Ба дасти феодалон xамъ шудани моликияти замин

Дар айни замон ба дасти феодалони калони xудогона ва шайхони бонуфуз xамъ шудани мулк ва сарват[ои замин ба вуreъ меомад. Алалхусус, амирони тоифа[ои eзбек дар а[ди салтанати Xониён ба заминдорони хеле давлатманд табдил ёфтанд. Инак, чанд мисол. Чунон ки аз санад[ои расмb маълум мегардад, Ялангтушбb хусусан дар вилояти Самарrанд, ки чандин сол (дар нимаи аввали асри ХVIII) дар он xо [укмронb кардааст, масо[ати бе[адду канори замин[ои киштро ба даст дароварда буд. Хон[ои сулолаи Xониён, ба замми ин, замин[ои eро аз пардохти [иссаи давлатии даромади солиёна «озод» карданд. Аз амирони eзбек Олло[бердибb ва писараш Олло[ёрбb [ам замин[ои ни[оят зиёде доштанд. Он[о саъй мекарданд, ки замин[ои дар [ар xо парокандаи худро ба як xо xамъ оваранд, ба ин маrсад [атто замин[ояшонро иваз менамуданд.⁹² Бузургтарин моликони замин [амоно шайхони xeйборb буданд. Дар шароити мураккаби замон, ки [укумати марказb дигар аз он[о пуштибонb карда наметавонист, чунон ки дар давраи Шайбониён буд ва аъёну ашрофи rабила ба дороии он[о чашм медeхтанд, шайхи xeйборb Тоxиддин ба ин ниго[ накарда ба [ар [ол замин[ои бе ин [ам бе[адду [исоби худро боз [ам меафзуд.⁹³

Аъёну ашрофи феодалb ва саркарда[ои [арбb мисли пештара ба номи суюрuол ва танхо[ подош мегирифтанд. Пазухин rайд мекунад, ки «тамоми де[а[о барои мавоxиби аскарон ва [ар гуна мансабдорон тахсис ёфтааст».⁹⁴ Uайр аз ин, дар а[ди [укмронии Xониён хеле зиёд ва ба [аxми калон на фаrат замин[он давлатb, балки [иссаи давлат аз даромади солиёнаи замин[ои милк низ ба тариrи хизматона бахшида мешуд. Ин дар байни шахсони гуногуне, ки аз даромади замин [исса[ои гуногун доштанд, чунон муносибат[ои мураккаб ба вуxуд овард, ки дар аср[ои ХVII–ХVIII, чи навъе ки му[аrrиrон дуруст rайд кардаанд, [атто истило[оти санад[ои расмb таuйир ёфт. Дар васиrа, ваrфнома ва дигар санад[о [ангоми тавсифи замин[ои милк акнун диrrати асосb ба дуруст муайян кардани [иссаи даромаде, ки харидор ва ё идораи ваrф бояд мегирифт, дода мешуд⁹⁵.

Лекин ба дасти феодалони калон xамъ шудани замин на фаrат аз [исоби подош[о, балки бо ро[и хариди замин низ сурат мегирифт, ки ин xи[ати хоси ин давра ба шумор меравад. Баъзе феодал[о замин[ояшонро ба дараxае мутта[ид мекарданд, ки дар ни[ояти кор молики замин[ои як но[ияи тамом мегардиданд. Боиси таваxxe[ аст, ки бештар замин[ои давлатb ба фурeш мерасиданд. Ба ин санад[ои расмb [ам гуво[b меди[анд.⁹⁶ Холb шудани хазина хон[ои Бухороро зуд-зуд ба фурeхтани замин водор мекард ва илова бар ин, як rисми замин[о ба тариrи подош таrдим карда мешуд. {амаи ин амал[о, мисли асри ХVI, дар rозихона[о ба расмият медаромаданд.

Акнун дар байни давлат ва шахсони xудогона таrсим шудани замин[ои милк (яъне rисман ба замин[ои давлатb ва rисман ба милк[ои холис мубаддал гардидани он[о) хеле босуръат ба вуreъ мепайваст. Ин, албатта, фа[мост. Аз тарафи давлат беш аз пеш афзудани истисмор вазъияти феодали милкдорро хеле номусоид мекард. Бинобар ин e доштани миrдори камтари замин – милки холисро, ки худ ихтиёрдори комил бошад, авлотар медонист. Дар чунин [олат даромади e ба он, ки давлат аз де[rон чb rадр меситонад ва оё e аз хоxагии харобшуда [иссаи худро рeёнида метавонад ё не, [еx алоrае пайдо намекард.

Пас, ба дасти феодалони калон, хусусан аъёну ашрофи тоифа[ои eзбек xамъ шудани замин[ои хусусb ва инъомb, аз [ад гузаштани истисмори де[rонон, ба таври оммавb муфлис гардидани де[rонони милкдор, торафт кам шудани де[rонони замини xамоат, афзудани замини милки холис, босуръат «парокандашавии» милк[ои феодалb, ба феодалон фурeхтани замин[ои давлатb, ба амлоки шартb таrсим карда додани замин[ои давлатb ва милкb (аслан [иссаи давлат аз даромади замини милк), инъом кардани замин[ои давлатb ва аз хусусият[ои махсуси аср[ои ХVII– ХVIII ба шумор мераванд. Дар натиxа, барои хазинаи хон доимо пул намерасид, зеро манбаи асосии даромад, ки андози мадохили замин буд, торафт кам шуда, ни[оят бо сабаб[ои боло rариб аз байн рафт. Дар ин хусус сарчашма[ои гуногун го[ бавосита ва го[ бевосита ша[одат меди[анд. Мо дар ин xо фаrат бо овардани гуфта[ои ду нафар шо[ид, ки дар ваrт[ои гуногун ба Бухоро сафар карда, вазъиятро бо чашми худ дидаанд, иктифо мекунем. Б. Пазухин (1669): «Андeхта[ои пулии давлати он[о дар хазинаи подшо[b кам аст, зеро [амаи де[када[о ба тариrи инъом дар байни саркарда[о ва мансабдорони гуногун таrсим шудаанд, барои заруроти шо[он аз зарби сикка ва боxу хироx пуле дар хазина фаро[ам меояд; боз бо ин [ама зарурот то охири сол чизе боrb намемонад». Ф. Беневени: «Аз че[раи хон пайдост, ки дар умури идораи мулк мароми олие дар eст, аммо чун хазина холист, eро иrтидоре нест... Он чb оидоти хазина хо[ад буд, низ аз байн рафтааст».⁹⁷

Ин аст асоси иrтисодии торафт заиф гардидани [укумати марказb ва беш аз пеш rувват гирифтани феодалони калони со[ибихтиёр, алалхусус амирон – сардорони rабила[ои eзбек.

Мавrеи феодалони рe[онb [ам баланд гардид. Чунончи, дар ваrт[ои гуногун шайхони тариrати дарвешb дар Фарuона ва Тошканд [окимиятро ба дасти худ гирифта буданд.