4. Маданияти моддb ва маънавb Бинокорb ва меъморb

Дар асри ХVI бинокорb хеле авx гирифт. Хусусан, сохтмони бино[ои маъмурb, хоxагb ва маданию маишb вусъати зиёде пайдо намуд, ки ин яке аз xи[ат[ои хоси ин давра ба шумор меравад. Дар бисёр ша[р[о ва ро[[ои корвонгард кeпрук[о, сардоба[о, корвонсарой[о, [аммом[о ва тиxоратхона[ои бо[ашамат сохта шуданд. Дигар иморат[ои мe[ташам, аз rабили мадраса, масxид, маrбара ва хонаrо[ низ ба вуxуд омаданд. Агар ба ин [ама он бино[ои сершумореро, ки дар он ваrт сохта шуда, вале то замони мо нарасидаанду фаrат дар ваrфнома[о ва дигар манбаъ[о зикр гардидаанд, илова кунем, он го[ доир ба вусъати фаъолияти бинокорb дар ин аср тасаввуроти пурра [осил мешавад.

Бино[ои нав аз [ама бештар дар Бухоро ва атрофи он сохта шуданд.¹⁵³ Бемуболиuа гуфтан мумкин аст, ки симои Бухорои охири асри миёнаро ма[з иморат[ои дар асри ХVI сохташуда муайян мекунанд. Дар [амин давра девори нави ша[р, ки масо[ати он ваrт хеле вусъатёфтаи онро и[ота менамуд, ба вуxуд омад. Дар охир[ои асри ХVI Абдуллохони II барои хотири шайхони бонуфуз аа давлатманди xeйборb тамоми амлоки бузурги ононро ба [удуди ша[р дохил намуд.

Аз ин рe, му[имтарин хусусият[ои санъати меъмории асри ХVI¹⁵⁴ бештар дар иморат[ои Бухоро таxассум ёфтаанд. Агар синтези тамоюл[ои анъанавb ва навин хоси сохтмони масxиду мадраса[о бошад, дар бино[ои xамъиятb мавrеи асосиро тамоюли нав ишuол менамояд.

Дар бинокори[ои асри ХVI аз xи[ати наrшакашb ва тар[резb xустуxe[ои xолибе ба назар мерасанд. Хусусан, гунбаз ва rубба[о хеле зебо ва мутаносиб сохта шуда, бо [аxм ва таъйиноти бино мувофиrати комил пайдо кардаанд. Дар рехтани тар[и иморат хеле дур шудан аз rолаб[ои анъанавb мушо[ида мешавад. Аз он аср чанд наrшаи [аrиrии иморат[ои гуногун ба даст расид, ки, зо[иран, ба лои[аи намунавb монанд аст¹⁵⁵. Дар байни он[о лои[аи хонаrо[ [ам [аст. Баъзе бино[ои хонаrо[и дар асри ХVI сохташуда аз ин лои[аи намунавb фаrат дар xузъиёти тар[и худ фарr мекард. Вале як иморати хонаrои охири асри ХVI дар Файзобод аз xи[ати [аxм ва тар[аш тамоман нав мебошад: дар ду тарафи пешрeи иморат айвон[ои дарози rуббадор сохта шудаанд, ки дар шароити иrлими гарми Осиёи Миёна вазифаи гирифтани пеши бод[ои тафсонро адо мекарданд.

Мисоли дигар – мадрасаи асри ХVI. Наrшаи мадраса хеле пештар ба вуxуд омада, расмият пайдо карда буд ва баъзе мадраса[ои асри ХVI асосан [амонро фаrат такрор мекарданд. Тар[и мадраса[ои дигар аз лои[аи анъанавb тафовути xиддb дошт ва бештар ба xи[ат[ои амалb асос ёфта буд: меъморон имкони зиёд кардани миrдори [уxра[о ва ба вуxуд овардани манзил[ои ёрирасонро xустуxe мекарданд. Аз ин нуrтаи «назар мадрасаи Мири Араб ва, алалхусус, мадрасаи Абдуллохон дар Бухоро xолиби диrrат мебошанд. Тар[и мадрасаи Абдуллохон хеле мавриди таваxxe[ аст. Андаруни мадраса [авлии росткунxаи муrаррарист, ки атрофи онро дар ду табаrа [уxра[о и[ота кардаанд. Дар миёнаxои чор тарафи он чор айвон сохта шудаанд, ки ба назар муrаррарb манамоянд. Аммо дар амал дутои он[о ба комплекс[ои xудогонаи манзил[ои иловагb пайвастаанд ва вурудго[ доранд. Яке аз ин комплекс[о [авличаи дарунист, ки [ашт гeша дошта, болояш бо гунбаз пeшида шудааст ва атрофашро [уxра[о и[ота кардаанд. Миrдори умумии [уxра[ои мадрасаи Абдуллохони II аз наrшаи муrаррарb хеле зиёд аст.

Такомули тадриxии ороиш ва наrшу нигори пештоr[о ва рeи девор[ои асосии бино[о низ бисёр xолиби таваxxe[ мебошад. Дар санъати меъмории нимаи аввали асри ХVI анъана[ои а[ди темурb [оло идома дошта, мар[ила[ои нави тараrrиёти худро ба сар мебурданд. Хотамкории рангубаранги rимат ва пурза[мат хеле васеъ ба кор бурда мешуд, хишт[ои кошинкорb, мисли асри ХV, бо наrш[ои зебо ва ранг[ои мутаносиби кабуду сафеду нилобb [амоно асоси ороишоти бино[о ба шумор мерафтанд, сафолтахта[ои сирдори поини девор[о бо наrшбанди[ои нафиси заррин зеб дода мешуданд, наrш[ои барxастаи зарандуду нилобии бо усули кундал дар ни[ояти нафосат ва зебоb кашидашуда [ар бинандаро моту маб[ут месохт.

Чунин тариrи ороишотро мо дар ёдгори[ои Бухоро, аз rабили Масxиди Калон, Мадрасаи Мири Араб, Масxиди Баланд ва Масxиди {оxb Зайниддин, дар маrбараи Сиюнxихони Тошканд, Мадрасаи Абдулатиф Султон (Кeкгунбаз) дар Eротеппа ва u. низ дида метавонем. Махсусан, Масxиди Баланд ва Масxиди {оxb Зайниддин бо наrшу нигор[ои ни[оят зебо ва муxаллали худ касро ба [айрат меоваранд. Масалан, тамоми девор[ои Масxиди Баланд бо тасвироти рангубаранг ороста гардидаанд: дар ин xо сафолтахта[ои минокории бо наrш[он заррин зинатёфта, хотамкори[ои нафиси шакл[ои мураккаб ва наrшбанди[ои кундалро метавон дид.

Дар нимаи дувуми асри ХVI [усни зо[ирии иморат[ои бошукe[ таuйир меёбад. Акнун васила[ои нисбатан арзонба[о ва камза[мати ороиш ба кор бурда мешаванд. Аммо аз ин чунин барнамеояд, ки дар xи[ати бадеии [унари меъморb таназзул рух дода бошад. {унармандони гулдаст тавассути арзонтарин восита[о шо[кори[ои [айратангезе ба вуxуд меоварданд. Аз xумлаи ин шо[кори[о гунбаз[ое мебошанд, ки фаrат дар натиxаи ба шакли коx чидани хишт ба худ сурати зебое гирифта, дар назари бинанда мисли як ситораи сеrираи мушаъша намудор мешаванд. Аксар ваrт ороиши гунбаз[о тавассути сохтани гeша[ои яклухти гаxb ва бо хишт[ои муrаррарии сайrалb пур кардани байни он[о таъмин мегардид. Моддаи асосии зебу зинати дохили бино[оро гаxи сафед ва ранга ташкил мекард. Усули истифода аз он гуногун буд. Баъзан гаxро ба девор ду бор мемолиданд (дафъаи аввал гаxи ранга, дафъаи дувум гаxи сафед), сипас дар рeи гаxи сафед [ар навъ наrш[о мекашиданд. Дар маврид[ои дигар ба девор аввал гаxи сафед молида, онро бо тасвир[о оро медоданд ва пас аз он гаxи рангаро ба шакли наrш[ои кандакорb «рeйкаш» мекарданд. Бе[тарин намуна[ои чунин ороишоти арзонба[о, вале бисёр зеборо метавон дар хонаrо[и Файзободи назди Бухоро ва Ба[оуддин мушо[ида намуд.

Дар Осиёи Миёнаи асри ХVI [ам бино[ои xудогонаи бошукe[ ва [ам мe[ташами xомеъ сохта мешуданд, ки баъзе аз он[о, аз rабили Масxиди Калон ва мадрасаи Мири Араб аз калонтарин ансамбл[ои меъмории Осиёи Миёна ба шумор мерафтанд. Дар чор тарафи [авлии калони росткунxаи дарунии Масxиди Калон айвон[ои дароз сохта, болои онро бо сесад гунбаз пeшидаанд, ки он[о бар сутун[ои мураббаъ устуворанд. Даромадго[и асосии масxид дар тарафи кeча воrеъ гардида, худи иморати он дар пешга[и [авлb xой гирифтааст ва бомашро гунбази нилобие, ки бар устувонаи баланд rарор гирифтааст, зеб меди[ад. Мадрасаи Мири Араб, ки рe ба рeи Масxиди Калон воrеъ аст, нисбатан хурдтар мебошад. Вале байни мадрасаву масxид аз xи[ати тар[у сохт таносуби комил хеле мо[ирона ба даст оварда шудааст: мадраса рeи суфаи баланд бино ёфта, тарафи пеши он бо бурx[ои калони кунxb «xасимтар» гардидааст.

Ансамбли меъмории Чорбакр, ки дар наздикии Бухоро воrеъ аст, боз [ам бузургтар мебошад. Маркази композитсионии онро се иморати бо[ашамати дар як суфа гузошташуда – хонаrо, масxид ва айвони пайвасткунандаи он[о, ки аз ду тарафи он дар ду табаrа [уxра[о сохта шудаанд, ташкил менамояд. Дар ин маxмeи иморат [авлича[ое низ [астанд ки дар он[о дахма[ои хонаводагb бо теъдоди зиёди санг[ои рeи rабр воrеъ гардидаанд.

Водии {исор низ аз ёдгори[ои меъморb бой аст. {исор дар аср[ои ХV–ХVI ба авxи равнаrи худ расида буд. Дар ин давра [удуди он вусъат пайдо карда, xануби Тоxикистон, xануби Eзбекистон, вилоят[ои шимолии Афuонистон (Балх, Шибирuон, Rундуз), инчунин Бадахшонро дар бар мегирифт. Иморат[ои Rалъаи {исор, аз rабили Мадрасаи Кe[на, Мазори Махдуми Аъзам ва u. шо[иди санъати баланди меъмории {исори онваrта мебошад¹⁵⁶.

Сохтмони бино[ои xамъиятb аз иморат[ои масxиду мадраса[о фарr мекард. Дар чорро[и баъзе хиёбон[о бинои чорсу бардошта, ба тeли хиёбон тоr[о ва корвонсарой[о месохтанд. Маxмeи ин бинокори[о боиси ба худ шакли муайян гирифтани майдон[о, кeча[о ва чорро[[о мегардид. Калонтарини ин rабил ансамбл[ои меъморb дар ду ма[алли Бухоро ба вуxуд омада буд: яке дар Регистон ([оло аз он асаре боrb намондааст) ва дигаре дар чорро[и ду кeчаи пешинаи ша[ристони rадими Бухоро, ки ба самти шимол то беруни марзи ша[ристон давом мекард (аз он [оло се чорсу ва тоrи Абдуллохон ма[фуз мондааст).

Барои [ар чи пурратар тасаввур намудани санъати асри ХVI чунин навъ[ои касбу [унари амалb, мисли кандакории рeи санг ва чeбро низ бояд зикр кард. Дар ин со[а комёбии устодони асри ХVI хеле назаррас аст. Санг[ои сершумори рeи rабр дар маxмeи иморати номбурдаи Чорбакр аз намуна[ои барxастаи [унари кандакории он давр ма[суб мегардад. Ин санг[о бо катиба ва наrшунигор ороиш ёфта, гeша[ои он[о ба шакли сутунча дароварда шудааст. Баъзе санг[ои рeи rабр ба худ шакли хурди маrбараи rуббадорро гирифтаанд. Бе[тарин намуна[ои кандакории рeи чeб [аккокии саrфи Масxиди Баланд, дари чанде аз мадраса[о ва u. мебошад.

Дар асри ХVI ороиши бадеии китоб[ои дастнавис ба дараxаи баланд расида буд.¹⁵⁷ Китобхона[ое, ки дар дарбори баъзе султон[о мавxуд буданд, дар айни [ол вазифаи корго[и китобат ва ороиши дастнавис[оро адо мекарданд. Дар Осиёи Миёнаи он замон бисёр миниётурсозон ва хушнависони забардаст [аёт ба сар мебурданд, ки чанде аз он[о ба ин сe аз {ирот омада буданд. Миrдори зиёди дастнавис[ое, ки дар асри ХVI хушнависони ма[аллb китобат кардаанд ва миниётурсозони он давр зинат додаанд, ба замони мо расидаанд. Дар байни ин хушнависону миниётурсозон касоне [ам буданд, ки бо истеъдод ва rаре[аи олии худ шe[рати xа[онb ёфта, аз мумтозони замон ба шумор мерафтанд.

Баъзе му[аrrиrон ба чунин хулосае омадаанд, ки миниётури Осиёи Миёна дар асри ХVI дорои мактаби мустаrили худ гардидааст. Пеш аз [ама, Г.А.Пугаченкова ин иддаоро муфассалтар ([арчанд ки фикру аrида[ои вай xи[ат[ои ба[сталаб низ доранд) баён намуда, зимнан тараrrиёти ин мактаби осиёимиёнагии миниётурро ба чанд мар[ила таrсим кардааст. Мар[илаи аввал (то сол[ои 40-уми асри ХVI) –давраи [амзистии ду равия. Як гурe[и миниётурсозон ба анъанаи Бе[зод пайравb мекарданд. Гурe[и дигар равияи андаке дигарро пеш гирифта, зарофатро камтар ва мухтасариро бештар меписандиданд ва офарида[ои он[о бештар xанбаи этнографb дошт. Хусусият[ои ин равияро бе[тар аз [ама миниётур[ои «Фат[нома» метавонанд тавсиф намоянд. Асар ба васфи корнома[ои Шайбонихон бахшида шуда, китобати он дар ибтидои асри ХVI ба вуreъ пайвастааст. Миниётур[о бо мазмуни [ар фасл ва воrеа[ои муайяни таърихb мувофиrат доранд, дар он[о симои як rатор шахсони таърихb, аз xумла худи Шайбонихон [ам тасвир ёфтааст. Тамоми xузъиёти зист, либос ва xи[озот комилан воrеb акс гардидаанд. Дар он[о омезиши маданияти муrимb ва са[роb возе[у равшан ба назар мерасад. Тасвироти дигар асар[ои таърих низ ба [амин минволанд. Мавриди аxобат аст, ки дар «Таърихи Абулхайр», ки дар асри ХVI таълиф ёфтааст, агарчи баёни воrеа[о фаrат то а[ди Абулхайрхон давом мекунад, аммо миниётур[о «модернизатсия» шудаанд: либос[о, xи[ат ва xузъиёти зист, сарфи назар аз замони вуreи [одисот, ба асри ХVI мансубанд.

Дар ин давра протсесси эxоди бадеb асосан иборат аз [амин буд, ки минётура[ои {ирот ни[оят муфассал омeхта ва аз он нусхабардорb карда мешуд. {атто чунин [одиса[ое маълум, ки рассомони Осиёи Миёна аз расм[ои давра[ои пешинаи {ирот баъзе манзара[о ва баъзе композитсия[ои томро айнан кeчонда мегирифтанд. Яке аз чунин композитсия[ои том, ки хеле маъмул буд, лав[а[ое мебошанд, ки бо номи манзара[ои тахти подшо[b маш[ур гардидаанд. Дар айни [ол, дар дигар ша[р[ои Осиёи Миёна анъана[ои ма[аллии расмкашb вуxуд дошт (маркази ин анъана[о, масалан дар Самарrанд ва Тошканд буд). Дар расм[ои ин xой[о таъсири мактаби {ирот rариб [ис карда намешавад. Рассомон беш аз [ама «ба тасвири [аrиrии воrеа[о ва юриш[ои [арбии конкрет» ¹⁵⁸ мароr доштанд.

Дар мар[илаи дувум, аз миёна[ои аср сар карда, дар офарида[ои бе[тарин миниётурсозон як навъ омезиши ин ду сабк ба амал меояд. Тасвир[ои он[о хеле нафис, даrиr ва зебоянд, вале, баробари ин, дар он[о та[лили психологb, мазмуни иxтимоb ва мавзeоти жанрb торафт мавrеи бештар ишuол менамояд. Дар ин маврид ба тасвири симо низ а[амият дода мешавад. Яке аз барxастатарин намуна[ои осори ин мар[ила дастнависи «Шо[нома»-и Фирдавсb мебошад, ки тасвироти он ба килки устоди маш[ури миниётур - Му[аммадмуроди Самарrандb тааллуr дорад. Са[на[ои му[ориба дар тасвири e хеле зинда, пур аз [аракат ва ни[оят [аяxонангез баромадаанд. E ба мавзeъ[ои иxтимоb [ам рe овардааст. Аз ин xи[ат миниётурае, ки дар он шeриши Коваи о[ангар тасвир ёфтааст, xолиби диrrат мебошад.

Ин давра (сол[ои 40–70-уми асри ХVI) яке аз пурсамартарин давра[ои санъати миёнитуранигорb буд. Гарчанде дар санъати рассомии пойтахт– ша[ри Бухоро андак таъсири мактаби {ирот [ис карда шавад [ам, рафти умумии инкишофи санъати миниётуранигорb далолат мекунад, ки он дар xустуxeи ро[у усул[ои ба худаш хоси ривоxу равнаr буд. Яке аз намоёнтарин рассомони ин давраи ташаккули мактаби нави миниётуранигорb Ма[муди Муза[[иб буд. Ин рассом дар асоси талаботи мактаби {ирот эxод кунад [ам, дар айни [ол, дар осораш [амон таuйироту дигаргуние ба назар мерасад, ки худи вай ба ин санъат дохил карда буд ва ё таъсири анъана[ои нави ма[аллb ба шумор мерафт.

Эxодиёти Усто Абдулло ном рассоми забардаст ба инкишофи санъати рассомии Бухоро хеле таъсир расонд. Наrшу тар[у суроби расм[ои ин рассом ни[оят нафису зариф ва мавзуну муносиб буда, тобиш[ои ранг бо ма[орати [айратангез кор фармуда шудаанд ва дар сохтани композитсия [ам ин рассом ни[оят забардаст будааст. Миниётура[ое, ки то ба рeз[ои мо расидаанд, далолат мекунанд, ки Абдулло пайравони бешуморе дошту он[о ба устоди худ таrлид мекарданд ва аз вай нусха мебардоштанд.

Эxодиёти Му[аммад Че[раи Ма[осин ва дигар мусаввирони забардаст низ дар [амин давра xараён ёфта, ба поя[ои баланди инкишофи худ расидааст.

Хусусияти ба назар намоёни асри ХVI дар офариниши портрет иборат аз ин аст, ки миниётурсозон дигар аз тасвири шартии подшо[ даст мекашанд: портрет[ои офаридаи он[о подшо[онро идеализатсия намекунанд, дар он[о кeшиши на фаrат дар [адди имкони миниётур ба таври воrеb нишон додани rиёфаи шахс, балки [амчунин аён сохтани кайфияти рe[ии он э[сос мешавад. Зо[иран, Xалолиддин Юсуф, ки eро Зайниддини Восифb бор[о ёд кардааст, дар офаридани портрет шe[рати зиёде касб карда буд. E карикатура[ои хуб [ам эxод мекард.

Бояд таъкид намуд, ки [ангоми мусаввар кардани осори назму насри классикb [атто дар [алли мавзeъ[ои «доими»-и ба сурати rолаб даромада [ам, [унармандони забардаст [аргиз аз офарида[ои пешиниён нусхабардорb намекарданд, балки дар ин маврид [ам ба эxоди худ рe[и тоза дохил менамуданд.