Xунбиш[ои халrb

Зулму ситами тоrатшикан ва истисмори бера[монаи феодалb, xанг[ои дохилb ва фаrру гуруснагb норозигии оммаи халrро ни[оятдараxа зиёд кард. Ин буд, ки дар ма[ал[ои гуногун дам ба дам шeру ошeб[ои халrb сар мезаданд.⁹⁸ Дар замони Абдулазизхон, ба rавли шоири [амзамони e Сайидои Насафb, шeриши калоне дар де[аи Да[беди Самарrанд рeй дод. Шиддат ва вусъати ин xунбиши халrb ба дараxае буд, ки худи Абдулазиз бо лашкари зиёде омада, шeришро фурe нишонд ва Да[бедро оташ дода, ба хок яксон намуд. Дар давраи [укмронии Суб[онrулихон ва ворисони e [ам муттасил шeриш[ои халrb ба амал меомаданд. Го[о аз ин xунбиш[ои халrb феодалони xудогона барои расидан ба маrсад[ои шахсии худ истифода менамуданд. Масалан, боре [ангоми ба Балх [уxум кардани Суб[онrулихон тамоми а[олb дар зарфи 21 рeз rа[рамонона xангида, ша[рро, ки [окими он Ма[мудбии атолиr буд, аз бухори[о [ифз намуд.⁹⁹ Дар ин маврид [амаи табаrа[ои xамъият мутта[ид гардида буданд, зеро ба хубb мефа[миданд, ки агар хон ша[рро ишuол намояд, ба таври ва[шиёна мардумро rатлу uорат хо[ад кард. Аммо халr аксар ваrт [укумати марказиро тарафдорb менамуд, чунки xангу низоъ[ои дохилии феодалb а[олии [ам ша[р ва [ам де[отро хонахароб месохт.

Rиёми калонтарин ва зафармандонаи халr соли 1703 дар {исор ба вуreъ омад. Сабабгори он xанги байни ду феодал гардид: Му[аммадра[имбb бо лашкари Бухоро ба муrобили Eткан ном [окими яке аз rалъа[ои вилояти {исор xанг сар кард. Вале лашкари Бухоро муваффаrияте ба даст наоварда, аrиб нишаст ва мардуми {исор дучори бедодгари[ои Eткан гардид. Аз низоъ[ои хунини байни феодалон ба танг омада, а[олии {исор ба амирони Бухоро бо эътироз муроxиат намуданд ва [имояти худро талаб карданд. Амирон бо вакилони халr даuалона муносибат карда, [атто яке аз амирон ба сари он[о шамшер кашид, вакилон [ам даст ба сангу калтак бурданд. Воrеанигоре ин [одисаро чунин ба rалам овардааст:

«Умарои Бухоро (башитоб) аз rалъаи {исор берун омаданд, сипо[иёнашон [ам дар [оле, ки (аз rиёми мардум) ба ва[шат ва биму [арос афтода буданд, ба ишон пайравb карданд. Он го[ а[олии {исор, юз[ои rавми шодb, худро ба тороxи хирго[у шомиёна[ои бухороиёни шитобон фироркунанда дарандохтанд ва андаруни rалъа чунон талотeбе барпо гардид, ки гeё рeзи [ашр фаро расида»¹⁰⁰. Дар ин маврид манфиат[ои а[олии муrимии вилояти {исор ва тоифаи юзи eзбек ба [ам мувофиrат намуд: халr барои бар[ам хeрдани xанг[ои феодалb дар сарзаминаш сар бардошт, юз[о [аракати муваффаrиятомези халrро тарафдорb карда, кори торумор намудани бухороиёнро ба анxом расониданд.

Шeрише, ки соли 1714 дар Бухоро ба амал омада буд, бо марому хусусият[ои худ аз дигар xунбиш[ои халrb тафовут дошт. Як гурe[ феодалони rабилаи кенагас бо сардории Ибро[им атолиr ба маrсади иxро кардани табаддулоти дарборb хост ба арк дохил шавад. Халr ба [имояи [укумат бархос-та, дар ша[р сангар[о барпо намуд. {амин тариrа, фаrат тавассути кeмаки мардум ба хон муяссар гардид, ки душманонашро нобуд созад.¹⁰¹

Аммо, rабл аз ин, соли 1708 дар ваrти эълони исло[оти пул халrи Бухоро, баръакс, бар зидди Убайдуллохон шeриш бардошт. Норозигb табаrа[ои гуногуни xамъиятро фаро гирифта, аввал ба шакли муrобилати uайрифаъол зу[ур намуд: дeкону корхона[о баста шуданд: кори савдо rатъ гардид, дар бозор чизе ёфт намешуд. Баъд[о норизоятии мардум авx гирифта, ба як шeриши ошкорои мардуми фаrиру бенаво фурe рехт. Ба rавли, яке аз муаррихони онваrта – Мирму[аммадамини Бухорb шeриш бера[мона пахш карда шуд, чанд касро ба дор кашиданд, исло[от комилан xорb гардид ва [ама сари итоат фуруд оварданд.¹⁰² Чанд ваrт таърихшиносон ин ба[ои uаразноки шeришро uайританrидb rабул карда буданд. Та[rиr ва муrобилаи манбаъ[ои санадии он давр нишон дод, ки ин xунбиши халrb муваффаrияти калоне пайдо карда будааст, [укумат аз он хеле ба [арос афтода, маxбур шудааст, ки маънии исло[отро таuйир ди[ад.¹⁰³

Дар нимаи аввали асри ХVIII xунбиш[ои халrb чунон бисёр сар мезаданд, ки [атто муаррихони дарбор, бигзор uаразолуд ва рeпeшида бошад [ам, аз зикри он[о гурез надоштанд. Uайр аз шeриш[ои номбурда, боз дар сол[ои 1713–1714 дар Бухоро, соли 1713 дар Самарrанд, соли 1719 дар Балх, соли 1746 дар Тошканд шeру ошeб[ои халrb ба вуreъ омаданд. {арчанд муаррихони дарбор воrеияти xунбиш[ои халrиро та[риф кунанд [ам, шуб[ае боrb намемонад, ки дар шароити иртиxо ва истибдоди феодалb оммаи халr[ои тоxик ва eзбек ба муборизаи зидди сохти бе[уrуrиву ситамкорb, зидди xанг[ои дохилии феодалb бармехостанд.