Касбу [унар, тиxорат, муомилоти пулb

Дар давлати Xониён шароит барои тараrrиёти касбу [унар ва тиxорати дохилию хориxb хеле номусоид буд ва ба rадри авx гирифтани низоъ[ои салтанатталабb ва xанг[ои феодалb боз [ам бадтар мешуд. Баъзе ша[ру вилоят[ои тамом чунон дучори тороx ва харобb мегардиданд, ки пас аз ин муддати дуру дарозе ба худ омада наметавонистанд. Вале мардум малакаи касбb, пешаварb ва [унари худро фаромeш намекард: бе сабаб нест, ки дар як худи Бухоро Сайидои Насафb беш аз дусад навъи касбу [унарро ном бурдааст. Харобии иrтисодие, ки xанг[ои дохилb, тохтутози хеваги[о, [уxуми тоифа[ои бодиянишин ва reшун[ои аxнабb ба сари мамлакат меоварданд, ба инкишофи мeътадили исте[солоти молb ва тиxорат халал мерасонид. Rашшоrb, гуруснагb, хонавайроншавb – [амаи ин боиси кам шудани харидорони муrаррарии коло[ои оддb мегардид. Сайидои Насафb, ки дар айёми пирb ба бофандагb машuул будааст, дар ашъори худ ба набудани харидор, тамоман аз равнаr бозмондани бозор дар охир[ои асри ХVII ишорат мекунад.¹⁰⁴

Дар та[и гарди касодb шуд матоам поймол,

Рeзгоре шуд хиxолат аз дукон бошад маро,

Ё худ:

Го[е матои худ, ки ба бозор мебарам,

Домону остини харидор мекашам.

Вазъият дар нимаи аввали асри ХVIII боз [ам бадтар гардид. Дар натиxаи тохтутоз[ои муттасили [афтсолаи rазоr[о (1723– 1730) водии Зарафшон тамоман ба харобазор табдил ёфт. Rа[тb ва гуруснагии сахт сар шуд, касони аз чанги ин фалокат ра[оёфта ба [ар тараф фирор карданд, Бухоро ва Самарrанд беодам монд.¹⁰⁵ А[воли фаrат он ша[ру вилоят[ое, ки аксаран дар гeшаву канор[ои мамлакат воrеъ гардида, ба арсаи xанг[ои доимии феодалb, тохтутоз[ои хеваги[о ва [амлаи бодиянишинон мубаддал нашуда буданд, нисбатан бе[тар буд. Ба харобb рe ни[одани но[ия[ои марказии давлат ба тараrrиёти он[о [атто таъсири мусоид [ам расонид, зеро косибону [унармандон барои эмин мондан аз хавфу хатар ва пайдо намудани имкони кори осоишта марказ[ои бузурги касбу [унар ва тиxоратро тарк карда, ба ин гeша[ои дурдаст пано[ мебурданд.

Вазъи умумии пулдорb ва сиёсати [укумат дар со[аи пулбарорb ва гардиши пул низ барои касбу [унар ва тиxорат номусоид гардид.¹⁰⁶ Ба болои душвори[ои аз [илаву найранги rурб ба миён омада, ки [анeз дар асри ХVI чун бори гароне бар дeши касбу [унар ва тиxорат афтода буд, акнун босуръат вайроншавии сикка[ои нуrра зам шуд. Пулро аз омезаи нуrраву мис зарб мезаданд, лекин миrдори мис торафт меафзуд. {ар бор, ки иёри пул паст мефуромад, хазина фоида мебурду а[олb зарар медид. Аз ин рe, а[олb ба муrобили шикастани rурби пул фаъолона мубориза мебурд ва дар ин маврид манфиат[ои rариб тамоми табаrа[ои xамъият ба [ам мувофиrат менамуд. А[олb «пули асил»–пули ма[каму устувор ва [амеша якхелаву баландиёрро мехост. Ин мубориза дар асри ХVII го[о натиxаи матлуб медод: а[олb муваффаr мешуд, ки [укуматро ба баландтар кардани иёри пул водор намояд. Аммо дар чоряки охири асри ХVII зарби пули баландиёр тамоман rатъ гардид. А[олb агарчи мисли пештара барои «пули асил» муборизаи худро давом медод, вале барори он хеле кам ва ночиз буд: миrдори нуrра дигар аз 35% баланд набаромад. Баъдтар, соли 1708, чунон ки дар боло оварда шуд, Убайдуллохон миrдори нуrраро дар сикка[ои худ ба 9% фуроварда, боиси сар задани шeриши халr гардид, ки он rисман муваффаrиятомез анxом ёфт.

Вале [укумат аз кори пулбарорb на фаrат бо чунин ро[и бевосита фоида ба даст медаровард. Найранг[ое, ки дар бобати таuйири rурби пул карда мешуд, чун бори боз [ам гаронтар ба дeши а[олb меафтод. Дар а[ди Xониён [ам, мисли асри ХVI, [амаи пул[ои нуrраро ба «пули нав» ва «пули кe[на» xудо мекарданд. {укумат [ар ваrт ки хо[ад, «пули нав»-ро «кe[на» эълон менамуд, лекин иrтидори хариди пули «кe[на» дар бозор комилан ба иёри он вобаста буд. Чунончи, пул[ое, ки 60% нуrра доштанд, ваrти нав будани худ [амчун пули баландиёр бо нархи иxборb гардиш мекарданд. {амин ки ин пул[оро «кe[на» эълон карданд, фавран 40% иrтидори хариди он аз даст мерафт, яъне а[олb дар[ол 40% зарар медид. Агар таври дигар гeем, дар давоми асри ХVII меъёри истифодаи зарби пул фавrулодда афзоиш ёфт ва ин [ол вазъияти косибону тоxиронро назар ба он чи, ки Xенкинсон дар миёна[ои асри ХVI навишта буд, хеле вазнинтар намуд.

Аз ин [ама ба таври равшан бармеояд, ки косибон дар ин давра [оло тамоми хусусият[ои пешаву [унари худро [ифз карда буданд, вале шароити онваrта ба пешрафти касбу тиxорат имкон намедод. Ин буд, ки [аxми он[о хусусан аз охир[ои асри ХVII сар карда сахт ко[иш ёфт ва ин ба анвои мол[о низ бетаъсир намонд. Албатта, он навъи касбу [унар, ки ма[сулоти он ба хориx содир мешуд, як дараxа вазъи бе[таре дошт: талаботи беруна дар чунин шароити сахт низ ба пешрафти исте[солот мусоидат мекард. Аз ин xи[ат муносибат[ои тиxоратии торафт муста[камшаванда ва вусъатёбанда бо Россия а[амияти махсусе дошт.

Давлати Рус аз инкишофи тиxорат бо Осиёи Миёна хеле манфиатдор буд ва барои он шароити мусоид фаро[ам месохт. Ба савдогарони осиёимиёнагb тадриxан иxозат дода шуд, ки дар тамоми ша[р[ои ин мамлакати па[новар тиxорат кунанд. Хусусан, пеш бурдани кор[ои савдо ба воситаи Сибир имтиёз[ои зиёде дошт – дар ин xо аз тоxирони Осиёи Миёна хеле кам боx мегирифтанд ва [атто аз баъзе мол[о аслан боx ситонда намешуд. Баъди ба вуxуд омадани исте[коми Оренбург дар соли 1735 ба маrсади xалб кардани тоxирони Осиёи Миёна чанд муддат дар ин xо савдои бегумрук эълон карда шуд.

Савдогарони Осиёи Миёна ба тарафи Россия бештар матоъ ва мансуxоти пахтагb мебурданд. Аз дафтар[ои гумрукии тиxоратхона[ои Сибир ва Аштархон метавон дид, ки ба он мамлакат чb андоза мол[ои зиёде содир мегардидааст. Дар рeйхати муфассали ин дафтар[о анвои мухталифи газвор[ои исте[соли Осиёи Миёна, аз rабили матои «зандонb» (себандb, дубандb, пурбенb, бурматb), матоъ[ои гулдор, хомсуф ва амсоли ин[о зикр ёфтаанд.

Як rатор мадрак[о дар ин ваrт ба сабаби нарасидани абрешими хом ([атто ба хориx баровардани он манъ гардида буд) [ам аз xи[ати [аxм ва [ам аз xи[ати навъ ко[иш ёфтани исте[соли шо[ивориро нишон меди[анд. Бад шудани шароити зиндагb теъдоди касонеро, ки ба парвариши кирми абрешим шуuл доштанд, [амчунин талабгорони матоъ[ои шо[b ва шо[ивори[ои гаронба[оро беш аз пеш кам менамуд.

Чарм, баъзе навъ[ои мeйина, rолин ва u. аз мол[ои асосии содиротb ба шумор мерафтанд. Анвои мол[ои ба истило[ тиxорати хонb, яъне он мол[ое, ки сафирони тоxир мебурданд, хеле зиёд ва гуногун буд. Азбаски талаботи давлати Рус нисбат ба мол[ои Осиёи Миёна [амоно меафзуд, [аxми ин мол[ои содиротb [ам бештар гардида, табиатан ба исте[солоти он[о шароити мусоидтаре фаро[ам меомад.

Исте[соли асли[аxот ва, умуман, маснуоти фулузb ни[оят дараxа равнаr ёфт. Он[о низ ба кишвар[ои хориxb содир мегардиданд. Баъзе намуна[ои олоти сафолии онваrта то замони мо расидаанд ва чунин ба назар мерасад, ки uайр аз зарф[ои оддb ва муrаррарb, зарф[ои нафиси луобии мунаrrаш низ исте[сол мешудаанд. Дар асри ХVII касбу [унари амалb низ аз равнаr намонда буд, махсусан хотамкорb, rошинкорb ва кандакори[ои рeи гаx ва чeб ба дараxаи баланди тараrrb расид. Аммо дар асри ХVIII талабот нисбат ба осори [унари амалb таrрибан rатъ гардид.

Дар со[аи тиxорати хориxb мавrеи му[имро муомилоти савдо бо давлати Рус ишuол менамуд.¹⁰⁷ Чунон ки хотирнишон гардид, ба ин мамлакат мол[ои хеле зиёд ва гуногуннавъи Осиёи Миёна бурда мешуд. Дар ин xо бояд илова кард, ки тоxирони Осиёи Миёна роли миёнаравиро [ам бозb мекарданд: он[о ба Россия на фаrат мол[ои худро, балки бисёр мол[ои хориxb, хусусан [индиро низ мебурданд. Ин албатта, дар навбати худ боиси ба Осиёи Миёна бештар ворид гардидани мол[ои [индb мегардид, [арчанд ки бо сабаб[ои дар боло овардашуда талаботи а[олb ба мол[ои воридотb хеле кам шуда буд.

{одисаи нав дар таърихи тиxорати байни Россияву Осиёи Миёна на фаrат афзудани [аxми содироту воридот, балки дар ин кор фаъолона ширкат намудани савдогарони рус [ам буд. Савдогарони рус ва ё дeкондорони он[о акнун дар ша[р[ои гуногуни Осиёи Миёна 2–3 сол иrомат намуда, мол[ои худиро меоварданд ва мол[ои инxоиро мебурданд. Аз мол[ои русb дар Осиёи Миёна на фаrат ба ашёи таxаммулb (мeина, чарм, мо[ут ва дигар чиз[ои rиматба[о) балки ба асбоб[ои гуногуни рeзгор, аз rабили зарф[о, чарчинворb ва u. низ талабот зиёд буд.

Дар ин давра Осиёи Миёна [амчунин бо {индустон, Эрон, Хитой робита[ои тиxоратb дошт, вале [аxм ва миrёси ин муомилот [анeз ба дараxаи кофb омeхта нашудааст. Дар ин бобат чунин амри воrеb диrrатро ба худ xалб менамояд, ки дар Бухорои онваrта гузари махсуси савдогарони [индb мавxуд будааст. Убайдуллохон барои давлат зиёда манфиат доштани инкишофи тиxорати хориxиро ба хубb дарк намуда, дар ро[и бе[тар гардидани он чора[о меандешид. Аммо ин як [одисаи кeто[муддате буд, ки бо rувват гирифтани харобии хоxагии мамлакат ба зудb аз байн рафт. Флорио Беневени, ки соли 1722 дар Бухоро зиста, масъала[ои тиxоратро махсус омeхта баромадааст, хотирнишон месозад, ки агарчи мол[ои [ам барои Бухоро ва [ам барои Россия зарурb мавxуданд, аммо шароит барои инкишофи тиxорат вуxуд надорад.¹⁰⁸