Афзудани парокандагии феодалb. Сиёсати дохилии Убайдуллохон

Дар давраи [укмронии кeто[муддати Убайдуллохон (1702–1711) муборизаи байни [укумати марказb ва феодалон хеле шиддат ёфт. Убайдуллохон охирин кас аз хонадони салтанатии Xониён буд, ки дар ро[и ма[дуд намудани худсари[ои феодалон ва пурrувват кардани [окимияти марказb саъю кeшиши зиёде ба харx дод. Аммо шахсияти Убайдуллохон ва сиёсати дохилии e но[аrrона сол[ои дароз аз доираи диrrати му[аrrиrон берун монда буд. Дар бораи e [атто чунин тавсифоте аз rабили зайл ба асар[ои тадrиrотb ро[ ёфта, маъмул гардида буданд, ки бо он[о розb шудан душвор аст: Убайдуллохон «барои [окимияти мутлаrа саъй менамуд, вале азбаски як марди мутакаббир ва худписанде буда бо мардум дуруст муомила карда наметавонист, дар амал бозичаи дасти амирон гардид»⁸¹. Ин rабил таассурот аз он сар задааст, ки манбаъ[ои хаттии он замон комилан ба тасвири муфассали низоъ[ои байни худии хонадон[ои салтанатb бахшида шуда, дар он[о роxеъ ба дигар [одиса[ои даврон фаrат сатр[ои xудогона ва далелу ишора[ои uайримустаrим дучор меоянд.

Мадрак[ое, ки сиёсати дохилии Убайдуллохонро бештар баён менамоянд, дар «Убайдуллонома»-и Мирму[аммадамини Бухорb мавxуданд.⁸² Муrоисаи ин мадрак[о бо бозёфт[ои сиккашиносb нишон дод, ки xидду xа[ди Убайдуллохон дар ро[и марказонидани давлат аз маромноктарин амалиёт дар тамоми даври салтанати сулолаи Xониён ба шумор меравад, ин тамоюл ба фа[миши хеле возе[у равшани хусусият[ои тартиби нирe[ои табаrотb асос ёфта, на [амеша пайгирона бошад [ам, бо азм ва rатъияти тамом зу[ур мекард. Агар вай муваффаrият пайдо накарда бошад, пас сабаби асосb ин аст, ки дар он ваrт барои марказонидани давлат [анeз шароит ва заминаи мувофиr фаро[ам наомада буд.

Ба Убайдуллохон аз Суб[онrулихон вазъияти сахте ба мерос монд. Амирон – сардорони тоифа[ои eзбек худро тамоман со[ибихтиёр [ис мекарданд. Маъмулан, он[о [окими [амон ша[ру но[ияе буданд, ки таъмини маишати тоифаашонро дар зимма дошт. Он[о дар rаламрави худ замин харида, ба заминдори калон табдил меёфтанд ва [амчун хоxагони со[ибихтиёр амал менамуданд. Аксари амирон ба [амrабила[ои худ такя карда, [окимияти марказиро тамоман ба эътибор намегирифтанд. Он[о байни худ хусумат мепарвариданд, гурe[[о ташкил медоданд, баъзан ошкоро [окимияти хони Бухороро эътироф намекарданд. Убайдуллохонро на сармоя буд ва на reшуни кофb, ки ба сари худ зидди xудоихо[ии ин феодалон мубориза барад. Ба ин сабаб e маxбур буд, ки дар мубориза ба муrобили як амир аз пуштибонии амири дигар истифода намояд. Аммо, воrеан, дар чунин маврид[о ба вай на [амеша амалb намудани ният[ои худ муяссар мегардид. Аксар ваrт амире, ки ба e такя мекард, бо [ар ба[она аз xангидан сар мекашид ва ба [амин сабаб чанд дафъа rувваи [арбии Убайдуллохон ба шикаст дучор шуда буд. Го[о чунин [одиса [ам рeй медод, ки дар ваrти юриш rисме аз амирон бо reшуни худ пас мегаштанд ва ё [атто ба тарафи душман мегузаштанд. Вазъияти Убайдуллохон бисёр мураккаб буд ва [ар го[ ба вай лозим меомад, ки барои [алли мушкилот тадбир[ои гуногун андешад. E кeшиш мекард, ки байни амирон мухолифат пайдо шавад ва он[о бо [ам xангида, якдигарро заиф гардонанд. Ва e дар ин кор аз худ ма[орати баланде нишон медод. Вале ин ягона ва асоситарин равияи [аракати e набуд. Мадрак[ои xудогонаи ба [ам овардашуда нишон меди[анд, ки Убайдуллохон як системаи томи тадбиротеро пешбинb карда будааст, ки аз як тараф, ба муста[кам сохтани поя[ои иrтисодии давлати e ва, аз тарафи дигар, ба ро[и аз xи[ати иrтисодb ва сиёсb заиф гардонидани амирон нигаронида шудаанд.

Синфи феодалон яксон набуд. Дар ин ваrт ду гурe[и асосb: гурe[и амирон ва, умуман, феодалони болонишини тоифа[ои eзбек ва гурe[и ашрофи rадимb, маъмурон, феодалони заминдор, табаrаи фавrонии тоxирону косибон арзи вуxуд мекард. Xанг[ои байнихудии амирон на фаrат оммаи халrро хонабардeш месохтанд, балки ба манфиат[ои [амин гурe[и дувуми синфи феодалон низ зарар мерасониданд. Аз ин сабаб намояндагони ин гурe[ тарафдори rувват гирифтани [окимияти марказb буданд. Феодалони рe[онb [ам ба [амин ваx[ аксар ваrт [укумати марказиро пуштибонb мекарданд. Аммо гурe[и дувуми феодалон, ки Убайдуллохон ба он[о такя менамуд, яклухт ва мутта[ид набуд. Намояндагони xудогонаи ин гурe[ хусусан дар [амон но[ия[ое, ки амирон иrтидори бештар доштанд, го[о, баръакс, амиронро [имоя мекарданд. Мардуми за[маткаши ша[ру де[от, ки аз xангу низоъ[ои муттасили байнихудии феодалон ба [оли табо[ афтода буданд, ба тарафдории [окимияти марказb ва зидди амирони исёнкор сар мебардоштанд.

Убайдуллохон, агарчи на [амеша амали собитrадамона дошт, ин авзоъро хуб ба [исоб мегирифт. E беш аз [ама ба [амон гурe[и синфи феодалон, ки ба муста[кам гардидани [окимияти марказb ва бар[ам хeрдани xангу низоъ[ои байнихудb манфиатдор буданд, такя мекард. Му[имтарин xузъи сиёсати дохилии Убайдуллохон кeшиши аз [исоби сипосгузорони худ ба вуxуд овардани як дастго[и нави маъмурb буд. Муаррихи ваrт Мирму[аммадамини Бухорb ошкоро ша[одат меди[ад, ки Убайдуллохон ба умури идора фарзандони косибон ва тоxирон, одамони «пастнасаб» ва «бекас»-ро xалб менамуд.⁸³

Албатта, лав[аи зерин як [одисаи тасодуфb нест: ваrте ки reшуни Бухоро ба наздикии Балх расид, Убайдуллохон фармони махсус баровард, ки кишт-зори мардумро поймол накунанд ва ба а[олb ягон зараре нарасонанд. E дар яке аз де[от rарорго[и худро сохта, арзиши кишт[ои аз тарафи аскаронаш поймолшударо пардохт. Аз ин ошкоро [увайдост, ки Убайдуллохон барои ба тарафи худ кашидани а[олии оддb саъю кeшиш менамуд. Чунон ки хотирнишон гардид, дар аср[ои ХVII–ХVIII оммаи халr[ои Осиёи Миёна хеле фаъол шуданд ва он[оро дар муборизаи зидди амирони саркаш ба худ муттафиr гардонидани хон барояш манфиати зиёде меовард.

Тадбироти Убайдуллохон чb навъ сурат мегирифт? Муносибати e бо амирон душманона ва мубориза[ояш бо он[о рeирост ва ошкоро буд. Инро сарчашмаи номбурда низ тасдиr мекунад. E ба [амон амироне, ки такя мекард, пулу мол ва замин [адя менамуд, вале аслан баробари ба сари [окимият омаданаш ба амирон аз xи[ати иrтисодb фишор расонид ва дар ин ро[ аз камтарин чиз[о низ [азар накард. Масалан, бисёр аxиб аст, ки вай ба душманони сиёсии худ ба арзиши да[чанд фурeхтани «[адя»-ро xорb намуд. Сарчашма ша[одат меди[ад, ки «ба eзбекони бечора тоби нафаскашb [ам намонд».⁸⁴ Вале кори аз ин [ам xиддитаре, ки e анxом дод, аз байн бурдани як rисми замин[ои танхо[ буд. Вай амалан номумкин будани бе [еx асос кашида гирифтани замин[ои танхо[ро дарк карда, як тадбири маккоронае ба кор бурд. E ин замин[оро ба моликияти комили муrаррабон ва маъмуронаш дод (яъне, албатта, фурeхт). Дар амалb намудани ин сиёсати худ вай аз [амон гурe[и синфи феодалон, ки манфиатдори муста[кам шудани [окимияти e ва афзудани нуфузи худ буд, пуштибонb медид. Ин тарзи мусодираи танхо[ [амчунин зиддияти байни ду гурe[и синфи феодалонро тунду тез мекард.

Убайдуллохон боз як манбаи афзоиши даромади хазинаи давлатро дар бар[ам додани масунияти хироxи замин[ои мулк дид. Ин тадбири хеле xасурона ва шояд хатарноке [ам буд, зеро аз байн бурдани масуният ба манфиат[ои [амон гурe[и eро тарафдорикунандаи синфи феодалон зарар[ои xиддb ворид мекард. Аз э[тимол дур нест, ки Убайдуллохон ин тадбирро нисбат ба ин гурe[ интихобан татбиr менамуд. Аз xумла маълум аст, ки e масунияти хироxи бузургтарин феодалони рe[онии Осиёи Миёна – шайхони Xeйбориро бекор карда буд.

Убайдуллохон дар бобати инкишофи тиxорати байналхалrb низ чора[ое дид. Дуруст аст, ки ривоxи тиxорати беруна ба манфиати савдогарони ма[аллb набуд. Пеш савдогарони Бухоро мол[ои хориxиро якбора мехариданд ва пулашро баъдтар, пас аз фурeхта шудани мол мепардохтанд. Ин муомила барои тоxирони хориxb бисёр ноrулай буд. Илова бар ин, мувофиrи шариат, моли фурeхтаро дар давоми се сол баргардондан имкон дошт. Дар а[ди Убайдуллохон [укумат дар ин масъала[о ба нафъи тоxирони хориxb кор кард, зеро мебоист ин тадбир вуруди мол[ои хориxиро афзунтар созад ва ба ин васила даромади хазина низ зиёдтар шавад.

Убайдуллохон ба исло[оти пул умеди калон баста буд.⁸⁵ Мирму[аммадамини Бухорb ба сабаби вуrуфи комил надоштан аз [аrиrати [ол навиштааст, ки сабаби гузаронидани исло[оти пул тамоман холb шудани хазинаи давлат буд. Хон[ои сулолаи Xониён дар зарфи асри ХVII сикказаниро [амчун манбаи даромад дониста, муттасил пул мебароварданд. Он[о иёри пулро го[ паст ва го[ баланд намуда, дар охир[ои асри ХVII зарби сикка[оро ба дараxае расониданд, ки дар танга[о [амагb 22,5% нуrра монда буду халос. Убайдуллохон бошад, пул[ое баровард, ки иёрашон хеле баланд буд, яъне танга[о 35% нуrра доштанд. E дар давоми [афт сол, дар чb вазъияте ки бошад, ба таuйири пул [амчун манбаи даромад ро[ надод. Инро бо ду сабаб тавзе[ додан мумкин аст: аз як тараф, e сикка[оро вайрон накард, чунки ин бар зарари [амон гурe[и синфи феодалон мебуд, ки ба он[о такя мекард; аз тарафи дигар, чунон ки маънии исло[оти соли 1708 собит менамояд, e ин манбаи даромадро, бидуни ба rисмат[о xудо ва пароканда кардан, «э[тиёт менамуд», то ки дар як фурсати муносиб якбора даромади калонеро ба даст оварад.

Соли 1708 пул[ои дар хазина буда дубора сикка зада шуданд: аз [ар тангаи кe[на чор тангаи нав ба вуxуд оварда шуд, ки [ар кадоми он 9% нуrра дошт. Пас аз ин эълон карда шуд, ки минбаъд иrтидори хариди пул[ои нав (9% нуrра) ва пул[ои кe[на (35% нуrра) баробар хо[ад буд. Агар таври дигар гeем, Убайдуллохон хост дороии хазинаро якбора чор мартаба афзояд. Чунин [одиса [еч ваrт рeй надода буд. Одатан иёри нуrраро 5–10% поин мефуроварданд. Убайдуллохон ба чунин тадбири uайримуrаррарb xуръат намуда, зо[иран, гумон дошт, ки барои самаранок мубориза бурдан бар зидди амирон восита[ои кофиро ба даст меорад ва аз ин рe xони худро ба хатар андохта, rадам ба ин ро[ гузошт. E бояд мефа[мид, ки воrеан [ам xони худро ба хатар меандозад, зеро тавассути ин исло[от, бигзор муваrrатан ва бо ният[ои нек бошад [ам, на фаrат душманонашро, балки муттафиrонаш: халr, табаrаи фавrонии феодалону тоxирон, [амаи он[оеро, ки дар даст пул доштанду аз исло[от манфиатдор буданд, uорат мекард.

Дар Бухоро кори савдо rатъ гардид. Тоxирон ва косибони ша[р дeкону корхона[ояшонро бастанд. Ин воrеа вазъияти камбаuалон ва гурe[[ои ме[натии а[олиро бисёр танг кард. Дар бозор чизе ёфт намешуд. Ин а[вол норозигии умумро ба вуxуд овард. Тeда[ои мардуми ша[р, аксаран одамони бенаво шeриш бардошта, ба та[дид ва фарёд ба арк [уxум карданд ва ба [олати аввала овардани вазъияти ша[рро талаб намуданд. Шeриши халr охир фурe нишонда шуд, чанд кас ба rатл расид. Вале ин шикасти тамом набуд. Убайдуллохон ба созиш маxбур гардид ва маънии исло[отро таuйир дод. Акнун пули кe[на на ба як, балки ба ду пули нав баробар карда шуд (ва ин rоида сол[ои дароз, [атто баъд аз сари Убайдуллохон [ам боrb монд). Ба ин тариrа, дороии хазинаи Убайдуллохон на чор мартаба, балки фаrат ду маротиба афзуд. Исло[от он даромадеро, ки интизор мерафт, оварда натавонист, вале [амаи он[оеро, ки пештар Убайдуллохонро тарафдорb мекарданд, ба душмани e мубаддал сохт. Ин буд, ки дар сиёсати дохилb имкони анxом додани ягон кори мусбати ба назар намоёне фаро[ам наомад.

Дар ин ваrт мубориза, нобоварb ба якдигар, хусумат ва адоват парваридан ба [ам хеле авx гирифт. Душманb то дараxае расид, ки [ангоми яке аз суиrасд[о дар соли 1711 Убайдуллохон кушта ва дарбори хонb тороx карда шуд.

Пас аз [алокати Убайдуллохон бародараш Абулфайзхон (1711– 1747) ба тахт нишаст. Дар замони [укмронии ин охирин намояндаи асосии сулолаи Xониён [укумати марказb иrтидори худро тамоман аз даст дода, давлати хонb ба rисм[ои мустаrили xудогона таrсим мегардад. Кор[ои мамлакатдорb таrрибан ба куллb ба ихтиёри Му[аммад[акимбии атолиr мегузарад, ки eро саркардагони тоифаи манuит пуштибонb мекарданд.

Баъд[о дар натиxаи норизоятии аъёну ашроф Му[аммад[акимбb аз мансаб[ои баланди дарбор дур карда, ба Rаршb фиристода мешавад. Сафири давлати Рус Флорио Беневени аз харxумарxе, ки он ваrт дар дарбори Абулфайзхон [укмфармо буд, сухан меронад. Умури идораи давлат ба дасти амалдорони [арис ва xо[талаб мегузарад. Он[о барои савдо дар бозор[ои Бухоро [уrуrи нома[дудеро со[иб шуда, мувофиrи табъи худ мардумро uорат менамуданд.

Ин [ама задухeрд[ои байнихудии хон[о ва бедодгари[ои беамсоли феодалон аз [аёти пурмашаrrати халr[ои Осиёи Миёна дар а[ди [укмронии Xониён ша[одат меди[анд.⁸⁶