баъзе муваффаrият[о ба даст овард. {окими {исор, ки акнун хусури амир {айдар гардида буд, унвони атолиrро со[иб шуд ва го[о ба амир пешкаш ва rувва[ои [арбb мефиристод. Вай амалан дар аксари кор[ои мулкдорb бо ихтиёри худ амал мекард. Г.Мейендорф аз [икоят[ои амалдорони Бухоро дар соли 1820 чунин таассуроте [осил намуд, ки {исор мулки басо сарватманд аст.

Ша[ри {исор – нишеманго[и [оким rариб се [азор иморат дошт ва дар водии шукуфони дорои замин[ои [осилхез (хусусан мазраа[ои фаровони шолb) ва чарого[[ои сабзу хуррам xой гирифта буд. Uайр аз ин, Де[нав, Rаратоu ва Регар низ аз калонтарин ма[ал[ои а[олинишини ин мулк ба шумор мерафтанд. {окими Обигарм баъзан бо [окими {исор xанг мекард.⁸⁸

Миризатулло дар соли 1813 вазъияти сиёсии [амон rисмати Осиёи Миёнаро, ки бо он шиносоb дошт, ба тариrи зайл баён менамояд: Мовароунна[р «миёни [окимони xудогона, ки пуриrтидортарини он[о подшо[и Бухоро Мир {айдар мебошад, таrсим гардидааст». Xои дувумро аз xи[ати маrом амири Фарuона -Умархон мегирад. Севумb волии Eротеппа Ма[мудхон аст. Пас аз он[о Ша[рисабз Ниёзалb меистад. E исман табааи Бухоро ма[суб ёфта, аммо намегузошт, ки ба номи Мир {айдар хутба хонда ва сикка зарб карда шавад. Сипас, Миризатулло [окимони {исор, Rубодиён ва Reрuонтеппаро зикр менамояд. Дар со[или чапи дарёи Аму мулки Хоразм воrеъ аст, ки [окими он Му[аммад Ра[имхон мебошад. Дар Бадахшон Мирму[аммадшо[ [укмронb мекунад, Шуuнон [ам [окими худро дорад. Ва хотирнишон менамояд: «{амаи ин [окимон бо [ам намесозанд ва доимо дар xангу xидоланд».⁸⁹

Аксари умаро ва ашроф нисбат ба амир {айдар [исси норизоятb мепарвариданд ва бар зидди e ошeб мебардоштанд.⁹⁰ Амир {айдар сиёсати падари худро дар бобати марказият додани давлат пеш бурда натавонист. Муrовимати феодалони ма[аллb дубора rувват гирифт. Дар натиxаи лашкаркаши[ои сершуморе, ки ба муrобили феодалони исёнкор ва [амсоягони хусуматпарвар ба амал оварда мешуд, инчунин пардохти маоши беш аз [азор амалдор ва мулло[ои бешумор ва инъом[ои пулии [арсолаи аъёну ашроф э[тиёxи моддии давлат низ хеле зиёд мегардид. Му[аммадяъrуб, бародари амир {айдар, навиштааст, ки «дар ин ваrт харxи амир ду баробар аз дахли e зиёдтар буд». {ар сол а[вол торафт хатарноктар мешуд.⁹¹ Ин буд, ки молиёт ва хироx[ои бисёр, монанди reшпулb, танобпулb, алафпулb, яксарb, чeбпулb, миробона, кавсан ва u. дубора xорb гардида, бори гурe[[ои исте[солкунандаи мамлакатро вазнинтар намуданд. Ба замми ин, uоратгари[ое, ки [ангоми амалиёти [арбb ба вуreъ меомад, ба сари мардуми ме[наткаш ма[румият ва мусибат[ои зиёде оварда, eро боз [ам rашшоrу бенавотар мегардонд. Дар ибтидои сол[ои бистум таназзули иrтисодb ва харобии саросари кишвар рух дод. Афзудани xабру зулм ва истибдод боиси сар задани ошeб[ои нави халrb гардид. Шeриши хитой-rипчоr[о, ки дар водии Миёнкол сар зада, аз соли 1821 то соли 1825 давом намуд, яке аз тазо[уроти [амин навъ ошeб[ои халrb буд (роxеъ ба ин шeриш поёнтар, дар rисмати «Муборизаи синфb» батафсил сухан ронда хо[ад шуд).

Пас аз вафоти амир {айдар писараш - Насрулло (1826–1860) ба тахти аморат со[иб гардид. Тавсифи возе[у воrеии ин [укмрон ба rалами А.А.Семёнов тааллуr дорад. E менависад, ки амир Насрулло аз болои xасади ду бародари худ – ворисони rонунии салтанат {усайн ва Умар гузашта, ба тахт нишаст ва дар давоми як мо[и пас аз xулуси худ рeзе 50–100 касро ба rатл мерасонид.

«...E бо uаддорb ва хунхории фавrулодда фарr мекард ва барои ин вайро бухориён «амири rассоб» номида буданд. Давраи [укмронии дуру дарозаш бо бадкирдорb, rатлу куштор, хиёнат, бешарафb ва [ирсу ози гeшношунида ном баровард»⁹².

Амир Насрулло бо Ша[рисабз, Eротеппа, Rerанд ва Хева муттасил xанг мекард. Кeшиш[ои e дар бобати ба [айъати аморати Бухоро баргардонидани вилоят[ои он сeи дарёи Аму, ки акнун ба тасарруфи амирони афuон даромада буданд, натиxае набахшид.

Амир Насрулло бо маrсади инон задан ба феодалони дохилии мамлакат як rатор чора[ои ни[оят бера[мона пешбинb намуд. {аким reшбегиро, ки дар а[ди салтанати падараш амалан [укмрони аморат ма[суб меёфт, аввал аз [окимият дур кард ва сипас ба rатл расонид. {уrуrи reшбегb ма[дуд карда шуд. Абдусамади форс, ки ба ин вазифа таъин гардид, аз тарафи аъёну ашрофи rабила[ои eзбек пуштибонb намедид ва тамоман ба майлу илтифоти амир вобаста буд. Умаро ва сарони сипо[, ки андаке норизоятb из[ор кунанд ва ё майли xудошавb пайдо намоянд, кушта ё худ бадарuа намуда, молу мулкашон мусодира карда мешуд. Н.В.Хаников, ки соли 1841 Бухороро дида буд, навиштааст: «Ра[монбердb махсуми туркман, ки аз тарафи амир ба мансаби му[ими раис, яъне му[офизи расму одат ва дурустии миrёси тeл ва тарозу таъин шуда буд, дар кори решакан кардани феодализми Бухоро ёвари нахустин гардид. Авомро бо зарби чeб xазо дода, ба дуову ибодат водор мекарданд, сипо[иёнро сар мебуриданд ва ё маxбур менамуданд, ки гурехта xон ба саломат баранд; халr ба раис нафрин мехонд; сипо[иён [ам фа[миданд, ки ба тахт киро нишондаанд, вале дигар илоxе набуд».⁹³

Дар соли 1837 амир Насрулло исло[оти [арбb гузаронид. То ин ваrт reшун аз ду rисмат иборат буд: яке н e к а р [ о, ки бидуни мe[лат хизмат мекарданд, дигаре rарачирик[о, ки фавx[ои uайримуназзами сершумореро ташкил медоданд. Uайр аз нeкар[о шогирдпеша[о низ буданд, ки хизмати rисми тайёрии reшунро адо карда, сипас ба нeкарb гузаронида мешуданд. Ваrте ки нeкар[о ба юриш мебаромаданд, шогирдпеша[о дар гарнизон хизматро давом медоданд. Нeкар[о [ам, дар навбати худ, ба ду rисм: мерган[о ва найзадастон xудо мешуданд. Мерган[о бо туфанг ва ё камон, найзадастон бошанд, бо найза мусалла[ буданд. Сило[ро [укумат медод. Дар rалъа захираи борут ва тир мавxуд буд. Rисми махсусро тeп ташкил медод, ки ба он тeпчибошb фармонфармоb мекард. Нeкар[о ва шогирдпеша[о таъминоти худро асосан ба тариrи мол (uалла ва ришrа) мегирифтанд, ки аз rитъа[ои муайяни замин ба андозаи молиёти барои хазина пардохташаванда рeёнида мешуд. Кeмаки пулb [ам мегирифтанд, вале хеле номураттаб. Rарачирик[о аксар ваrт бесило[ буданд. Дар яке аз фармон[ои амир {айдар роxеъ ба иштироки rарачирик[о дар юриш гуфта шуда буд: «Агар сило[ набошад, бигзор белу каланд ба даст бигиранд». Чb нерeи размоварb доштани чунин reшун ба шар[у тафсил э[тиёxе надорад.

Амир Насрулло ба ташкили rисми калони [арбии муназзам саъй намуд. Асоси он аз асирони рус, инчунин аз форс[о ва дигарон фаро[ам омада буд. Баталёни 800-нафараи сарбозон ва rисмати 250-нафараи тeпчиён ташкил ёфт. Либоси махсуси низомb xорb карда шуд. {амаи сарбозон бо туфанг[ое, ки аз саросари мамлакат xамъ карда ва [ам махсус аз хориxа оваронида буданд, мусалла[ гардиданд. Туфанги он[о найза дошт. Сило[и тeпчиён аз таппонча ва шамшери русb иборат буд. Сарбозон дар хонача[ои махсус барояшон сохташуда, яъне як навъ «казарма[о» зиндагb карда, [амеша омодаи xанг буданд. Дар ваrт[ои осоишта машr[ои [арбb гузаронида мешуданд. Сарбозон ва афсарон мунтазам мавоxиб мегирифтанд. Амир аз ин rисми [арбb, ки rувваи асосии зарбазанандаи reшуни Бухоро ма[суб меёфт, дар ваrти xанг ба таври васеъ истифода менамуд, вале дар замони осоишта аз он метарсид.⁹⁴ Ин мустабиди хунхор [амеша аз [ар кас ва аз [ар чиз хавф мебурд ва дарвоrеъ, худаш [ам зeран ба [алокат расонда шуд. Аз баъзе ривоят[о маълум мешавад, ки зани бо зeр гирифтааш – духтари волии Ша[рисабз – Кенагасхоним [ангоми хоб ба гeшаш симоб рехтааст. Амир аз дарди xонко[ бедор шуда, пеш аз марг фармудааст, ки он зан ва [амаи бача[ои вайро кушта, ба чо[ партоянд.

Пас аз фавти амир Насрулло инони салтанат ба дасти писари ягонаи e - Музаффар (1860–1885) расид. Донандаи маъруфи таърихи Манuития А.А.Семёнов навиштааст: «Писар ва вориси амир Насрулло - Музаффар ме[ри падарро ягон rадар э[сос намекард ва амир Насрулло [еx намехост, ки Музаффар вориси тахти Бухоро гардад. Бинобар ин падар сидrан дар нияти куштани писараш – ин шахси мисли худи e бера[му хунхор буд, вале азбаски дигар писари оrилтаре надошт, хо[у нохо[ ин rасди худро ба таъхир меандохт».⁹⁵

Дар замони [укмронии амир Музаффар Осиёи Миёна ба Россия [амро[ карда шуд.