Санъати наrrошb ва миниётур

Чунон ки манбаъ[ои хаттb ша[одат меди[анд, иморат[ои бошукe[, алалхусус, rаср[ои Темур ва Темуриён аксаран бо тасвир[ои тамоми рeи девор[о зинат меёфтанд. Сюжети он[оро манзара[ои xангу му[осираи ша[р[о, базму зиёфат, русуми пазироb ва са[на[ои муrаррарии зиндагb ташкил менамуданд. Чунин василаи ороишро, махсусан, Темур ташвиr мекард. Дар рeи девори rаср[ои сарсилсилаи темурb тамоми rисса[ои базму разми e тасвири худро пайдо карда буданд.

Аз рeи гуво[ии муосирон, сурат[ои худи Темур, фарзандону наберагон ва дарбориёни e, [атто малика[ои хонадони темурb xузъ[ои [атмии он сюжет[ои мураккаби тасвироти рeи девори иморат[ои онзамона [исоб меёфтанд. Rитъа[ои боrимондаи чанде аз маrбара[ои Шо[изиндаи Самарrанд дар бораи он санъати бошукe[ тасаввури умумb ва таrрибb ба вуxуд меоваранд. Дар ин rитъа[о фаrат xeй[о, дарахтон, бутта[о, гул[о ва дар заминаи наботот [авосил[ои паранда тасвир ёфтаанд.¹³¹

Асри ХV ба олами тамаддун нусха[ои хаттии олb, ки аз коuазу xилд то китобату тасвирот – [ама намунаи санъаткории беназирест, [адя намуд.¹³² Дар бисёр ша[р[ои давлати бузурги темурb хаттот[о ва наrrошони забардаст зиндагb карда, асар[ои хеле зебо ва мe[ташам меофариданд. Аммо маркази асосии ривоxу равнаrи ин [унар[о ба [ар [ол {ирот ба шумор мерафт. Дар бобати xамъ намудани одамони [унарвар ва шe[ратманд [еx як ша[р наметавонист бо {ирот баробар шавад. Дар нимаи аввали асри ХV дар ин xо бародари Улуuбек - Бойсунrар [амчун донишманд, rадршинос ва [омии маданият ном бароварда, чунон ки дар боло гуфта шуд, китобхонае ташкил кард, ки вай на фаrат махзани китоб[ои нодир буд, балки вазифаи корго[и а[ли [унарро [ам адо менамуд. Дар он xо бе[тарин миниётурсоз[о, хаттот[о ва са[[оф[о кор мекарданд (як худи хаттот[о чил нафар буданд). Uайр аз ин, дар {ирот китобхона – корго[и дарбории Шо[рух низ мавxуд буд, ки намуна[ои хеле хуби осори хаттотb ва миниётурb ба вуxуд меовард.

Дар нимаи дувуми аср Алишер Навоb ва Султон {усайн Бойrаро, ки [амчунин донандагони rадри ин со[а[ои [унар [исоб мешуданд, [унармандони мустаидро [имоят карда, он[оро ба дарбор xалб менамуданд.

Хусусияти миниётури шарr, хо[ барои ороиши китоб хизмат кунад ва хо[ ба таври xудогона (rитъа) сохта шуда бошад, ин аст, ки вай [аxм ва сояравшан, умr ва дурb надорад. Чиз[ои ба назари бинанда дар фосила[ои гуногун воrеъшуда ба тариrи амудb, аз паст ба боло: чиз[ои наздик дар поён ва чиз[ои дур дар боло xой дода мешуданд.

{аxми чиз[ои дуру наздик таносубан аз [ам фарr намекард, яъне чизи дур назар ба чизи наздик [аxман хурд намешуд. Вале ин xи[ат[ои миниётурро на [амчун нуrсон, балки [амчун хусусияти хоси ин навъи эxодиёти тасвирb донистаанд. Нафосати тасвир, обуранги фаровон, ба василаи рангомезb ва сохти композитсионии сурат ифода кардани [олати рe[b ва э[сосот аз xи[ат[ои пурарзиши миниётур [исоб меёфт. Дар сарчашма[ои хаттb номи бисёр миниётурсозони асри ХV, ки санъаткорони забардасти замони худ буданд, зикр шудааст. Лекин ба сабаби он ки миниётурсозон, одатан, дар асар[ояшон имзо намегузоштанд, та[rиrи эxодиёти аксари он[о бо ни[ояти душворb анxом меёбад.

Дар нусхаи «Шо[нома»-и соли 1429/30 дар китобхонаи Бойсунrар китобатшуда бист миниётуре, ки чанд нафар [унармандон сохтаанд, мавxуд аст. Му[аrrиrон он[оро аз бе[тарин намуна[ои мар[алаи аввали равнаrи мактаби миниётурсозии а[ди темурb ба rалам додаанд. Нафисию мавзунb, балки зарифии сурат, равшании ранг ва rисматбандии махсус, [атто дар мавзeъ[ои «расмb» [ам xи[ати фарrкунандаи ин миниётур[оро ташкил менамоянд.

Мактаби миниётурсозии {ирот дар нимаи дувуми асри ХV ба тавассути як идда [унармандони мо[ир ба авxи тараrrиёти худ расид. Дар байни ин [унармандон Камолиддини Бе[зод (тав. байни сол[ои 1450-1460 - ваф. соли 1536/37) маrоми хосае ишuол намудааст.

Рассоми бузурги он замон - Мираки Наrrош аз rобилияти фавrулоддаи писарбачаи ятим - Камолиддин ого[ шуда, eро тарбият ва сарпарастb намуд (мутаассифона, эxодиёти Мираки Наrrош [анeз ба дараxаи кофb омeхта нашудааст, зеро фаrат ду миниётури имзогузоштаи e маълум асту бас). Дар камолоти Бе[зод Алишер Навоb низ [амчун uамхор ва мададгор хидмати шоиста намуда, барои ба му[ити одамони истеъдоднок ва маданb ро[ ёфтани e имконият фаро[ам овард. Дар ташаккули идеал[ои эстетикb ва тараrrиёти эxодиёти Бе[зод ма[з [амин му[ит таъсири басо муфид ва самарбахш расонид.

Барои миниётур[ои мар[алаи аввали эxодиёти Бе[зод бештар ранг[ои банур ва тазод, rисматбандии динамикb, серсуратb ва пур кардани xо хос аст. Чунончи, миниётур[ои барои «Зафарнома»-и Яздb сохтаи e аз [амин rабиланд. Дар маркази диrrати рассом шиддати му[ориба ва xeшу хурeши ме[нат rарор гирифтааст. Тасвири майдони му[орибаи ду reшун ба тасвири манзараи мушобе[ дар нусхаи «Шо[нома»-и соли 1429/30 [еx монандие надорад. Дар ин xо ду reшуни баробар ба[амназдикшаванда не, балки тeфони разм ба назар мерасад. Дар ин xо [ар як че[раи тасвиршуда фардист, задубархeрди xанговарон нога[онb, пуршиддат ва хеле гуногун аст. Миниётури сохтмони масxиди xомеи Самарrанд аз xи[ати мазмун тамоман фарr мекунад. Вале дар ин xо [ам шиддати [аракат баръало [ис карда мешавад. Дуредгарону кандакорон дам нагирифта кор мекунанд, назораткунанда коргурезеро xазо меди[ад, аробаи пур аз санги мармар омада истодааст.

Одамони бисёре тасвир шудаанд, вале [ама дар rиёфа ва [олати гуногунанд: яке сер[аракат, дигаре оромтар, аммо [ама дар якxоягb ба ташвишу тараддуди кори сохтмон комилан мувофиrат доранд.

Баъзе му[аrrиrон бо имони комил ва баъзе му[аrrиrон бо андак шакку шуб[а якчанд миниётур[оро, ки дар махзан[ои гуногуни мамлакати мо ма[фуз мебошанд, ба rалами Бе[зод нисбат меди[анд¹³³. Масалан, ба аrидаи санъатшиноси советb О.И.Галеркина, якчанд миниётур[ое, ки дар Китобхонаи оммавии давлатии ба номи Салтиков-Шедрини ша[ри Ленинград ма[фуз мебошанд, асар[ои Бе[зод гуфтан мумкин аст¹³⁴. О.Ф.Акимушкин, А.А.Иванов, М.М.Ашрафb дар ин бобат хеле бо муло[иза из[ори аrида мекунанд ва чунин мешуморанд, ки баъзе аз ин миниётур[о, бешакку шуб[а, ба rалами шогирдони Бе[зод тааллуr дорад ва мувофиrи услуби худи Бе[зод кашида шудаанд. Ба ин миниётур[о композитсияи шинаму мутаносиб, назокату латофати [ар як печутоби хат, таъсири мукаммалу дилошeби ранг хос аст, ки ин фаrат ба устодони забардаст муяссар мешавад. Ба гуфтаи му[аrrиrони миниётур[ои форсb, миниётур[ои аслии Бе[зод со[иби чунон композитсияи мукаммал мебошанд, ки дар асоси rонуну rоида[ои аниrу даrиrи математикb тартиб ёфтаанд ва одамон дар расм чунон xой мегиранд, ки аксар ваrт гeё як доирае пайдо мешавад.

Дар баъзе расм[ои худ Бе[зод ин услуби худро ошкоро ба rалам меди[ад, дар баъзе расм[ояш бошад, баръакс, ба рeи ин услуби худ парда мекашад ва онро ноаён истифода мебарад. Бе[зод ба rоидаву rонун[ои маълуму муrаррарии расмкашb эxодкорона муносибат мекард, e rоидаву rонун[оро аз нав месохт, таuйир медод, дигар мекард, ма[з чунин муносибати эxодкоронаи Бе[зод ва дар айни [ол, идроки ни[оят нозуку латифи тобиши ранг ва намуди тар[ миниётур[ои eро ин rадар бе[амтову беамсол кардаанд.

Мактаби миниётуркашии асри ХVI Табриз аз эxодиёти Бе[зод фаровон ба[ра бардоштааст. Соли 1522 шо[ Исмоили Сафавb Бе[зодро ба Табрез бурда, сардори китобхона таъин мекунад, ки вазифаи вай ро[барb ба миниётуркашони дарбор буд. Дар давра[ои аввал услуби миниётуркашии мактаби Табрез дар асоси услуби композитсиясозb ва рангуборди[ии равияи {ирот инкишоф меёфт.

Ба ин xи[ати масъала, масалан, рассоми асри ХVI Содиrбеки Афшор низ ишорат намуда навишта буд, ки анъанаи ма[аллb бо услуби Бе[зод зич омезиш ёфта буд.¹³⁵

Му[аrrиrон инчунин rайд кардаанд, ки таъсири мактаби {ирот дар миниётур[ои асри ХVI Бухоро низ ба назар мерасад.

Дар охири асри ХV эxодиёти Бе[зод бештар ба тафаккур ва э[сосоти rалбb наздик мешавад ва аксаран ба тасвири манзара[ои табиат рe меоварад. Чунин кайфияти санъаткори бузург дар миниётур[ои «Лайлb ва Маxнун»-и Хусрави Де[лавb акс ёфтааст. Мавзeи ишrи маъсум ва ноком дар осори Бе[зод ифодаи хеле таъсирбахш ва шоиронаи худро пайдо намудааст.

Бе[зод суратгари мумтоз [ам буд. Дар офарида[ои e баъзе шахсони таърихb аз xи[ати rиёфа ба [амзамононаш монанд шудаанд. Масалан, дар яке аз миниётур[о Искандари Маrдунb ба худ rиёфаи Султон {усайн Бойrароро гирифтааст. {амчунин миниётур[ое [астанд, ки са[на[ои зиндагии дарбориёнро инъикос мекунанд ва дар ин байн сурати Султон {усайн ва ё яке аз дарбориён низ ба назар мерасад.

Аммо сурат[ои ало[идаи Султон {усайн ва Му[аммади Шайбонихон аз шо[кори[ои Бе[зод дар ин навъи санъати рассомb ба шумор мераванд.

Бе[зод дар санъат равияи тоза ба вуxуд оварда, устоди як мактаби махсуси наrrошии замон гардид. E шогирдони бисёре дошт. Яке аз наrrошони маш[ури он аср - Rосим Алb низ, мутобиrи маълумоти баъзе сарчашма[о, аз шогирдони вай [исоб мешуд.

Муосирон чунин мешумурданд, ки тафовути асар[ои ин ду устоди санъатро фаrат донишманди зарофатбин метавонад дарк намояд. Мутаассифона, аз миниётур[ое, ки бидуни шуб[а, ба rалами Rосим Алb тааллуr доранд, ягонто [ам то замони мо нарасидаанд.

Мактаби миниётурсозии {ирот дар охири асри ХV ва ибтидои асри ХVI усулан [алли rисматбандии (назар ба нимаи аввали асри ХV) камтаuйирёфтаро ба амал татбиr намуд. Дар айни замон, ба аrидаи санъатшиносон, дар миниётур[ои он тамоюли реалистb беш аз пеш афзуда, майлу кeшиши фардикунонb ва [атто ифода намудани [олати рe[ии персонаж[о таrвият меёбад, тасвири табиат мураккабтар мегардад.

Ма[орат ва [унари санъаткорон ба дараxаи баланди такомули худ мерасад. Асар[ои мо[ирона офаридаи миниётурсозони забардасти асри ХV яке аз rулла[ои маданияти бадеии шарr [исоб меёбад.