Низоъ[ои феодалон. Абдуллохони II ва «xамъ кардани мулк[ои хоса»

Аз сол[ои чилуми асри ХVI xангу низоъ[ои феодалb як [одисаи муrаррарb гардид. Оташи нифоr аввал дар байни амлокдорони калон фурeзон шуда, баъд амлокдорони хурдро низ фаро гирифт: яке uами му[офизати мулки худро мехeрд, дигаре дар садади тасарруфи мулки нав буд.

Ба тасвир ва тавсифи ин [ама xанг[ои сершумори феодалон, гурe[созb ва гурe[бози[ои султон[о [оxате нест.⁹⁵ Фаrат [аминро хотирнишон мекунем: султон[ои шайбонb аксар ваrт [атто дар масъалаи вориси тахт [ам мувофиrат [осил карда наметавонистанд ва сардори давлат [амчун амлокдори муrаррарb дар xанг[ои байни феодалон иштирок менамуд. Го[о чунин воrеъ мегардид, ки баъзе султон[о на фаrат сардори давлатро эътироф намекарданд, на фаrат бо e ва тарафдоронаш меxангиданд, балки [атто ба худ рутбаву унвон[ои олиро нисбат дода, хутбаро ба номи худ мехононданд ва дар сикка[о номи худро сабт мекунонданд. Го[о чунин [одисае [ам рeй медод, ки [ар як тарафи муrобил подшо[и худро эълон мекард ва ба ин тариrа дар мамлакат як навъ ду[окимиятb ба вуxуд меомад. Яке аз [амин rабил рeйдод[о бо номи [окими {исор - Темур А[мад алоrаманд аст. Чунон ки тазаккур ёфт, {исор аз калонтарин мулк[ои хосаи давлати Шайбониён буд. Дар ваrте ки [окими Тошканд - Наврeз А[мадхон ба тахти салтанат нишаст, xанг[ои байнихудb хеле авx гирифт. Дар ин маврид сардори давлат на ин ки роли оштиди[андаро бозид, балки худаш ташаббускори сар задани низову нифоr гардид. Оrибат ду гурe[и асосии мухолифи якдигар ба вуxуд омад: хонадони амлокдорони тошкандb бо сардории хоrон - Наврeз А[мадхон ва гурe[е, ки дар сари он Абдулло султони xавон меистод. Дар чандин му[осира ва му[ориба[о Наврeз А[мадхон бар Абдулло uолиб омада, eро ба аrибнишинb маxбур кард ва [атто мулки падараш – вилояти Миёнколро, ки дар байни Бухоро ва Самарrанд воrеъ буд, бо маркази он ша[ри Кармина забт намуд.⁹⁶

Пас аз фавти Наврeз А[мадхон, мувофиrи маълумоти сарчашма[ои хаттb, волии Балх ва амаки Абдулло - султон Пирму[аммадхон тахти салтанатро со[иб шуд. Аммо мадрак[ои сиккашиносb ба тавсифи [аводиси сиёсии он замон таuйироти xолибе медароваранд.⁹⁷ Маълум мешавад, ки ду гурe[и мухолифи собиrа ба таври худ ду хоrонро ба маснади [укумати олb менишонанд: хонадони амлокдорони тошкандb [окими {исор - Темур А[мадро сардори давлат хонда, сиккаро бо номи e мезананд, гурe[и Абдулло султон бошад, узви хонадони e амакаш - Пирму[аммадро сардори давлат эълон мекунанд ва охири охирон пирeзb насиби ин гурe[ мегардад.

Дар воrеъ, ин аввалин uалабаи калони сиёсии Абдулло султон буд. Пас аз ин e боз як rатор муваффаrияти [арбb ва сиёсb ба даст овард. Дар навбати аввал амлоки хонадони худи - Миёнколро бозгардонид, сипас писарони Наврeз А[мадхонро аз Самарrанд ронда, дар соли 1557 Бухороро тасарруф намуд. Дере нагузашта, Абдулло аз нифоrи Балх (писари Пирму[аммадхон дар ваrти набудани падараш ин ша[рро uасб кард) истифода бурда, падарашро аз Кармина ба Бухоро хонд ва дар соли 1560 eро сардори давлат эълон намуд,⁹⁸ [арчанд ки амакаш Пирму[аммадхон зинда буд ва Балхро дубора ба даст даровард ва мебоист то охири умр дар маснади хоrонb мемонд. Аммо e дигар пир шуда, мубталои ташвиш[ои хонавода гардида буд ва, аз ин рe, барои дубора баргардонидани тахти салтанат [атто кeшише [ам зо[ир накард. Падари Абдулло - Искандар фаrат исман [укмрон буд, амалан зимоми [окимиятро Абдулло дар дасти худ ниго[ медошт. Ягона душмани ашадии сиёсии вай хонадони амлокдорони Тошканд ма[суб меёфт.

Абдулло, ки акнун [еx кас ва [еx чиз истиrлолияташро ма[дуд намекард, собитrадамона ва бо xидду xа[ди тамом ба кори минбаъдаи «xамъ кардани мулк[ои хоса» иrдом намуд. Соли 1573 Балх, соли 1574 {исор, соли 1578 Самарrанд ва ни[оят соли 1582 Тошкандро ба та[ти тасарруфи худ даровард. Соли 1583, пас аз фавти падар, Абдулло (ки бо номи «Абдуллохони II» маъруф гардидааст) бар хилофи русуми мавxуда, ки мебоист фарзанди калонии хонадон ба тахт менишаст, [укмрони мамлакат эълон карда шуд. Акнун e амалан ва расман ба тамоми [уrуrи [укмрони мутлаrи салтанат со[иб гардид. E дар байни хоrон[ои шайбонb ягона касе буд, ки дар муборизаи зидди худсарии со[ибони мулк муваффаr шуда, давлати то як андоза мутамарказ ба вуxуд оварда тавонист.

Вале Абдуллохони II бо ин [ама rаноат накарда, орзуи ба rаламрави худ баргардонидани [амаи он мулк[оеро, ки замоне сарсилсилаи ин хонадон - Му[аммад Шайбонихон фат[ карда буд, дар дил мепарварид. Дар [аrиrат [ам, бар хилофи пешгузаштагони бетолеаш, e дар ин ро[ пирeзи[ои намоён ба даст овард. Яке аз сабаб[ои ин муваффаrият, албатта, [окимияти нома[дуди e буд, ягон иrдоми вай ба нозу нуз ва rарори дигар аъзои хонадони салтанатb вобастагb надошт.

Дар соли 1584 Абдуллохони II Бадахшонро забт кард. Соли 1588 {ирот ва пас бисёр ша[р[ои дигари Хуросон ба тасарруфи e даромаданд. Фат[и Хоразм rувват ва ваrти зиёдеро талаб намуд: eро лозим омад се мартаба ба он xониб лашкар кашад, то ки ни[оят соли 1595 каму беш дар он xо [окимияти худро барrарор созад.

Ба анxом расидани xанг[ои байнихудb ва ба дараxаи муайян марказият ёфтани давлат барои ба [олати муrаррарb даровардани [аёти хоxагb баъзе замина[ои мусоид фаро[ам намуд. Абдуллохони II, зо[иран, ходими барxастаи давлат буд. Дар наrлу ривоят[ои халrb таъмиру бинокори[ои зиёде, аз rабили сохтмони иншоот[о, ро[[о, сардоба[о, пул[о, корвонсарой[о, тим[ои тиxорат ва амсоли ин[о ба номи e марбут гардидаанд. Ин наrлу ривоят[о асоси воrеb доранд.

Дар сарчашма[о баъзе кор[ои обёрb ёдоварb мешаванд, ки бо амри e анxом ёфтаанд. Чунончи, дарuоти Нурато барои пешгирии сел, таъмири канал[ои но[ияи Саврон, обанбори канори дарёи Кушка, пули дар наздикии Uиждувон будаи Зарафшон, ки, аз афташ, ба маrсади бардоштани об ва ба xeйбор[о таrсим намудани он низ хизмат мекард, аз [амин rабиланд⁹⁹.

Абдуллохони II ба масъалаи тиxорати дохилb ва хориxb диrrати махсус медод. Инро ободонии ро[[ои корвонгард ва, умуман, бе[тар намудани шароити тиxорат, ки дар а[ди e ба вуreъ пайвастаанд, собит менамоянд. Дар ин бобат исло[оти пулии e, вазифа ва натиxа[ои объективии он хеле xолиби таваxxe[ мебошанд.¹⁰⁰

Xангу низоъ[ои муттасили феодалие, ки таrрибан муддати панxо[ сол дар сарзамини Осиёи Миёна давом карданд, барои тиxорат ва гардиши пул вазъияти хеле номусоид ба миён оварданд. {окимони мустабид ва худсари мулк[ои хоса дар масъалаи пул [ам сиёсати мустаrилонаи худро xорb кардан мехостанд, то ки аз ин моддаи даромад низ [ар чb зиёдтар фоида ба даст оранд. Он[о [амаи муrаррароти муомила[ои давлатиро вайрон карданд. Инро [ам бояд ба назар гирифт, ки дар натиxаи ба дараxаи лозима набудани истихроxи маъдан ва аз хориxа ворид нашудани он э[тиёx ба маводи нуrра дар мамлакат торафт бештар ба миён меомад. Дар чунин шароит аз тарафи [окимони мулк[ои хоса густохона сикка задан ва ба гардиш андохтани пул[ои нуrра боиси он гардид, ки захираи он[о дар муомилоти тиxоратb тадриxан кам шудан гирифт. Пул[ои нуrра бо ду ро[ нопадид мегардид: як rисми он[о «барои рeзи нек» пин[он карда мешуд, rисми дигари он[о аз пайи фоидае ба хориxа мерафт. Ин тариrа ко[иш ёфтани нуrра дар [олати э[тиёxи зиёда ба он таносуби байни мису нуrраро дар хариду фурeш таuйир дода, сабабгори аз [ам ба дараxаи зиёд тафовут кардани арзиши бозорb ва расмии давлатии сикка[ои нуrра гардид.

Бe[рони муомилоти пулb ба андозае тунду тез гардида буд, ки мудохилаи xиддиро талаб мекард. Ин вазъиятро ма[з исло[оти пулии Абдуллохони II бартараф намуд. Дар манбаъ[ои хаттb аз ин хусус маълумоти бевосита мавxуд нест. Фаrат дар «Абдуллонома»-и {офизи Таниш ба таври муб[ам гуфта шудааст, ки Абдуллохони II бо диrrат назорат мекард, то дар зарробхона сикка[ои тиллоро бо омезиши филизи паст вайрон насозанд. Дар [аrиrат [ам, Абдуллохони II зарби сикка[ои тиллои асилро ба ро[ гузошт. Вале rисмати му[имми исло[оти e ба зарб ва гардиши сикка[ои нуrра алоrаманд аст. Барои амалb шудани ин тадбироти e марказият ёфтани давлат, ки дар натиxаи он бисёр зарробхона[ои амлоки хоса баста шуданд, мусоидат намуд. Акнун пул[ое, ки асосан дар Бухоро бароварда мешуданд, аз «садди мулкb» берун омада, дар саросари давлат баробар ба гардиш даромаданд. Нархи бозорb ва расмии пули нуrра бо [ам мувофиrат пайдо намуд. Ба ин васила ко[иши нуrра дафъатан боздошта шуд. Исло[оти пулb [ам ба манфиати тиxорат ва [ам ба манфиати давлат гардид. Пас аз ин даромади зарби сикка асосан ба хазинаи Абдуллохони II рехтан гирифт.