Муборизаи байни Шайбониён ва Бобур

Дар сарзамини па[новари давлати Шайбониён чанд сол сул[у осоиш [укмфармо гардид ва ба ин восита [аёти хоxагии мамлакат rадре рe ба бе[будb ни[од. Вале дар соли 1510 якбора аз ду самт – [ам аз шимоли шарrb ва [ам аз xануби uарбb ин оромb халалдор карда шуд. Бодиянишинони rазоr, ки замоне аз Шайбонихон сахт шикаст хeрда буданд, бо муuул[о як шуда, дар наздикии дарёи Сир ба салтанати Шайбониён зарбаи [алокатовар расониданд. Дар худи [амин ваrт подшо[и Эрон - Исмоили 1 аз uарб ба тарафи Хуросон лашкар кашид. Вай дар сари ро[и худ яке аз паси дигаре ша[р[оро ишuол карда, фоте[она ба сeи {ирот [аракат намуд.

Исмоили 1 аслан аз хонаводаи сeфияи ша[ри Ардабил буд. Чун аз байни шайхони ин хонадон, хусусан, Сафиуддини Ис[оr ба «порсоb» ном бароварда буд, тамоми авлоди e ва аъзои тариrати дарвешия ба худ номи «сафавb»-ро гирифта, пас аз rадам гузоштан ба арсаи сиёсат бо унвони сулолаи «Сафавиён» шe[рат ёфтанд. Дар асри ХV пуштибони асосии ин сулола тоифа[ои бодиянишини турк буданд, ки дар хиттаи Озарбойxони Эрон зиндагонb мекарданд. Ононро ба озарb «rизилбош»–«сурхсар» меномиданд, зеро сарбозони бодиянишин ба хотири 12 имоми шиа саллаи 12 - рахи арuувонидоштаро ба сари худ мебастанд. Ин тоифа[о [ам аз xи[ати маънавb ва [ам аз xи[ати сиёсb тобеи шайхони сафавb буданд. Шайхони сафавb дар сеяки охири асри ХV аввал ба кишвар[ои uайриисломb тохтутоз[ои uоратгарона карда, баъдтар ба муборизаи зидди баъзе [укмронони мусулмон низ шурeъ намуданд. Вале аз байни он[о фаrат ба Исмоили 1 муяссар гардид, ки пирeзb ба даст оварад: e Табрезро забт карда, онро пойтахти худ rарор дод ва дар соли 1501 унвони ша[аншо[и «Эрон»-ро ба худ гирифт. Rизилбош[о бо сардории Исмоили Сафавb аз низоъ[ои байнихудии хонадон[ои мухталиф истифода намуда, дар як муддати кeто[ тамоми rисмат[ои uарбии Эронро ба та[ти тасарруфи худ дароварданд.

Ду давлат – Шайбониён ва Сафавиён дар [амсоягии якдигар воrеъ гардиданд. Вале дар байни он[о аз сул[у сафо асаре набуд. Сарони ин ду салтанат ба маrсад[ои сиёсии худ ранги маз[абb медоданд: Шайбонихон дар rаламрави худ ба муrобили шиа[о мубориза мебурд, дар сурате ки Исмоил ва rизилбош[о шиа[ои мутаассиб буданд.

Шайбонихон барои муrовимат кардан бо шо[ Исмоил rалъаи Марвро такяго[ интихоб намуда, reшуни худро ба он xо аrиб кашид ва фавран аз rувва[ои [арбии [амrавмонаш кeмак хоста, худ ба муста[кам кардани исте[комоти ша[р машuул гардид. Шо[ Исмоил аз ин кор воrиф шуда, ба зудb худро ба Марв расонид ва бо rувваи зиёде онро му[осира намуд. Азбаски rалъаи Марвро бо xанг фат[ кардан хеле душвор буд, шо[ Исмоил фиребе ба кор бурда, rувваи худро аз му[осира гирифт ва чунон вонамуд кард, ки гeё аrибнишинb мекунад. Шайбонихон ин бор са[ви барои сарлашкари корозмуда афвнопазире содир намуд: e ба ин [илаи шо[ Исмоил фирефта шуда, аз rалъа берун баромад ва бо андак rуввае вайро таъrиб кард, дар натиxа ба и[отаи душман афтода, тамоми сарбозонашро талаф дод ва худ дар майдони xанг кушта шуд. Исмоил аз косахонаи зарандудаи сари Му[аммад Шайбонихон барои худ xоми шароб сохт.

Шо[ Исмоил ба муrобили Шайбониён на фаrат бо сило[ мубориза бурд, балки тамоми тадбироти дипломатии худро ба кор андохт. E бозмондагони хонадони темуриро бо [ар ро[ ташвиr менамуд, ки барои мулки падару бобоёни худ талош кунанд. Дар [оле ки намояндагони бонуфузи сулолаи Шайбониён ба [алли масъалаи вориси тахти салтанат саргарм буданд, Темуриён Фарuонаро ишuол намуданд. Бобур, ки то ин ваrт мавrеи худро дар Кобул муста[кам карда буд, фавран бо ро[и Rундуз ба сeи {исор [аракат кард. Му[орибаи [алкунандаи Пули Сангин дар дарёи Вахш (дар он xое, ки [оло стансияи электрикии обии Норак сохта шудааст) бо uалабаи Бобур анxом ёфт. Тамоми но[ия[ои марказии Мовароунна[р бидуни xанг ба та[ти тасарруфи e даромаданд. Худи султон[ои шайбонb [ам аз муrовимат даст кашида, ша[р[ои Самарrанд, Бухоро, Rаршb ва u.-ро ба ихтиёри Бобур вогузоштанд.

Uалабаи ба осонb дастдода Бобурро рe[баланд ва дар айни замон як дараxа фориuбол [ам намуд. Мувофиrи ша[одати сарчашма[о, Бобур ва наздикони e, [атто сарбозонаш [ам ба базму зиёфат ва айшу ишрат машuул шуданд. Ин [ама маблаuи зиёдеро талаб мекард ва Бобур барои пайдо кардани он аз [еx чиз рeй намегардонид. Як мисоли нисбат ба вазъи худ хеле бепарвоёна муносибат кардани Бобур дар зарби сикка [илаву найранг ба кор бурдан ва меъёри муомилоти пулии муrарраркардаи Шайбонихонро вайрон кардани eст. Аз ин амали Бобур тамоми табаrа[ои ба харидуфурeш сарукордоштаи xамъият зарар кашиданд. Reшуни чандин[азорнафараи Бобур, ки таъминоти он аз [исоби а[олb муrаррар гардида буд, тамоми буду бозёфти мардумро ба uорат бурд. Вале Бобур, ки аз талхи[ои рeзгори гузаштаи худ сабаr гирифта буд, ба кам кардани сарбозони худ xуръат намекард. Махсусан, даста[ои rизилбош, ки шо[ Исмоил ба кeмаки Бобур фиристода буд, боиси норизоиятии а[олb мегардиданд. Кайфияти шиапарастии Бобур ва инро бебокона намоиш додани e ба он[о [еx маъrул набуд.

Табаrа[ои васеи Бухоро ва Самарrаяд ба сари кор омадани Бобур ва пирeзи[ои eро бо хушнудb истиrбол карда буданд. Вале ним сол [ам нагузашта, вай аз чунин пушту пано[и муrтадир ма[рум гардид ва чашми умед фаrат ба reшуни гуногунхаёли худ дeхта монд. Аммо [амин пуштибони ягона [ам ба дарди e барнахeрд. Ба[орони соли 1512 бародарзодаи Шайбонихон, xавони хеле uаюр ва шуxоъ - Убайдулло султон ба дигар намояндагони хонадони шайбонb аз ваx[и сар кардани xанги нав ба[ри Мовароунна[р чизе нагуфта, худ бо reшуни начандон калон ба Бухоро [амлавар шуд. Ва ба [айрати [амзамонони худ, дар набарди шадид бар reшуни миrдоран чандин мартаба афзунтари Бобур uалабаи rатъb ба даст овард.⁸⁴

Бобур ба {исор фирор намуд. Тирамо[и [амон сол, ваrте ки reшуни пуршумори rизилбош ба ёрии e расид, барои дубора ба даст даровардани Мовароунна[р охирин кeшиши худро ба кор бурд. Rувва[ои аскарии e дар хоки Мовароунна[р чун мeру малах [аракат мекарданд, гeё ки ба ин сарзамин офати табиb рe оварда бошад. Он[о ба [ар xое, ки по мегузоштанд, сокинонашро аз дами теu мегузарониданд. Хусусан, rатли оми а[олии Rаршb ба худ манзараи да[шатангезеро гирифта буд. Ни[оят, дар назди Uиждувон ба Шайбониён муяссар гардид, ки rизилбош[оро комилан торумор намоянд.⁸⁵

Rатлу куштори ва[шиёнаи мардуми Rаршb [атто норозигb ва эътирози муаррихони тамоюли сафавиро низ ба вуxуд овард. Ба замми ин, боз овозае па[н шуд, ки rизилбош[о тамоми а[олии Самарrандро низ rир карданианд. {амаи ин сабаб шуд, ки а[олии ма[аллb ба атрофи Шайбониён мутта[ид гардида, нисбат ба он[о [усни таваxxe[ ва нисбат ба Бобур [исси нафрат пайдо кунанд.