Адабиёти бадеии тоxик ва солнома[ои таърихии асри хvii – ибтидои асри хviii

Дар а[ди Xониён ду маркази адабb вуxуд дошт, ки яке Бухоро ва дигаре Балх буд. Дар ин давра адабиёти тоxик назар ба асри ХVI бештар ба тараrrb рe ни[од. Лекин дар замони Суб[онrулихон шароит ба дараxае сахт гардид, ки [атто як идда шоирони дарбор ватани худро тарк намуда, ба {индустон [иxрат карданд.

Дар сурате ки адабиёти дарборb ва расмии тасаввуфb [олати таназзулро аз сар мегузаронид, дар доира[ои uайрирасмb, махсусан дар байни пешаварони ша[р назми рe[ан ба му[ити халr наздик тараrrb карда, мисли Фитрати Зардeзи Самарrандb, Муллообиди Мумтоз ва, хусусан, Миробид Сайидои Насафb шоирони забардаст ба камол расиданд, ки ма[сули адабии онон бештар ба [аёти табаrа[ои исте[солкунандаи мамлакат алоrаманд буд.

Фитрати Зардeзи Самарrандb соли 1657 дар ма[аллаи Зардeзони Самарrанд таваллуд ёфтааст. {амаи хешу аrрабои e дар касби зардeзb ма[орати комил доштанд ва худи e [ам ин пешаро ба хубb азхуд карда буд. Фитрат дар соли 1685 ба Бухоро рафта, дар мадрасаи он xо та[сил мекунад. Рeзгори e ба сахтb ва машаrrат мегузашт. Мe[тоxb ва тангдастb eро маxбур намуд, ки [авлиашро фурeшад. Харидор, ки шахси давлатманде буд, eро фиреб дода, [авлиро бо нархи хеле арзон со[иб гардид. Шоир ба ин ваx[ дар бораи вай як шеъри [аxвb навишта, бо [амин васила rасос гирифт. Фитрат дар аввал[ои асри ХVIII вафот кардааст.

Со[ибони тазкира eро устоди [ам назм ва [ам наср донистаанд. Аз мероси адабии e маснавии «Толиб ва Матлуб», як [аxвия ва чанд uазал дар дастраси мост. Девони e то [ол пайдо нашудааст.

Сайидои Насафb (ваф. байни сол[ои 1707–1711) бузургтарин шоири ин давра аст. Дар замони [укмронии Абдулазизхон, Суб[онrулихон ва Убайдуллохон [аёт ба сар бурда, рeз[ои тира ва муд[ишеро, ки истибдоди феодалb ба сари оммаи за[маткаш оварда буд, бо чашми худ дидааст.

Сайидо дар давраи аввали эxодиёти худ зо[иран бо маrсади пайдо кардани сарпараст ва мураббие бо баъзе намояндагони табаrаи [оким ва бо му[ити одамони дарбор наздик шуд ва таъсири [амин му[ит буд, ки чанд rасидаи худро ба Абдулазиз ва Суб[онrулихон бахшид. Аммо, ваrте ки вай аз тамоми фисrу фуxури дарбор ва разолати а[ли он воrиф шуд, [ар чb зудтар худро аз муоширати ин тоифа дур кашид:

Rадам аз кeчаи арбоби давлат кeта[ авлотар,

Ки аз [ар наrши пои ман барояд чашмаи хуне.

Сайидо халrи худро бисёр дeст медошт. E на фаrат бо ма[сули адабии худ, балки шахсан [ам афтодагон ва мазлумони бечораи ватанашро то метавонист [имоят мекард:

{ар куxо афтодае бинам ба сар xо меди[ам,

Хори ин са[ро гули рeи сабад бошад маро.

Сайидо rасида[ои худро на ин ки ба подшо[он ва аъёну ашроф, балки ба камбаuалон, пешаварон ва де[rонон бахшида, [аёти ин гурe[и а[олиро хеле хуб тасвир кардааст. Rасида[ое, ки e дар тавсифи нонвой, наrrош ва u. навиштааст, аз [амин rабиланд. Дар байни асар[ои e мавrеи му[имро «Ба[ориёт» («{айвонотнома») ишuол мекунад. Шоир дар ин асари худ дар тимсоли [айвонот симои намояндагони табаrа[ои мухталифи xамъияти феодалиро тасвир намуда, чунин аrидаеро пеш меронад, ки одамони ме[натb агарчи дар назар чун мeрчагон ба зери по афтодаанд, дар амал аз [ама болотаранд ва агар он[о иттифоr кунанд, rавитарин душманро [ам маuлуб карда метавонанд.

Сайидо дар як силсила шеър[ои худ харобии ша[ру де[от, ма[румият ва азоби бекарони а[олиро дар а[ди Суб[онrулихон – даврае, ки, аз як тараф, муфлисb ва бенавоb зиёд шуда, аз тарафи дигар, сарвати синфи [укмрон беш аз пеш меафзуд, нишон додааст, чунон ки e менависад:

Фалак ба rомати пири хамида мемонад,

Xа[он ба де[аи тороxдида мемонад...

Зи баски а[ли xа[он хуни якдигар хeрданд,

Сари сипе[р ба нори макида мемонад.

Даруни xомаи рангини хеш дунёдор

Ба кирм[ои бирешимтанида мемонад.¹¹²

Умуман, Сайидои Насафb дар давлати хонии Бухоро нахустин шоирест, ки ошкоро ба [имояти а[ли ме[нат бархоста, сохти феодалиро сахт танrид кардааст. E [амчун шоири со[ибистеъдод, ифодакунандаи орзуву омоли табаrа[ои ме[натии а[олb, хусусан [унармандон баромад кардааст. А[ли ме[нат ва баёни кайфияти он дар эxодиёти e маrоми марказb дорад. Сайидо дар ифодаи аrида[ои пешrадами иxтимоb ва таблиuи uоя[ои инсониятпарварона аз муосирони худ хеле пеш гузаштааст. Дар шеър[ояш халrи ме[наткашро ситоиш карда, бартарии онро аз дигар табаrа[ои xамъият таъкид менамуд, бо xасорати тамом из[ор мекард, ки иrтидори а[ли ме[нат дар итти[од аст, синфи [окимро ба xа[олат ва бера[мb гуна[гор карда, ба зери тозиёнаи сахт мегирифт.

Сайидо дар мавзeъ ва шакли шеър баробари давом додани бе[тарин анъа-на[ои гузаштагони худ, бисёр нави[о овард. Дар uазал[ояш [окимони золимро сарзаниш ва вайрони[ои мулкро бо дарду алам тасвир намуда, доираи мавзeоти ин жанри анъанавиро хеле васеъ гардонид. Мавзeъ[ои rасидаро низ таuйир дод ва дар васфи [унармандон rасида[о офарид. «Ба[ориёт»-и eро метавон шакли нави назми дидактикb [исоб кард. Дар адабиёти пас аз асри ХVI ба тавассути эxодиёти Сайидо жанри «ша[рошeб» равнаrи тоза ёфт. Шоир дар эxоди худ ташбе[у истиора[ои нав, образ[ои фолклорb ва таъбир[ои пуробуранги халrиро ба кор бурда, ганxинаи восита[ои тасвири бадеии назми тоxикро uанитар сохт.

Uоя[ои тасаввуфb ба эxодиёти Сайидо як дараxа таъсири манфb расонидаанд. Дар шеър[ои e асари сабки мураккаби [индиро [ам метавон э[сос намуд, лекин истифодаи шоир аз ин сабк бештар характери эxодb дошт.

Аксари шоирони гузашта ба нига[ доштани меъёри дахлнопазири забони адабиёти классикb саъй менамуданд. Пас аз воrеа[ои сиёсии ибтидои асри ХVI, пайдоиши xудоb ва дурb дар байни Эрону Мовароунна[р [ифзи ягонагии забон мо[ияти пешинаи худро аз даст дод. Сайидо инро дарк карда, бо xуръати тамом анъанаи rадимаро шикаст ва ба назм калима[ои оммафа[ми забони гуфтугeии модариашро дохил намуд. Забони офарида[ои e ба забони адабии [озираи тоxик бисёр наздик аст.¹¹³

Асри ХVII дар баробари расонидани ин rабил намояндагони бузурги адабиёт аз таърихнависон низ холb набуд. Ма[муд ибни Валb яке аз таърихнависони барxастаи ин давра мебошад. Асари e «Ба[р-ул-асрор фb маноrиб-ул-ахбор» як навъ энсиклопедияест, ки аз чор xилд фаро[ам омада, rисмати таърихии он воrеа[ои давраи аз Чингизхон то Xониёнро дар бар мегирад.

Дигар асари му[имме, ки дар ин давра таълиф ёфтааст, «Таърихи Сайид Роrим» мебошад. Ин асар агарчанде воrеа[ои таърихиро бо як тартиби муайян тасвир намекунад, лекин дар бораи одамони маш[ур, дар хусуси бинокорb ва осори адабии замони Темур ва давра[ои баъдина то асри ХVIII маълумоти хеле пурrимат меди[ад.

{амчунин асари Му[аммадамини Яроrчb «Му[ит-ут-таворих»-ро низ метавон дар rатори сарчашма[ои му[имми таърихии ин давра номбар кард. Муаллифи ин китоб шар[и воrеа[ои таърихиро аз давра[ои rадим сар карда то нима[ои асри ХVII оварда мерасонад ва дар а[ди салтанати Xониён (Аштархониён) ба таври муфассал таваrrуф мекунад.

Аз таълифоти дигаре, ки дар ин давра ба вуxуд омадааст, асари Му[аммадюсуфи Муншb «Таърихи Муrимхонb» мебошад. Дар ин асар, асосан, таърихи давраи Xониён то соли 1704 тасвир ёфтааст. Ни[оят, му[имтарин асари таърихии ин давра «Убайдуллонома»-и Мирму[аммадамини Бухорист, ки комилан ба давраи [укмронии Убайдуллохон бахшида шуда, воrеоти сол[ои 1702– 1711-ро фаро гирифтааст.

Боби севум

{АЁТИ ТОXИКОН ДАР АМОРАТИ БУХОРО ВА ДАВЛАТИ ХОНИИ ХERАНД (АЗ МИЁНА{ОИ АСРИ ХVIII ТО МИЁНА{ОИ АСРИ ХIХ)

1. ТАЪРИХИ СИЁСИИ АМОРАТИ БУХОРО ВА ДАВЛАТИ ХОНИИ ХERАНД. ЭКСПАНСИЯИ БРИТАНИЯ ДАР ОСИЁИ МИЁНА

{уxуми Нодиршо[ ба Бухоро ва Хева

Дар миёна[ои асри ХVIII Осиёи Миёна, ки дар натиxаи xанг[ои дохилb пароканда ва аз хароби[ои иrтисодb хеле заиф шуда буд, ба [уxуми шо[и Эрон Нодиршо[и Афшор дучор гардид. Нодиршо[ дар му[ориба[ои Кавказ, Афuонистон ва {индустон зафар ёфта, дар соли 1740 аз ро[и Балх ва Чорxeй ба Мовароунна[р дохил шуд.⁷²

Чунон ки дар фасли гузашта хотирнишон гардид, дар Осиёи Миёна давлати ягона вуxуд надошт. Дар сари давлати хонии Бухоро намояндаи сулолаи Xониён - Абулфайзхон (1711–1747) меистод. Муаррихи бухорb - Мирзо Абдулазими Сомb менависад: «Абулфайзхон бошад ба ли[ози ти[ияти фиросату заковату rобилият аз аспи айшу тараб поён намешуд, аз сe[бати писарону духтарони ма[лиrо берун намеомад ва ба xуз ошомидани шароби нобу ба[ра бардоштан аз зебописарону лаззат гирифтан аз [офизону машшоrон дигар ба [еx кор шуuл намеварзид. Ин буд, ки кори давлат рe ба инrироз ни[од ва а[коми шариат аз доираи риоят ма[рум гардид. {ар кас тамаи сардорb дошту [ар фард uарази ра[барb...».⁷³

Дар Самарrанд мулки мустаrиле ба вуxуд омада буд, ки бо Бухоро раrобат мекард.⁷⁴ {окими Самарrанд аз бодиянишинон кeмак хост ва он[о дар давоми [афт сол (1723–1730) водии Зарафшонро ба харобазор табдил доданд. Rа[тb ва гуруснагb сар шуда, сокинони Самарrанду Бухоро ба [ар сe пароканда гардиданд.⁷⁵

Ба rавли Му[аммадвафои Карминагb, бодиянишин[о дар зарфи «[афт сол амволи хосу омро ба uорат ва мардумро ба асорат бурда, саросари мамлакат [иxоби тираи xабру тааддb густарониданд; бо аuному а[шом ва маркаб[ои худ мазрааву киштзор ва боuоту токзор[ои де[rононро поймол намуданд. Замин[ои кишт ва чарого[[ои мамлакат дар зери суми чорпоёни сершумори (бодиянишинон) ба биёбон мубаддал шуданд. {осили uалла ни[оятдараxа ко[иш ёфт, rа[тb ва гаронb аз [ар xи[ат дар [адди инти[ои бера[мb э[сос мешуд; гуруснагb ва rашшоrb [укмфармоb мекард... Нон rурси мо[ро мемонд: [арчанд ба назар менамуд, ба даст намеомад»⁷⁶. А.А.Семёнов [аrrонb таъкид мекунад: «Ва [амин вайронии аз [ад гузарои давлати охирини Аштархонb, ки аз бенизомb ва худсари[ои гурe[и [укмрон – амирони худком, тамаъкор ва фосиr рух дода буд, дар давлати хонb чb андоза ба таназзул расидани rувва[ои исте[солкунанда ва чb дараxа rашшоrу хонабардeш гардидани а[олиро ба таври возе[ аён месозад».⁷⁷

Дар ин давра табаrаи ашрофи rабилаи манuит имтиёзи бештаре пайдо мекунад, ки ин [олат эътирози шадиди аъёну ашрофи дигар тоифа[ои eзбекро ба амал меорад. Абулфайзхон дар [окимияти [арбию сиёсb ягон rудрате надошт. Ин вазъияти харxумарxи сиёсb ва харобии иrтисодb ба Нодиршо[, ки сиёсати маккорона ва [исобгаронаро пеш гирифта, дар ро[и rасду ният[ои худ майл[ои xо[талабонаи феодалони осиёимиёнагиро мо[ирона истифода мебурд, имкони ба муваффаrият со[иб шуданро му[айё месохт.

Ба замми ин, лашкари e хеле бе[тар мусалла[ ва муташаккил буд.

Писари Му[аммад[аким атолиrи мардуд – Му[аммадра[имбии xо[талаб ба истиrболи Нодиршо[ рафта, дар назди e сари итоат фуруд овард. Худи Му[аммад[аким, ки аз тарафи Абулфайзхон барои музокирот ба [узури Нодиршо[ фиристода шуда буд, низ ба манфиати шо[и Эрон амал кард. Пас аз бозгаштан бо амри Нодиршо[ Му[аммад[аким [укмрони Бухоро ва бародари e - Му[аммаддониёлбb [окими Кармина таъин шуданд. Ба ин тариrа, Бухоро ба rаламрави Нодиршо[ мубаддал гардид.

Дар худи [амон сол Нодиршо[ муrовимати uаюронаи Элбарсхонро дар[ам шикаста ва eро дар му[ориба [алок намуда, Хеваро низ забт кард ва ба сари [окимият rоиммаrоми худро нишонд. E [ам дар Бухоро ва [ам дар Хева захира[ои озуrа, пул ва дигар чиз[ои пурrиматро мусодира карда, аскарони ма[аллиро ба reшуни худ [амро[ намуд.

Пас аз вафоти Му[аммад[акимбии атолиr писари e - Му[аммадра[имбb reшуни пурrувват ва боинтизоме ташкил дода, исёни амирони мухолифро фурe нишонид ва дар дарбори Абулфайзхон мавrеи асосиро ишuол намуда, амалан [укмрони давлати хонb гардид.

Дар соли 1747 Нодиршо[ ба дасти дарбориёни худ кушта шуда, давлати бузурги ташкилкардаи e фавран рe ба завол ни[од. А[мадхон, ки аслан аз хонадони хонии rабилаи абдолии афuон буда, яке аз сарлашкарони Нодиршо[ ма[суб меёфт, дар[ол ба Rанда[ор рафта, сардорони rабила[ои афuонро ба атрофи худ мутта[ид намуд ва худро подшо[и Афuонистон эълон карда, асоси давлати кунунии афuон[оро бино ни[од.

Бисёр вилоят[ои тоxикнишин, аз xумла вилояти {ирот ба [айъати давлати А[мадшо[ дохил шуд. Дар сол[ои 1750–1752 А[мадшо[ аз {ирот rувваи зиёди [арбиро барои тобеъ намудани музофот[ои тоxикинишин ва eзбекнишини со[или xанубии дарёи Аму равона сохт. Ба феодалони афuон муяссар гардид, ки муваrrатан [окимони баъзе вилояту музофот[о, аз rабили Балх, Анд[ой, Маймана, Ахча, Шибирuон ва Rундузро ба худ мутеъ намоянд. Дар Балх гарнизони афuонb гузошта, волие аз rавми афuон нишонда шуд (дар аксари вилоят[о ба тариrи вассал моликони ма[аллb фармонравоb мекарданд). Баъдтар Бадахшон [ам та[ти нуфузи сиёсии Афuонистон rарор гирифт. Ни[оят, дар асри ХIХ rисми зиёди замин[ои дар со[или чапи дарёи Аму воrеъгардидаи тоxикон, eзбек[о ва туркман[о ба [айъати давлати Афuонистон дохил гардид⁷⁸. Дар натиxа миrдори бисёри тоxикон аз [амrавмони дар со[или рости дарёи Аму сукунатдоштаи худ xудо шуданд. Феодалон де[rонони тоxикро аз замин[ояшон ронда, киштзор[ои [осилхезро ба даст дароварданд ва rария[ои ним[арбb барпо намуданд.

Дар сол[ои 70-уми асри гузашта муаррихи афuон Му[аммад {аётхон дар асари маш[ури худ «{аёти Афuон» роxеъ ба rисмати талхи де[rонони тоxик чунин навишта буд: «Кай[ост, ки он[о аз [уrуrи заминдорb ма[рум гардида, ба де[rони кироянишин ва ё муздури афuон[о табдил ёфтаанд».⁷⁹