3. Маданияти моддb ва маънавb меъморb ва санъат

Хусусият[ои [аёти хоxагb ва иxтимоию иrтисодии аср[ои ХVII–ХVIII ба со[аи меъморb низ наrши маълуме гузошт. Нуфуз, [окимият ва сарвати табаrа[ои фавrонии тоифа[ои eзбек, алалхусус амирон торафт афзунтар мегардид. Ша[р[о ва вилоят[ои тамом го[е амалан дар ихтиёри он[о rарор мегирифтанд. Пули барои сохтмон лозим дар дасти [амин амирони rабилавии eзбек буд ва он[о бо василаи анъанавb мехостанд шe[рат ёбанд ва номи худро xовидонb гардонанд.

Яке аз [амин rабил а[ли кибор Ялангтушбb дар Регистони Самарrанд сохтмони бузургеро вусъат дод ва [амон маxмeи имороти муxаллалеро, ки то имрeз боrист, ба вуxуд овард. Дар рeбарeи мадрасаи Улуuбек (дар он xое, ки пештар хонаrои Улуuбек мавxуд буд) бо амри e меъмори номb Абдулxаббор мадрасаи нав бино кард. Дар пештоrи даромадго[и ин мадраса сурати даррандаи ба uизол [амлакунанда тасвир ёфтааст ва аз [амин сабаб онро мадрасаи Шердор номидаанд. Рeи мадрасаи Шердор айнан нусхаи рeи мадрасаи Улуuбек аст: дар марказ – сардар, дар гeша[о – манора[ои рост, аз байни дарвоза ва манора[о гунбаз[ои теuадор ба назар менамоянд, ки дар болои ду дарсхона сохта шудаанд. Лекин дар xузъиёти тар[и бино ва ороишоти он нави[ои зиёде мушо[ида мешавад.

Баъдтар Ялангтушбb аз тарафи севуми майдон боз як иморати дигар андохт. Чун дар ороишоти ин бино тиллои бисёре истифода шудааст, онро Тиллокорb номидаанд. Ин биноест, ки мадрасаву масxид дар як xо сохта шудаанд: дар се тарафи [авлb [уxра[о ва дар тарафи чорум масxид воrеъ гардидааст (иморати марказии гунбазнок ва ду айвони серrубба низ дар [амин rисмат xо гирифтааст).

{амин тариrа, майдоне ба вуxуд омадааст, ки як тарафаш кушоду се тарафаш бо се бинои мe[ташами хушнамо зинат ёфтааст.

Дигар аз ёдгори[ои меъмории асри ХVII маxмeи иморатест, ки дар Бухоро воrеъ гардидааст. Яке аз, rисмат[ои му[имми ин ансамбли меъморb [авзи калон мебошад ва аз ин рe вай бо номи Лаби[авз маш[ур аст. Аввалин иморати ин маxмeъ–мадрасаи Кeкалтош [анeз дар асри ХVI сохта шуда буд. Дар асри ХVII яке амалдорони олимаrоми он замон Надир-девонбегb фармуд, ки [авз, мадраса ва хонаrо[чае созанд. Ин ансамбли меъморb он rадар мутаносиб ва мутавозин нест, чунон ки дар маxмeи имороти Регистони Самарrанд метавон дид. Вай [амчунин ба худ шакли том нагирифтааст. Намуди он чунин аст: намои пур[ашами мадрасаи асри ХVI рe ба майдон буда, дар як тарафи ин майдон мадрасаи на он rадар калони Надир-девонбегb ва дар тарафи дигари он Лаби[авз ва дар паси Лаби[авз хонаrои хурд воrеанд. Мадраса ва [авз бо ин хонаrо мувозана надоштанд ва [амчунин бо мадрасаи асри ХVI мувофиrат намекарданд. Ин ансамбли меъморb аз таносуб ва тавозуни rисматбандb ма[рум буда, меъмор дар бунёди он на завrе ва на табъе аз худ зо[ир накардааст. Бинокори[ои асри ХVII низ ба сари худ ягон xи[ати rобили таваxxe[е надоранд.

Дигар ансамбли меъмории дар асри ХVII биноёфтаи Бухоро бисёр му[им ва xолиб мебошад. Ин ду мадрасаест, ки муrобили якдигар воrеъ гардидаанд: яке мадрасаи Улуuбек, ки дар асри ХV сохта шудааст ва дигаре мадрасаи Абдулазизхон, ки аз ёдгори[ои меъмории асри ХVII ба шумор меравад. Дар байни ин ду иморат хеле шабо[ат мавxуд аст, аммо тафриrаи он[о боз бештар мебошад. Таносуби рeи иморати мадрасаи Улуuбек ба [адди комил расида, ороишоти он сода ва дар айни замон хеле нафис аст. Аммо дар намои мадрасаи Абдулазизхон асаре аз таносуб мавxуд нест, даромадго[аш ни[оят дароз, канора[ои рeи иморат, баръакс, бисёр uафсанд. Ороиши он баuоят бодабдаба ва пуркарруфар мебошад.

Агар дар бораи асри ХVII [амчун яке аз мар[ила[ои инкишофи санъати меъмории Осиёи Миёна сухан ба миён ояд, ин, беш аз [ама, ба ороишоти бино[о дахл менамояд. Ороишгарони асри ХVII анъанаи ду rарни пешинаро давом дода, баъзан муваффаrият[ои муайяни эxодb ба даст меоварданд. Алалхусус, комёбии устодони кандакории рeи гаx ба назар намоёнтар буд. Шeша[ои гаxии мадрасаи Абдулазизхон бо мураккабb, инчунин зарофат ва нафосати худ касро дар [айрат мегузорад. Дар ороиши иморат[о аз [унари хотамкорb ва кошинкорb ба таври васеъ истифода мекарданд. Наrш[о пурпечухам ва сарбаста, гаммаи ранг[о назар ба аср[ои ХV–ХVI дурушт ва хашинтар мебаромаданд, ранг[ои зард ва сабз, ки ба таври фаровон кор фармуда шудаанд, он[оро аз [ад зиёд рангин менамуданд.

Аз нусха[ои хаттии асри ХVII, ки бо минётур[ои рассомони Осиёи Миёна зинат ёфтаанд, миrдори хеле кам то замони мо расидааст. Вале аз [амин намуна[ои кам низ маълум мегардад, ки анъанаи мактаби минётури осиёимиёнагии асри ХVI давом ва инкишофи босазои худро дар асри ХVII пайдо намудааст.¹⁰⁹ Хусусан, минётур[ое, ки «Зафарнома»-и Шарафиддини Яздиро зеб додаанд, бисёр хуб ва xолибанд. Ин нусха соли 1628 дар Самарrанд китобат шуда, 12 минётурро дар бар мегирад.¹¹⁰ Минётурсози забардасте дар са[на[ои размb бо як ма[орати [айратангез тавонистааст миrдори зиёди симо[ои одамиро xо ди[ад, ки [ар яки он боз ба назар зинда ва дар xунбишу [аракат намудор мешавад. Масалан, дар сурате, ки {иротро му[осира кардани Темур тасвир ёфтааст, 23 андоми одамb ва 18 асп мавxуд аст. Дар минётури дигар, ки лашкар кашидани Темур бар зидди хони Олтинeрда - Тeхтамиш тасвир шудааст, 20 кас xанг мекунад. Са[наи базми Темур низ пуродам аст: дар ин xо а[ли кибор, сипо[иён, мутрибон, [офизон, ровиён ва соrиёнро метавон дид. Са[на[о хеле зебо ва хушранг офарида шудаанд.

Дар асри ХVII санъати портрет [ам аз тараrrb бознамонд. Чунончи, тасвири фасе[и Имомrулихон, ки соли 1642 кашида шудааст, ба ин далолат мекунад.¹¹¹

Вазъияти даври баъдина ба пешрафти бинокорb, меъморb ва санъат ягон rадар мусоидат накард. Нимаи аввали асри ХVIII давраи харобии иrтисодb, хуруxи xанг[ои дохилb, ба вайронb рe овардани ша[ру де[от, сар задани шeриш[ои халrb, дубора авx гирифтани тохтутози хеваги[о, [уxуми тоифа[ои бодиянишин ва reшун[ои аxнабb буд. Дар ин ваrт, махсусан, но[ия[ои марказии Мовароунна[р ва вилояти Балх зарар диданд. Дар натиxаи ба [ар тараф фирор кардани а[олb чунин марказ[ои маданb, монанди Бухоро ва Самарrанд беодам монданд. Табиист, ки аз ин замони ошуфта ва тира [еx як ёдгории му[имми меъморb ва [унарb боrb намондааст.