Илму адаб дар нимаи дувуми аср[ои хiv-хv

Яке аз олимони маъруфи замони Темур, ки бор[о дар мубо[иса[ои илмии дарбори e ширкат намудааст, Саъдуддин Масъуд ибни Умари Тафтозонb (1332-1389) мебошад. Саъдуддини Тафтозонb то охири умри худ дар Uиждувон, Xом, Хоразм, Туркистон, Самарrанд, {ирот ва Сарахс ба дарсгeb машuул шуда, доир ба сарфу на[в, фиr[ ва илми баён рисола[ои зиёде таълиф намудааст, ки [анeз аз ваrти дар rайди [аёт будани e ба rатори китоб[ои дарсb дохил гардидаанд.

Муаррихи барxастаи он давр А[мад ибни Му[аммад ибни Арабшо[ (1392-1450) дар Димишr таваллуд ёфта, аз синни [аштсолагb дар Самарrанд иrомат намудааст. Асари асосии e «Аxоиб-ул-маrдур фb навоиби Темур» ном китобест, ки дар он хусусият[ои манфии Темур ни[оятдараxа сахт ва нисбат ба он замон хеле xасурона мазаммат мешавад.

Дигар аз муаррихони маъруф Низомиддини Шомb соли 1404 бо унвони «Зафарномаи Темурb» китобе навишт. Шарафиддин Алии Яздb (ваф. 1454) дар соли 1425 бо номи «Зафарнома» асари маш[ури худро таълиф намуд, ки он [ам ба а[ди Темур бахшида шудааст.

Дар асри ХIV адабиёти бадеb низ тараrrb карда, адибони барxастае ба вуxуд омаданд, ки дар байни он[о классикони маш[ури назми форсу тоxик Шамсиддин Му[аммад {офизи Шерозb (ваф.1389) ва Камоли Хуxандb (ваф. тахминан 1400) мавrеи бузургеро ишuол мекунанд. Дар асар[ои он[о бештар uоя[ои тараrrихо[онаи замона мунъакис гардидаанд.

{офиз дар айёми кeдакb хеле барваrт аз падар ятим монд. Модараш, ки имконияти хонондани фарзандашро надошт, eро ба тарбияти шахсе гузошт. Лекин {офиз ба зудb хонаводаи ин шахсро тарк намуда, ба нонвое шогирд шуд.

Чанд го[ дар мадраса [ам та[сил карда, як rадар маълумот ба даст овард. Баъд[о вай зиндагонии дарвешона ба сар бурда, муттасил ба касби дониш машuул гардид ва дере нагузашта [амчун шоир шe[рат ёфт.

Шеър[ои {офиз [анeз дар айёми [аёти e дар байни оммаи халr хеле па[н шуда, тадриxан як rисмати он[о ба фолклор низ дохил гардидаанд. {оло [ам {офиз дар Тоxикистон, Эрон ва Афuонистон аз ма[бубтарин шоирон ба шумор меравад, мардум ашъори дилнавози eро бо шавrу завr мехонанд. Роли {офиз дар таърихи адабиёти форсу тоxик баuоят бузург мебошад. Вай шоирест, ки навъи лирика, яъне uазалро ба дараxаи олии такомул расонида, ба он мазмун[ои тоза дохил кардааст. Ба uазалиёти {офиз дар баробари мавзeи ишr ва май, зебоb ва хушгилb, фикру андеша[ои ирфонb xи[ати эътироз нисбат ба беадолати[ои иxтимоb низ хос мебошад. {офиз дар шароити асри миёна то ба дараxаи мубориза барои шаъну шараф ва rадру rимати инсон расид. Вай аксар ваrт [амаи он чизеро, ки дар тафаккури e пайдо мешуд, из[ор карда наметавонист. Шоир, ки бо шароит ва му[ити тираи давр муросо намекард, uолибан ба худ ниrоби риндb кашиданро афзалтар медонист. Бо вуxуди ин, мазмуни асосии назми {офизро на шодиву хуш[олии лоrайдона ва на васфи зебоb барои худи зебоb, чи навъе ки шарrшиносони буржуазb вонамуд карданb мешаванд ва на андеша[ои сарбастаи тасаввуф, балки [исси норизогb нисбат ба беинсофи[ои иxтимоии замона фаро[ам овардааст.

Шеър[ои ошиrонаи {офиз э[соси баланд ва шавrу раuбати бепоёни одамиро иброз намуда, дурeuу риёро мазаммат ва писандидатарин хислат[ои инсонро талrин мекунанд. Ба тариrи намуна ин uазали {офизро, ки пур аз маxозу киноя[ои [адафзан мебошад, меоварем:

Ман на он риндам, ки тарки шо[иду соuар кунам,

Мe[тасиб донад, ки ман ин кор[о камтар кунам.

Чун сабо маxмeаи гулро ба оби лутф шуст,

Каxдилам хон, гар назар бар саф[аи дафтар кунам.

Лола соuаргиру наргис масту бар мо номи фисr,

Доварb дорам басе, ё Раб, киро довар кунам?

Ишr дурдонасту ман uаввосу дарё майкада,

Сар фурe бурдам дар ин xо, то куxо сар баркунам?

Гарчи гардолуди фаrрам, шарм бод аз [имматам,

Гар ба оби чашмаи хуршед доман тар кунам.

Ман, ки дорам дар гадоb ганxи султонb ба даст,

Кай тамаъ дар гардиши гардуни дунпарвар кунам!

Ошиrонро гар ба оташ меписандад лутфи дeст,

Тангчашмам гар назар бар чашмаи Кавсар кунам.

А[ду паймони фалакро нест чандон эътибор,

А[д бо паймона бандам, шарт бо соuар кунам...

Бо вуxуди бенавоb рe сия[ бодам, чу ма[,

Гар rабули файзи хуршеди баландахтар кунам!

Ман, ки имрeзам би[ишти наrд [осил мешавад,

Ваъдаи фардои зо[идро чаро бовар кунам?!

Шеваи риндb на лоиr буд васфамро, вале

Чун дарафтодам, чаро андешаи дигар кунам?...¹³⁶

Муосирони {офиз мазмуни тасаввуфии ашъорашро ба назар гирифта, eро [анeз дар ваrти зиндагиаш «Лисон-ул-uайб» номида буданд. Баъзе рe[ониёни мутаассиб пас аз марги {офиз шеър[ояшро соф аз нуrтаи назари динию тасаввуфb маънидод карданb шуданд¹³⁷. Масалан, он[о иддао мекарданд, ки образ[ои uазалиёти e гeё аслан маънии маxозb доранд: «ёр» ишора ба Худост ва uайра.

Гётеи заковатманд ишорати {офизро [амчун ифодаи эътирози зидди зe[ду риё дарк намуд. E дар «Девони uарбию шарrb»-и худ китоби махсуси шеър[ояшро бо унвони «{офизнома» ба шоири бузурги форсу тоxик бахшид.¹³⁸

Маxозу киноя[о дар ашъори {офиз барои ифодаи uоя[ои инсондeстии ин шоири бузург хизмат менамуд.

Камоли Хуxандb. Айёми кeдакии худро дар Хуxанд гузаронида ва давраи та[силашро дар Самарrанд ба итмом расонида, сипас ба Табрез рафт ва дар дарбори [окими он xо rарор гирифт. Ваrте ки хони Олтин Eрда- Тeхтамишхон Табрезро забт намуд, Камол ба асирb афтода, ба Сарой (пойтахти Олтин Eрда) бурда шуд. E пас аз чанд соли ма[бусb ба Табрез баргашта, тахминан дар соли 1400 вафот кард.

Камоли Хуxандb низ яке аз барxастатарин устодони назм мебошад. Uазал[ои e хеле равон ва хушо[анг буда, баъзе аз он[о бо мавзeъ ва мазмуни худ uазал[ои {офизро, ки Камол бо вай робитаи дeстb доштааст, ба хотир меоранд. Uазали зерин uаму [асрати шоирро дар ёди ватан хеле хуб ифода намуда, бо як силсила uазал[ои халrии тоxик, ки [амчун шеър[ои «uарибb» маъруфанд, пайваст мешавад:

Дил муrими кeи xонон асту ман ин xо uариб.

Чун кунад бечораи мискинтани тан[о uариб.

Орзуманди диёри хешаму ёрони хеш,

Дар xа[он то чанд гардам бесару бепо uариб?!

Чун ту дар uурбат наафтодb, чb донb [оли мо?

Ме[нати uурбат надонад [еx кас, илло uариб.

{аргиз аз ро[и карам рeзе напурсидb, ки чист –

{оли зори мустаманди монда дур аз мо uариб?

Чун дар ин даврон намеафтад касе бар [оли мо,

Дар чунин ша[ре, ки мебинb, кb афтад бо uариб?

Дар uарибb xон ба сахтb меди[ад мискин Камол

Во uарибb, во uарибb, во uарибо, во uариб! ¹³⁹

Дигар аз шоирони он замон Носири Бухороист (ваф.1378), ки аз xи[ати услуб ва мазмуни эxодиёти худ ба {офиз ва Камол наздикb дорад.

Дар ашъори бузургтарин шоирони асри ХIV, uолибан дар uазал он[о бар хилофи rасидасарои[ои расмb, кайфияти эътирозомези халr, ки дар шeру ошeб[ои он ба таври равшан ифода меёфт, дар шакли ба худ хос мунъакис мегардид. Rимат ва арзандагии махсуси ин uазал[о ва сабаб[ои дар байни халrи тоxик шe[рат пайдо кардани он[о дар [амин аст.

Илму адаб махсусан дар а[ди салтанати Улуuбек равнаrу ривоx пайдо намуд. Мо дар боло роxеъ ба фаъолияти [амаxонибаи эxодии Улуuбек сухан рондем. E, дар [аrиrат [ам, тавонист барxастатарин намояндагони афкори илми нуxум ва [андасаи замонро ба Самарrанд xамъ намояд.

Дар соли 1428 Улуuбек сохтмони бинои расадхонаи бузургеро ба итмом расонда, онро бо асбобу олоти мукаммал муxа[[аз сохт.

Ин расадхона дар тараrrиёти илми нуxуми он давра роли баuоят му[име бозb кард. Дар ин расадхона нахустин бор вазъияти як rатор ситора[оро муrаррар карда, тавассути он дар соли 1437 xадвал[ои нуxумие, ки а[амияти умумиxа[онии илмb касб намудаанд, тартиб дода шуданд. Бояд rайд кард, ки ин xадвал[о аслан ба забони тоxикb тартиб ёфта, баъд[о ба забони арабb тарxума гардидаанд. Дар он[о вазъияти беш аз [азор ситораи ба чашм аён ва мавrеи таrрибан [амаи ша[р[ои шарrи исломb нишон дода шудааст.

Xадвал[ои нуxумии Улуuбек, чи дар шарr ва чи дар uарб, дар зарфи чандин аср [амчун китоби дарсии доир ба та[rиrи авзои кавокиб хидмат намуданд. А[амияти ин xадвал[о боз дар [амин xост, ки он[о барои омeхтани вазъияти илми нуxум дар миёна[ои асри ХV манбаи пурrимате мебошанд.

Улуuбек на фаrат ба тараrrиёти илму фан, балки дар айни замон ба пешрафти адабиёт ва санъат низ хеле а[амият медод.

Дар ин ваrт Самарrанд ва {ирот марказ[ои бузурги маданияти шарr гардида буданд. {ирот, ки [анeз аз замони Шо[рух ба пешравb оuоз карда буд, дар нимаи дувуми асри ХV, яъне дар айёми [укмронии Султон {усайн Бойrаро (1469–1506) ба калонтарин маркази илму маданият табдил ёфт. Аз тамоми гeшаву канор[ои Мовароунна[р ва Эрон ходимони илму санъат ба {ирот xамъ омадан гирифтанд. Ба ин xи[ат, дар {ирот илм[ои тиб, [уrуr, ахлоr, инчунин адабиёт ва санъат низ тараrrb карданд.

Бузургтарин намояндаи адабиёти ин давра шоир ва донишманди маъруф Нуриддин Абдурра[мони Xомb (1414-1492) мебошад. Xомb дар де[аи Xом, наздикии Нишопур, таваллуд ёфта, та[сили худро дар {ирот ба анxом расонид ва баъд[о фаъолияти илмb ва адабиашро асосан дар [амин xо давом дод. E якчанд дафъа ба Самарrанд низ сафар кардааст. Аз он rасидае, ки Xомb дар соли 1487 оид ба шар[и [оли худ навиштааст, чунин маълум мешавад, ки вай илми шеър ва rофия, сарфу на[в, мантиr, [икмати шарr ва Юнон, табииёт, риёзиёт ва илми [айъатро омeхта, баландтарин дараxаи дониши замонаро азхуд карда будааст. «Ба[ористон» ном асари e, ки дар равияи «Гулистон»-и Саъдb таълиф ёфтааст, аз бе[тарин намуна[ои насри асри ХV ма[суб мегардад. Xомb дар асар[ои худ [амаи навъ[ои адабиро мо[ирона такмил дод ва бо [амин ба тараrrиёти минбаъдаи адабиёти тоxик таъсири хосае расонидааст.

Абдура[мони Xомb дар тамоми таърихи адабиёти асри миёнаи тоxик аз серма[султарин шоирон мебошад. Муаллифи тазкираи «Миръот-ул-хаёл» Шерхони Лудb чунин навиштааст: «Xомb наваду нe[ китоб тасниф намуд, ки [амаи он[о дар Эрон, Тeрон ва {индустон назди а[ли дониш маrбул афтод ва [еx кас ангушти эътироз бар ину он натавонист ни[од».

Аз асоситарин асар[ои манзуми Xомb «{афт авранг» мебошад, ки аз [афт достони бузурги мисли достон[ои «Хамса»-и маш[ури Низомb фаро[ам омадааст (аз [афт маснавb сетоаш: «Тe[фат-ул-а[рор», «Лайлb ва Маxнун» ва «Хирадномаи Искандарb» назира ба достон[ои «Хамса»-и Низомист). Дар бештарини асар[ои e uоя[ои инсониятпарварона тараннум гардида, истибдоди ашрофи [укмрон танrид ва мазаммат карда мешавад. Вале эxодиёти Xомb аз мухолифат[ои фикрb холb набуда, дар rатори uоя[ои нисбат ба он замон тараrrихо[она ба асар[ои e uоя[ои динию тасаввуфb низ ро[ ёфтаанд.

Xомb дар «Хирадномаи Искандарb» ном яке аз достон[ои «{афт авранг» дар пайравии Форобb ва Низомb кишвари хаёлиеро тасвир намудааст, ки сокинони он [ама дар мусовот зиндагb карда, дар байни онон аз дорову нодор ва аз золиму мазлум асаре дида намешавад.¹⁴⁰

Дар а[ди салтанати Темуриён, ки давраи ташаккули адабиёти бадеии eзбекизабон низ мебошад, протсесси таъсири мутаrобили адабиёт[ои eзбек ва тоxик беш аз пеш rувват мегирад. Фаъолияти да[ои адабиёти eзбек - Мир Алишер Навоb (1441-1501) ма[з ба [амин давра тааллуr дорад.

Навоb соли 1441 дар хонадони шахси со[ибмаърифате ба дунё меояд. Дар байни наздикони e шоирон, мусиrичиён ва хаттотон [ам буданд.

E аз хурдсолb нисбат ба шеър майлу раuбат пайдо карда, ба тоxикb ва eзбекb шеър гуфтан оuоз намуд ва аз синни понзда[солагb ба шоирb шe[рат ёфт.

Пас аз ба тахти {ирот нишастани Султон {усайн Бойrаро (1469) Навоb маrоми ходими давлатро со[иб гардид. E бо унвони амир олитарин мансаби давлатиро ишuол намуд. Навоb rариб тамоми умри худро дар {ирот гузаронид.

Дар ташаккули да[ои Навоb муносибати дeстона ва алоrаи эxодии e бо Xомии бузургвор роли калоне бозидааст. Навоb худро шогирди Xомb [исоб мекард. «...Мулоrоти Навоb ва Xомb,– менависад Е.Э.Бертелс,– дар воrеъ, дeстиеро ба миён овард, ки то охири умри Xомb давом намуд. Решаи ин дeстb, албатта, на фаrат бар xи[ат[ои фардии хислат[ои ин ду марди бузург, балки дар заминаи умумияти xа[онбинb, мувофиrати комили аrидаву назар[ои он[о ба маrсад ва вазифа[ои адабиёт rарор гирифтааст».¹⁴¹

Дар сол[ои 1483–1485 Алишер Навоb ба забони eзбекb «Хамса»-и худро эxод менамояд, ки ин [ам мисли «{афт авранг»-и Xомb назираест ба силсилаи достон[ои шоири бузурги асри ХII Низомии Ганxавb.

Бисёр сухансароёни забардаст ба равияи Низомb «Хамса» навишта, дар офаридани ин навъ асар[о анъанаи шоистаеро ба вуxуд овардаанд.

Навоb дар ин силсилаи маснавиёти худ бисёр фасл[оро ба танrиди зулму тааддb, [ирсу оз ва xо[талабb бахшидааст.

Ваrте ки соли 1492 Абдурра[мони Xомb вафот намуд, Навоb ва дeстони e як соли тамом азодорb карданд. Навоb барои абадb гардонидани хотираи дeсти бузургвори худ «Хамсат-ул-мута[аййирин» ном асаре навишта, яке аз таълифоти Xомиро ба eзбекии rадим тарxума кард.

Дeстии Алишер Навоb ва Абдурра[мони Xомb тимсоли дурахшони дeстии ду халrи бародар – eзбекон ва тоxикон аст, ки таърихи он ба rадимтарин замон[о рафта мерасад.

Навоb дар охири умри худ (ваф.1501) маснавии «Лисон-ут-тайр» ва асари пандомeзи «Ма[буб-ул-rулуб»-ро, ки ба бисёр xи[ат[ои [аёти xамъиятии онрeза дахл мекунад, инчунин асар[ои зиёди дигарро таълиф намудааст.

Алишер Навоb яке аз бузургтарин шоирони асримиёнагии шарr ва дар айни замон олим ва мутафаккири забардаст, мусиrидон ва наrrоши мо[ир, инчунин арбоби намоёни сиёсист.

«Навоb марди бузург аст. Истеъдоди гуногунxанбааш eро ба rатори нобиuа[ои xа[он мегузорад. Офарида[ои e кай[ост, ки дастраси тамоми инсоният гардидаанд. Роли он[о махсусан дар инкишофи адабиёти туркизабон баuоят калон аст.

Бузургтарин шоири озари асри ХVI Фузулb, шоирони туркман Андалеб, Махдумrулb, Мулло Нафас ва дигарон аз офарида[ои Навоb ил[ом гирифта, дар бисёр бобат[о ба e пайравb намудаанд. Навоb дар миёни шоирони Туркия низ шe[рати зиёде дорад.

Хизмати Навоb дар адабиёти eзбек аз ин иборат аст, ки e ин адабиётро ба арсаи xа[он баровард. Навоb бо офарида[ояш барои халrи eзбек имконияти ба забони модарb тараrrb додани маданияти худро фаро[ам сохт.

Rувваи истеъдоди Навоb дар он аст, ки офарида[ои e аср[оро паймуда, ба ёди мардум xой гирифтанд ва имрeз [ам ба он[о рe[ ва ил[ом мебахшанд».¹⁴²

Дар ин давра адабиётшиносb низ бисёр тараrrb карда, дар бораи rофия, вазн, мувашша[, муаммо ва u. асар[ои зиёде ба вуxуд омаданд. Масалан, Xомb бо унвони «Муаммои саuир» ва «Муаммои кабир», «Рисолаи rофия»; Камолиддин {усайнb бо номи «Рисола фил-муаммо»; Сайфb бо номи «Арeз» асар[о таълиф намуданд.

Дар соли 1486 яке аз муrаррабони дарбори Султон {усайн Бойrаро Давлатшо[и Самарrандb, ки аксар ваrт аз сe[бат[ои Xомb ва Навоb ба[раманд мегардид, асари маш[ури худ - «Тазкират-уш-шуаро»-ро ба вуxуд овард. Ин асар дар бораи беш аз сад нафар шоир маълумот меди[ад.

А[амияти мактаби адабии {ирот ни[оятдараxа бузург аст. Махсусан бояд таъкид кард, ки ба якдигар наздик шудани адабиёти ду халrи [амсоя–тоxикон ва eзбекон ма[з аз [амин давра сар карда торафт rувват мегирад.

Дар ин xо баъзе хулоса[ои илми советиро доир ба давраи савуми тараrrиёти назми классикb, ки аср[ои ХIII–ХV, яъне давраи пас аз истилои муuулро дарбар мегирад, иxмолан баён мекунем. Аз сол[ои 50-уми асри ХIII ба зулму истибдоди тоrатшикан ниго[ накарда, дар марказ[ои мадании баxомонда [аёти адабb дубора ба равнаr даромад. Тадриxан [амон гуногунии жанр[о, ки ба давраи якум (аср[ои IХ–ХI) хос буд, хусусияти асосии адабиёти ин давраро ташкил дод ва равияи оппозитсионии гуманистb, ки дар давраи дувум (асри ХI–ибтидои ХIII) пайдо шуда буд, дар ин давра боз [ам rувват гирифт.

Таxдиди анъана нисбат ба асар[ои xамъбасткунандаи «адабиётшиносb» (мисли тазкира[ои Авфb, Давлатшо[ ва u.) зарурат ба миён овард. Маде[агeb ба насри таърихии пуртумтароr, ки ба ситоиши Темур ва ворисони e бахшида мешуд, ро[ ёфт. Rасида[ои мад[ия низ аз нав равнаr гирифтанд (Хусрави Де[лавb ва диг.). Назирагeb [ам ба воситаи «Хамса»-и Хусрави Де[лавb, «{афт авранг»-и Xомb, «Хамса»-и Навоb (ба забони eзбекии rадим) умри дубораи худро шурeъ намуд. Дигаргунb дар назми тасаввуфb аз он иборат буд, ки шеър[ои шаклан (аз xи[ати луuат ва восита[ои тасвир) сeфиёна, вале аз xи[ати мазмун хеле гуногун ба вуxуд омаданд.

Комёбии басо пурарзиши назми ин давра uазалиёти {офиз ва Камол буданд. Xомb бо эxодиёти худ адабиёти ин давраро xамъбаст намуд. E тамоми навъ[ои адабиро инкишоф дод, синтези тамоми таxриба[ои адабиро ба вуxуд овард ва консепсияи бадеии инсони комилро кор карда баромад. Аммо дар назми асри ХV унсур[ои таrлид низ беш аз пеш ро[ ёфта, диrrати асосb ба ороиши зо[ирии шеър, шаклпарастb ва суханбозb равона карда шуд.

Тараrrии адабиёти бадеb дар асри ХV ба пешрафти дигар санъат[ои алоrаманд таъсир накарда наметавонист. Хусусан дар миёна[ои асри ХV санъати мусиrb ва раrс хеле ривоx гирифт. Дар ин давра на фаrат мусиrачиён, балки бастакорони хубе [ам ба камол расиданд.

Пешрафти санъати мусиrb то дараxае расида буд, ки дар ин со[а асар[ои назариявb ба вуxуд омаданд. Яке аз ин rабил асар[о «Рисолаи мусиrb»-и Абдурра[мони Xомист, ки дар бораи омeхтани санъати мусиrии асри ХV аз му[имтарин сарчашма[о [исоб мешавад.

Дар ин давра инчунин оид ба илми ахлоr бисёр асар[о таълиф ёфтанд. Xалолиддини Давонb (1426-1502) соли 1467 бо номи «Ахлоrи Xалолb» китобе навишт. Дар соли 1494 {усайн Воизи Кошифb дар масъалаи ахлоr ва тарбия «Ахлоrи Мe[синb»-ро офарид, ки аз чил боб иборат буда, ба шо[зода Мe[син бахшида шудааст. Uайр аз ин, e китоби маш[ури «Калила ва Димна»-ро бо номи «Анвори Су[айлb» аз нав та[рир намуд.

Комёби[ои со[аи таърихнависb низ дар ин давра кам набуданд. Яке аз асар[ои му[ими ин фан «Зубдат-ут-таворих»-и {офизи Абрe (ваф. 1430) мебошад, ки наrли воrеа[ои таърихиро то соли 1427 расонидааст. Абдураззоrи Самарrандb, ки давомди[андаи кор[ои вай аст, бо унвони «Матлаъ-ус-саъдайн ва маxмаъ-ул-ба[райн» китобе навишт, ки аз ваrти таваллуди Абeсаиди {улокуb то Абeсаиди Темурb, яъне воrеа[ои таърихии байни сол[ои 1304 ва 1469-ро дарбар мегирад.

Муинниддин Му[аммади Исфизорb дар соли 1491 бо номи «Равзат-ул-xаннот фb авсофи мадинат-ул-{ирот» асаре ба вуxуд оварда, на фаrат таърихи ша[ри {ирот, балки таърихи тамоми вилоят[ои давлати Султон {усайнро тасвир намудааст.

Му[имтарин асари таърихии давраи Темуриён китоби «Равзат-ус-сафо» мебошад. Муаллифи ин китоб Му[аммад ибни Ховандшо[ (ваф. 1498), ки дар таърих бо номи «Мирхонд» шe[рат дорад, аслан аз вилояти Балх буда, давраи минбаъдаи [аёт ва фаъолияти худро дар {ирот гузаронидааст. E яке аз иштироккунандагони фаъоли [аёти мадании {ирот ва аз [амкорони наздики Xомb ва Навоb ба шумор меравад. «Равзат-ус-сафо» иборат аз [афт xилд аст, ки таърихи мамлакат[ои исломb, аз xумла, Эрон ва Осиёи Миёна, хусусан давраи Темуриёнро то охир[ои салтанати Султон {усайн Бойrаро дарбар мегирад. Охири ин китоб, яъне xилди [афтуми он, ки нотамом монда буд, аз тарафи бародарзодаи муаллиф - Хондамир ба итмом расонида шуд.

Албатта, ин [ама комёби[ои маданb ба мо асосе намеди[анд, ки вазъияти давлати Султон {усайнро зиёда ситоиш кунем. Чb навъе ки дар боло rайд гардид, худи султон ва маъмурони e халrи ме[натиро бера[мона uорат мекарданд. Тамоми харxи бинокори[ои ша[ри {ирот чун бори гарон бар дeши оммаи за[маткаш [амл мешуд. Ин аст, ки мо дар осори бисёр нависандагони он замон шикоят аз зулму истибдоди давраи темурb ва айёми [укмронии Султон {усайнро мушо[ида мекунем.

Фасли панxум

ТОXИКОН ДАР ОХИР{ОИ АСРИ МИЁНА

Боби якум

{АЁТИ ХАЛRИ ТОXИК ДАР ДАВЛАТИ ШАЙБОНИЁН (АСРИ ХVI)

1.ТАЪРИХИ СИЁСB

ИСТИЛОИ ДАВЛАТИ ТЕМУРИЁН

Сиёсати дохилии Шайбонихон

Дар охир[ои асри ХV ва ибтидои асри ХVI eзбек[ои бодянишин бо сардории Му[аммад Шайбонихон Мовароунна[ри марказb ва андаке баъдтар тамоми rисмати боrимондаи давлати Темуриёнро забт намуданд. Давлат ва сулолаи нав бо номи таъсискунандаи худ – «Шайбонb» маш[ур гардид. Худи Шайбонихон аслан аз хонадони Чингизхон буд. Бобои e- Абулхайрхон дар нимаи аввали асри ХV давлати пуриrтидори бодиявb ташкил намуд. Rавму тоифа[ои туркзабони мутта[идкардаи e аз аслу насаб[ои гуногун иборат буданд. Он[о дар па[но[ои бекарони дашту са[рое, ки домони он аз поини дарёи Сир то Сибир рафта мерасид, [аёт ба сар мебурданд. Вале ин итти[одияи бавуxудовардаи Абулхайрхон мабдаи иrтисодb надошт ва бо зeри сило[ арзи вуxуд мекард. Ин буд, ки вай поя[ои худро устувор карда натавониста, ба зудb пас аз фавти Абулхайрхон аз по афтод⁷². Шайбонихон хост, таxрибаи бобояшро такрор намояд, вале кораш барор нагирифт. Xангу талош[о бо дигар Чингизиёни xо[талаб ва ихтиёрхо[ го[ ба фоида ва го[ ба зарари e анxом меёфт. {арчанд ки баъзан бо uанимат[ои хеле хуб зафар меёфт, вале ин барои таъмини имтиёзи сиёсии e кофb набуд.

Шайбонихон дар ин мубориза[о бор[о аз ёрию дастгирии Темуриён ба[раманд гардида буд. E дар яке аз xанг[о маuлуб шуда, ду сол дар Бухоро зист ва, аз рeи ша[одати сарчашма[о, xиддан машuули андeхтани илму дониш гардид.

Душмани ашаддии Темуриён дар rисмати шимоли мамлакат моuул[о^* ба шумор мерафтанд, ки Тошкандро маркази худ ихтиёр карда буданд. Он[о чандин бор [атто ба но[ия[ои Мовароунна[ри марказb [амла намуда, мол[оро толон ва а[олиро тороx мекарданд. Темуриён Шайбонихонро ба муrобили муuул[о истифода карданb шуданд. Лекин Шайбонихон иттифоrчии бад баромад: e фаrат аз паи манфиати худ шуда, аксаран хилофи ваъдаи худ амал мекард, го[ тарафи Темуриёнро мегирифт, го[ тарафи моuул[оро, [ар замон ба мулк[ои ину он [уxум[ои uоратгарона менамуд. Ни[оят, e чунин ша[р[ои исте[комb, мисли Утрор, Сайрам ва Яссаро ба та[ти тасарруфи худ дароварда, [амrавмони худро даъват кард ва дастаи rавии аскарb ташкил дода, бо моuул[о муо[ида баст ва соли 1499 ба истилои Мовароунна[р шурeъ намуд. Аввал e пойтахти Темуриёни Осиёи Миёна - ша[ри Самарrандро ба му[осира гирифт. Ваrте ки волии Бухоро бо reшуни худ ба тарафи Самарrанд равона шуд, Шайбонихон аз му[осира бархоста, ба муrобили e шитофт ва дар ро[ ин rувваи аскариро торумор намуда, ба сeи Бухорои заифгардида [аракат кард. Аз му[осира [атто се рeз нагузашта, аъёну ашроф ва рe[ониён ша[рро ба e таслим намуданд.

Дар чунин ла[заи пурмасъулият [ам, ки мамлакатро хатари xиддb та[дид мекард, ашрофи Самарrанд ва ша[зодагони темурb тамоман саргарми нифоrу низоъ[ои байнихудb буданд. Гурe[е саршохаи Темуриёни Осиёи Миёна - Султон Алиро тарафдорb мекарданд, гурe[и дигар хешованди вай – Бобурро ба Самарrанд даъват намуда, таслими ша[рро ба e ваъда медоданд. {ангоми Самарrандро му[осира кардани Шайбонихон ин низоъ[о боз [ам rувват гирифт. Баъзе намояндагони хеле бонуфузи рe[ониён [исси навмедb ва кайфияти маuлубиятро падид меоварданд. Султон Алb дар [ама xо хиёнатро гумон бурда, аз дигарон пештар бо як гурe[ рикобдорони худ ба rарорго[и Шайбонихон равона шуд. Ашрофи Самарrанд аз ин воrиф гардида, бо тe[фаву инъом[ои зиёде ба [узури Шайбонихон омада, сари таъзим фуруд оварданд. Ба ин тариrа, соли 1500 Самарrанд бе xанг ба дасти Шайбонихон даромад.

Аммо ин муваффаrияти аввалин, ки ба зудb ва осонb ба даст омада буд, баrое наёфт. Як rисми ашрофи Бухоро ва Самарrанд тарафдори барrарор намудани [окимияти Темуриён буд. Агарчанде ки e нахустин сeиrасдро фош намуда, гуна[корон ва [атто гумонбар[оро аз дами теu гузаронид, ба [ар [ол дасти муrобилони e боло шуд. Акнун [арифи асосии Шайбонихон ша[зодаи xавони темурb, аоосгузори ояндаи давлати Темуриёни {инд - Бобур гардид. Rарорго[и Шайбонихон дар [аволии Самарrанд буд. Аъёну ашрофе, ки пин[онb бо Бобур мукотиба доштанд, ба рeи e дарвозаи ша[рро кушоданд ва eро подшо[ эълон намуданд. Дере нагузашта дар баъзе ша[р[о ва исте[комоти дигар низ пирeзb насиби тарафдорони Темуриён гардид. Вале дар му[орибаи кушоди со[или Зарафшон, ки дар мо[и апрели соли 1501 ба вуreъ омад, Бобур шикаст хeрд ва ба Самарrанд аrиб иишаст. Худи e дар ёддошт[ояш аз тарафи Шайбонихон мо[[ои дароз му[осира шудани Самарrандро ба тариrи хеле муфассал тасвир намудааст.⁷³ Аз гуфта[ои Бобур маълум мешавад, ки халr, а[олии оддии ша[р, пешаварону косибон аввал[о дар му[офизати ша[р бисёр фаъолона иштирок доштаанд, xасорат ва rа[рамонb нишон дода, наrш[ои [уxуми фикркардаи Шайбонихонро вайрон мекардаанд. Аммо сокинони ша[р манфиат[ои сулолавии Бобурро, чунон ки e соддалав[она гумон мебурд, [имоя намекарданд. Самарrанди[о якнун таxрибаи калон ва талхе доштанд: хиёнат ва сeиrасд[ои аъёну ашроф, аз даст ба даст гузаштани ша[р боиси uорат, rатлу куштор ва rа[тиву гуруснагb мегардид. Лекин ин бор манфиати ша[риён ва Бобур мувофиr афтод.

Бо вуxуди ин, ниго[ доштани Самарrанд муяссар нагардид. Ша[риён яроrу асли[а надоштанд. Дар ша[ри му[осирашуда гуруснагb [укмфармоb мекард. «Ваrти гандумпаз расида буд, вале касе [осили нав намеовард. Рeз[ои му[осира тeл кашид, мардум ба ма[румият[ои зиёде дучор гардиданд; кор ба xое расид, ки бенавоён ва мe[тоxон гeшти сагу харро мехeрдагb шуданд. Чун еми асп камёб шуд, одамон ба xои он барги дарахтро медоданд»⁷⁴.

Бобур барои кeмак ба [окимони гуногун муроxиат намуд, вале имдоде нарасид. E чунин хислати Темуриёнро, ки манфиати умум барояшон бегона буд, хеле аниr ва даrиr хотирнишон намудааст: «Мо ба кeмак ва пуштибонии моликони [амсоя ва атрофу акноф умед баста будем, лекин [ар яки он[о наrша[ои худро дошт⁷⁵. Хусусан, кeто[андешии сардори Темуриёни Хуросон - Султон {усайн, ки на фаrат дасти ёрb дароз накард, балки [атто ба Шайбонихон чоплусb намуд, eро дар [айрат гузошт.

Сокинони ша[р, сарбозон ва [атто наздикони Бобур ба rа[тb ва гуруснагb тоб наёварда, ба [ар сe фирор мекарданд. Ни[оят, худи Бобур [ам ро[и гурезро пеш гирифт. Ша[ри пойтахтии Самарrанд дубора ва тамоман ба дасти Шайбонихон даромад. Ин [одиса дар соли 1501 рeй дод.

Ба Шайбонихон аз [ама бештар сокинони ша[ри Rарокeл муrовимат карданд. Ба[орони соли 1501 дар ин xо шeрише ба амал омад, ки амалан хусусияти синфb дошт. Ба сари ша[р намояндаи халrро, зо[иран, сардори шeришро нишонданд. Номи e маълум нест, дар манбаъ[ои онваrта eро та[rиромезона «гадо» ва «xо[ил» номидаанд.

Шайбонихон худ бо reшуни зиёде ба xанги зидди Rарокeл рафт. Ша[рро гирифта, сардори шeришгаронро ба rатл расонид. Вале пас аз ша[рро тарк кардани Шайбонихон мардум боз шeриш бардошт. Феодалон дар ин ла[за ташаббусро ба дасти худ гирифтанд, он[о ният доштанд, ки ин шeришро ба манфиати Темуриён истифода баранд. Он[о аз [окимони [амсояи темурb мадад хостанд. Шайбонихон дубора ба Rарокeл reшуни сершуморе фиристод. Му[орибаи ни[оятдараxа шадид ба амал омад, фуrарои ша[р диловарb ва rа[рамони[ои бемислу монанде нишон доданд. Дар охири охирон Шайбониён ша[рро ишuол намуда, онро ба кушторго[и [аrиrb мубаддал карданд. Сипас ба маrсади тарсонидани чашми мардум бо амри Шайбонихон аз сари rарокeли[ои маrтул дар Бухоро калламанора сохта шуд⁷⁶.

Муддате чанд Шайбонихон барои аз хатар эмин намудани аrибго[и худ чора[ои лозима дида, пас ба истилои мулк[ои xанубии Темуриён камар баст. Дар ин xо [ам [амон вазъияти парокандагии rувва[ои ин хонадон ба истилокорон мадад расонид. {окимони вилоят[ои мухталиф ин дафъа [ам нахостанд ба [ам мутта[ид шаванд. {исси нобоварb ба якдигар, иuво, сeиrасд ва хиёнати ошкоро замина[ои мусоиди истилоро фаро[ам овард. Шайбонихон аз чунин вазъият ба хубb истифода бурда, ба яке ваъдаи подош медод, ба дигаре сиёсат мекард ва худ ба василаи тохтутоз[ои бемалол, тороx ва uорати мардум оxизb ва нотавонии Темуриёнро нишои медод ва дар байни он[о кайфияти маuлубиятро xорb менамуд.

Дар вилояти хеле калоне, ки марказаш {исор буд, Хусравшо[ [укмронb мекард. Чун замоне e ба дараxае иrтидор пайдо намуда, ба худраъйb ва сарватмандb шe[рат ёфта буд, ша[зодагони темурb дар ин ла[заи душвор барои кeмак ва пуштибонb ба вай рe оварданд. Вале e нисбат ба вазъияти мавxуда нодонb ва нофа[мии тамом зо[ир намуд: ба xои мутта[ид шудан бо Темуриён ва ё лоаrал кeмак расондан ба он[о, ки бор[о илтимосаш карда буданд, аз тарси даъво[ои он[о ро[и макру фиребро пеш гирифт ва дар натиxа комилан дар [олати xудоb ва тан[оb монда, аз аввалин хабари [аракати reшуни Шайбонихон ба {исор буздилона фирор кард. Rаламрави e, ки но[ия[ои xанубии Тоxикистон, rисмати шимолии Афuонистон ва xануби Eзбекистонро фаро мегирифт, ба осонb ба та[ти тасарруфи Шайбонихон даромад. Дере нагузашта, соли 1505 Хоразм [ам аз тарафи reшуни Шайбониён ишuол карда шуд.

Навбати забти пойтахти дигари Темуриён – {ирот расид. Султон {усайн фаrат акнун то чb андоза xиддb будани хатари та[дидкардаистодаро дарк намуда, бо rувваи асосии худ ба муrобили Шайбонихон равона шуд. Вале e, ки пир ва бемор буд, дар ро[ вафот намуд. Дар байни асилзодагони темурb низоъу нифоr ба амал омад. Дар натиxа, якбора ду писари Султон {усайнро ба тахт нишонданд, ки он[оро ду гурe[и ашрофи со[ибнуфуз пуштибонb мекарданд. Шайбонихон аз ин дигар шароити мувофиrро орзу [ам карда наметавонист. Ин буд, ки Бобур навиштааст: «Ин амрест uариб: [еx го[ касе нашунидааст, ки дар як мулк ду подшо[ якxоя [укмронb кунанд»⁷⁷.

То xамъ кардани reшун, то тамом шудани ба[су мунозираи наздикони ду подшо[, ки ба як rарор омада наметавонистанд, Шайбонихон Балхро забт намуда, ба хок яксон кард ва зуд ба тарафи {ирот ра[сипор гардид. E дар наздикии ша[р reшуни ба xанг хуб омоданашудаи темуриро маuлуб намуд⁷⁸.

Бисёр амирону амалдорон аз майдони xанг ва баъзе[о аз ша[р гурезон шуданд. {ар ду подшо[ [ам–яке ба uарб ва дигаре ба шарr фирор карданд. Рe[ониёни олимаrом ва аъёну ашроф бо [ам машварат намуда, ба Шайбонихон хати таслим ва итоат фиристоданд. Аxобат дар ин xост, ки ин номаро муаррихи маъруф, нигорандаи асари калони таърихии «{абиб-ус-сияр» - Хондамир иншо намудааст. Фаrат а[олии ша[р андаке муrовимат нишон доданд. Он[о нога[он [амла карда, rариб сесад нафар eзбекро, ки дар атрофи {ирот машuули яuмогарb буданд, нобуд сохтанд.

Дар айни замон, Шайбониён ба вакилони ашрофу рe[ониён шарту шароити супурдани {иротро пешни[од карданд: мардуми авом ва пешаварон мебоист ба тариrи товон маблаuи калоне мепардохтанд, аз аъёну ашроф ба сифати инъом ва бахшиш пули зиёде ситонда мешуд. Аммо мусодара асосан ба молу мулки сулолаи маuлуб ва ашрофи наздики он дахл мекард.

Дар як муддати кeто[ ша[ру вилоят[ои боrимонда то худи Астаробод забт карда шуд. Дар тамоми ша[р[ои калони давлати собиrаи темурb – Самарrанд, Бухоро, Марв, Сарахс, Балх, {ирот, Маш[ад, Нишопур, Тeс, Нимрeз ва Астаробод пул[ои нуrраро ба номи фоте[и нав сикка заданд. Шайбонихон [ам ба ин а[амияти бузурги сиёсb медод, зеро ин амр маънии расман ба сари тахти подшо[b омадани eро дошт.

Шайбонихон нияти истилои давлати Темуриён ва тасарруфи сарзамини бузургеро дар дил парварида, ба хубb ангошта буд ва дар [усули ин маrсад фаrат муваффаrият[ои xангb кофb нест. E намояндагони хонадони Темуриёнро бера[мона таъrиб ва ма[в намуда, аз rадам[ои аввал барои ба тарафи худ кашидани феодалону рe[ониёни бонуфуз саъй кард. Зо[иран, ин усул ба e бештар аз сило[и xангb зафар ва пирeзb овард. На фаrат худи e, балки наздиконаш [ам мефа[миданд, ки тан[о [окимият дигар мешавад, аммо муrаррароти зиндагb ба [ар [ол мисли пештара боrb мемонад. Дар ин бобат [икояти Зайниддини Восифb, ки шо[иди {иротро гирифтани Шайбонихон буд, хеле xолиби диrrат аст. Як амири eзбек e ва [амро[ашро де[rон пиндошта, ба он[о фа[монданb мешавад, ки фаrат хоxае бо хоxаи дигар иваз шудаасту халос. Хоxа[ои нав барои зудтар барrарор шудани хоxагb саъй мекунанд, зеро акнун замин ва де[rонон ба он[о «тааллуr гирифт» ва «тарбияву ниго[убин»-и де[rонони дигар дар e[даи он[ост⁷⁹.

Сиёсати дохилии Шайбонихон пас аз истилои давлати темурb тамоман ба манфиати синфи [укмрон, синфи феодалоне, ки аннун ба таркиби он ашрофи тоифа[ои бодиянишини eзбек [ам дохил шуда буд, хизмат мекард. {атто тадбироти, зо[иран, мусбати e [ам манфиати синфи [окимро ифода менамуд.

Худи Шайбонихон, муrаррабони e, амирони тоифа ва [атто наздиктарин сипо[иёнаш аз [исоби мусодираи молу мулки Темуриён, феодалони ашрофb ва рe[онии тарафдори онон ва [амаи касоне, ки ба суиrасди зидди Шайбониён гумон бурда мешуданд, хеле сарватманд гардиданд. Шайбонихон тамоми давлатро ба мулк[о таrсим карда, ихтиёри он[оро ба дасти хешовандон ва амирони номии худ супорид.

Xи[ати иrтисодии ин мулк[ои инъомb аз он иборат буд, ки мудохилот на ба хазинаи Шайбонихан, балки тамоман ё rисман ба дасти мулкдорони ша[ру вилоят[о медаромад. Истилогарон зуд [ис карданд, ки сарвати uораткарда ва xабран ситонидаро дуру дароз бе[аракат ниго[ доштан хуб нест. Ба ин муло[иза он[о ба харидани замин, иморат[ои ша[р ва устохона[о сар карданд. Он[о [амчунин дар [ар вазъият моликияти аз [ама устувор будани чиз[ои харидаро фа[миданд. Бинобар ин аксар ваrт моли xабран ситонидаи худро [амчун моли харида ба расмият медароварданд. Аxобаташ ин ки го[о замин[ои зeран кашидагирифтаро пас гашта додан [ам лозим меомад⁸⁰.

Мусодира ва харид дар як муддати кeто[ боиси ба дасти Шайбониён ва ашрофи eзбек гузаштани замин[ои зиёд, бисёр иморат[ои ша[р, осиёб[о ва дигар xой[ои сердаромад гардид. {амин як мисол кофист: [анeз дар сол[ои 20-уми асри ХVI келини (зани писари) Шайбонихон барои ваrфи мадраса бештар аз 40 дeкони косибb, тимча, 8 осиёб, устохонаи коuазрезb, анбор[о, [авли[о, таrрибан 150 rитъаи замин, пурра ё rисман 6 де[а ва u. дода тавонист.⁸¹

{амин тариrа, Шайбониён ва ашрофи тоифа[ои бодиянишини eзбек ва калонтарин феодалони заминдор ба шахсони манфиатбари касбу [унар ва тиxорати ша[р табдил ёфтанд. Манфиат[ои иrтисодии он[о аз манфиат[ои феодалони ашрофb ва рe[онии ирсии Осиёи Миёна, ки дар замони Шайбониён замин[ои меросb ва сарват[ои ша[рии пешинаи худро ниго[ дошта буданд, rариб [еx фарr намекард.

Исло[оти пулие, ки Шайбонихон дар соли 1507 ба амал овард⁸², аз кeшиш[ои e дар бобати ба тарафи худ xалб кардани табаrа[ои [окими давлати истилокардааш ва ба ин васила васеъ намудани базаи синфии худ гуво[b меди[ад.

Касбу [унар, тиxорат ва муомилоти пулb аз му[имтарин модда[ои оидоти давлатb ва мадохили со[ибони мулк ба шумор мерафт. Охирин намояндагони сулолаи Темуриён аз ин модда ба таври хеле васеъ ва беибо истифода мекарданд, ба дараxае ки муомилоти пулb аз манфиати тиxорат дур гардида, ба инкишофи мeътадили он халал мерасонид ва ин вазъият ба со[аи пешаварb [ам таъсир накарда намемонд. Ин бар зарари манфиати на фаrат пешаварон ва майдасавдогарон, балки тамоми синфи [оким [ам буд, чунки дар xамъияти феодалии Осиёи Миёна феодал дар айни замон тоxир [ам ба шумор мерафт, e на тан[о со[иби замини ша[ру rишлоr буд, балки корго[[ои мухталифи [унармандb ва тиxоратb [ам дошт ва, аз ин рe, дар тиxорати дохилиша[рb ширкат менамуд ва дар тиxорати байнивилоятb ва байналхалrb симои асосb [исоб мешуд⁸³.

Исло[оти Шайбонихон дар тамоми давлат муомилоти ягонаи куллиро ташкил карда, онро аз [ар гуна таuйирот ра[о намуд. Вай вазн, [аxм ва навъи сикка[ои нуrрагию мисb ва муносибати байни он[оро муайян кард. Ин сикка[о дар [амаи ша[р[о ва дар [амаи вилоят[о rувваи баробар доштанд, со[ибони мулк[о наметавонистанд ба муомилоти баробари он[о монеае ба вуxуд оваранд, rурби он[оро мувофиrи табъи худ баланд ё паст кунанд.

Табиист, ки чунин исло[от дар тамоми мамлакат таъсироти бузурги сиёсb ба амал овард ва бартарии чорабини[ои фоте[и навро иисбат ба фаъолияти молиявии намояндагони охирини Темуриён нишон дод. Бесабаб набуд, ки фармони исло[от фавран пас аз суrути {ирот – дувумин пойтахти Темуриён эълон карда шуд. Дар rатори дигар чорабини[ои нисбатан xузъии Шайбонихон, ки барои мeътадил гардонидани [аёти дар натиxаи амалиёти xангb халалдоршуда нигаронида шуда буданд, исло[оти соли 1507 мебоист дафъатан ба [амаи табаrа[ои синфи [укмрон нишон медод, ки аз ивазшавии сулола он[о на ин ки зарар диданд, балки бурд карданд, зеро Шайбонихон манфиати он[оро мефа[мад ва [имоя мекунад.