3. Маданият Бинокорb ва меъморb

Аз асри ХV ба замони мо миrдори зиёди ёдгори[ои мe[ташами меъморb боrb мондааст, вале ин фаrат як rисмати камест аз он чи ки дар он даврони таърих ба вуxуд омада буд. Темур ва Темуриён сохтмони бино[оро беш аз пеш вусъат медоданд ва феодалони сарватманд дар ин кор ба он[о таrлид ва пайравb менамуданд. Хусусан дар ду пойтахти давлати темурb – Самарrанд ва {ирот бинокорb ба авxи худ расида буд. Аммо бисёр ша[р[ои дигар [ам дар давоми асри ХV бо иморат[ои зебову муxаллал ороста гардиданд.¹¹⁷

Аз rаср[ои сершумори онваrтаи Осиёи Миёна тан[о як rисми пештоrи Оrсарои Ша[рисабз, ки бо амри Темур бино ёфта буд, ма[фуз мондааст.¹¹⁸ Бо вуxуди ин, аз таърифу тавсифи пурваxди [амзамонон ва тасвири муфассали он[о дар бораи истеъдод ва ма[орати меъморон, ороишгарон ва боuбонони гулдаст тасаввуроти комил [осил мегардад. Темур, авлоди e ва дарбориёнаш бо майлу [аваси тамом боu[ои rасрдори беруниша[рb месохтанд. Ин боu[о бо раста[ои сабзу гулгашт[ои хуррам ба rитъа[ои мутаносиб таrсим гардида, дар он[о гулу бутта[о ва дарахтони сара бо завrу салиrаи баланд шинонда мешуданд, [авзу истахр[ои пуроб ва xeй[ои шилдирросии бо буттагул[о пeшидашуда [авои боuро серун ва форам мекарданд ва ин манзараи фара[бахш са[наи сайрго[и дилфиреберо ба назар xилвагар месохт; дар дарунтари боu кeшки бошукe[е бино гардида, бо тамоми васила[ои зинатии замон зебу оро меёфт.¹¹⁹

Дар бораи осори меъмории гражданb [ам асосан ба воситаи сарчашма[ои хаттb метавон ого[ шуд. Он ваrт[о сохтмони ин навъ бино[о ба миrёси васеъ анxом меёфт. Масалан, дар Самарrанд, чунон ки зикр гардид, бо фармоиши Темур яке аз хиёбон[о ба бозорxои умрону обод табдил дода шуд. Клавихо [атто аз дидани сохтмони нотамоми ин бозори хиёбонии тоrу равоrдор ва панxаракоришуда ба ваxд омада, онро хеле таърифу тавсиф намудааст. Шо[рух [ам дар {ирот [амин гуна як бозоре сохт. Дар ду тарафи хиёбони чорсe, ки ин бозор воrеъ гардида буд, бино[ои дутабаrаи дeкон[о сохта шуда, болои хиёбонро саросар гунбаз[ои панxаранок пeшонида буданд, дар ма[алли якдигарро бурида гузаштани ду хиёбони сарпeшида бинои гунбазноки Чорсe сохта шуда буд, ки вай низ дeкон[о дошт.¹²⁰

Мадраса, масxид ва маrбара[ои то замони мо расидаи он давра дар бораи комёби[ои му[андисb, лои[акашию биносозb ва ороишгарии меъморони асри ХV тасаввуроти пурра ва вуxуд меоваранд. Аввал[о баъзе кор[ои марбут ба такмили усули кe[наи сохтани бом[ои гунбазнок, вале баъдтар татбиrи васеи усули нав аз му[имтарин муваффаrият[ои бинокорони онваrта ба шумор мерафт. Асли мо[ияти усули нав аз ин иборат буд, ки акнун гунбаз на бар девор[ои бино, балки ба равоr ва дигар rисм[ои бино устувор карда мешуд, ки ин ба хеле кам шудани rутри гунбаз имкон медод. Ин чунин маънb дошт, ки бино[ои калону васеъро [ам гунбазпeш кардан мумкин буд. Аз рeи ин усули нави гунбазсозb дар бино[ои на фаrат мураббаъ, балки дарозрeя [ам имкони гунбаз ни[одан фаро[ам меомад.

Дар ороишоти ёдгори[ои меъмории он давр майл[ои [ашаматхо[b ва таxаммулписандb тазо[уроти равшани худро пайдо намудаанд. Васила[ои ороишгарb хеле гуногун ва мукаммал буданд. Дар ин бобат низ комёби[ои пешинзамон ва бозёфт[ои тоза ба [ам омехта, мавриди истифода rарор мегирифтанд. Дар асри ХV хотамкории маxмeии хеле гарон ва за[матталаб, ки он ваrт[о ба дараxаи беназири такомули худ расида буд, ба таври васеъ ба кор бурда мешуд. Тасвир[ои нафиси наботb ва [андасb, интихоби ранг[ои асил (аксаран гаммаи ранг[ои кабуду сафеду нилобb), тар[и аxиби луоби нилгун, ки дар замини ялтаросии он тахайюлоти беинти[ои мусаввир наrш[ои зебое меофарад, аз хусусият[ои барxастаи хотамкории он замон ба шумор меравад. Барои ороиши девор[ои дарунb усули кундал, ки аз омезиши андудаи тилло бо ягон хел ранг (бештар ранги кабуд) иборат аст, истифода мешуд. Таносуби зарандуд ва ранг гуногун буд: баъзан заминашро зарандуд намуда, бар он шакл[ои барxастаи рангb мекашиданд ва ё, баръакс, ба заминаш ранг молида, дар рeи он шакл[ои барxастаи тиллоb месохтанд. Дар [ар [олат наrшу нигори аxиб ва xолибе ба вуxуд меомад ва бесабаб нест, ки мутахассисон ин навъи ороишро ба парчаи зардeзb монанд кардаанд.

Дар ороиши бино мармари суфта ё бо катибаву тасвири кандакорb ва ё бо наrш[ои нафиси тиллоb зинатдодашуда ба таври васеъ истифода бурда мешуд.

Дар ин асар тамоми усул ва васила[ои ороиши ин асрро тасвир ва тавсиф кардан аз имкон берун аст. Фаrат бояд хотирнишон намуд, ки андешаву хаёлоти ороишгарb бетаuйир намемонданд. Барои охири асри ХIV ва ибтидои асри ХV майли бо наrшу нигор тамоман фаро гирифтани девор[о хос аст. Баъд[о усули чидани хиштро бештар ва ба таври васеъ истифода намуда, дар заминаи он аз хишт[ои сирдор катиба ва наrш[ои оддb месохтагb мешаванд.¹²¹

Майли таxаммул ва [ашаматписандиро дар бинокорb ва меъмории он замон, беш аз [ама, масxиди Бибихонум, ки сол[ои 1399-1404 дар Самарrанд сохта шудааст, дар худ муxассам менамояд. Як ваrт[о дарвозаи калони тоrдори он ба [авлии васее кушода мешуд, ки гирдогирди онро rатори долону айвон[о и[ота карда, гунбаз[ои он[о болои 400 сутуни мармарb устувор буданд. Дар пешго[и са[ни [авлb бинои асосии масxид: равоr ва як хонаи бар[авои гунбазb воrеъ гардида, бар болои он боз як гунбази пурнаrшу нигори баланде сохта шуда буд. {оло аз ин масxид фаrат як харобае боrb монда бошад [ам, вай аз шукe[ ва азамати пешинаи он ба хубb ша[одат меди[ад.¹²²

Маrбара[ои асри ХV аз назарго[и меъморb гуногуннавъ ва басо диrrатангезанд. Маrбараи начандон калон, вале аз xи[ати ороиш хеле зебои Шо[изинда (Ширинбег-ака ва Туман-ака),¹²³ маrбара[ои Рухобод, Rутби Ча[орда[ум,¹²⁴ ни[оят, Гeри Мир аз му[имтарин ёдгори[ои давраи темурb ба шумор мераванд. Аз ин миён Гeри Мир (1403–1404), ки Темур ва авлоди e дафн шудаанд, хеле xолиб аст.¹²⁵ Сохт ва тар[и он бисёр оддист. Танаи [аштгeша, устувонаи мавзун ва гунбади чиндори бо хиштча[ои нилобиранг рeкашшуда асоси ин маrбараи маш[урро ташкил намудааст. Ороишоти даруни толори ча[оргeшаи тоrчаноки он бо салобати мутантани худ касро дар [айрат мегузорад. Санги мармар, аrиrи сабзранг ва оби тилло бо андаке хиратобии умумии ранг[о фаrат э[соси оромии сукунат ва дурb аз дунёи равшанро таrвият менамоянд.

Яке аз бе[тарин ёдгори[ои Улуuбек мадрасаи eст, ки дар регистони Самарrанд воrеъ гардидааст.¹²⁶ Дар чор тарафи [авлии даруни чорравоrа rатори манзил[ои дуошёна, дар гeша[ои он чор манораи мавзун ва дар даромадго[и асосb пештоrи бо[ашамате сохта шуда буд. {оло чор гунбази болои дарсхона, як манора ва ошёнаи дувуми манзил[ои ин мадраса вуxуд надоранд. Аммо бо он чи ки акнун ин ёдгории ку[ан арзи андом мекунад, боз [ам дар пеши назари бинанда як асари олии [унари меъмориро муxассам сохта, бо тар[и зебо, шакл[ои мутаносиб ва наrшу нигори гуногуну дилнишин, вале бисёр босалобати худ таассуроти фаромeшношуданb ба вуxуд меоварад.

Дар асри ХV боз як навъи маrбара маъмул мегардад, ки ба тарзи иншооти мураккаби чандхонагb сохта мешуд. Яке аз [амин rабил маrбара[о Ишратхонаи наздикии Самарrанд мебошад. Толори марказии равоrчадори он андаке тар[и салибмонанде дорад. Аз ду тарафи ин толор мутаносибан бино[ои дигар: аз як тараф, масxид, ва аз тарафи дигар, миёнсарои сехонагb воrеъ гардидаанд. Маxмeи иморати маrбара бо хонача[ои дуошёнаи идорb ба худ шакли тамом гирифта, дар ин асари меъморb усули нави rуббасозb намунаи барxастаи татбиrи худро пайдо намудааст. Техникаи нави нигориши кундал [ам дар ин бино хеле пурра ва мо[ирона истифода шудааст. Ба зебу зинати ни[оятдараxа фаровони андарун наrшу нигори хеле содаи rисмати беруни бино муrобил воrеъ гардидааст. Ма[з rисмати беруни бино барои бе[тар дарк намудани тамоми ин ёдгории меъморb кeмак мерасонад, зеро [ангоми аз назар гузаронидани он диrrати кас на ба xузъиёт, балки ба [алли умумии композитсионb кашида мешавад ва ба ин восита то чb андоза сабук ва муназзам будани сохтмони ин иморати мe[ташам аёнтар мегардад.¹²⁷

Бинои расадхонаи Улуuбек, ки дар доманаи баландии Чeпонатои Самарrанд сохта шудааст, аз нодиртарин ёдгори[о ба шумор меравад.¹²⁸ Аз ин бино фаrат як теппача ва тeдаи партов[ои сохтмон боrb мондаасту бас. Аммо бо кeшиши бостоншиносон тар[и табаrаи поини та[курсии иморат маълум шуд. Муrаррар гардид, ки бино мудаввар буда, 30 метр баландb доштааст ва тавассути чeб[ои кандакорb, сафол[ои сирдори наrшин ва санг[ои мармар ороиш ёфтааст. Uайр аз ин, аз сарчашма[ои хаттb маълум мешавад, ки расадхона се ошёна доштааст. Баrия[ои олоти асосии расадхона – асбоби дуreшаи зовиясанx, ки барои мушо[идаи Офтоб, Мо[ ва зимнан, дигар сайёра[о кор фармуда мешуд, ма[фуз мондааст. Як нeги асбоби зовиясанx дар чуrурии 11 метр даруни хандаrи дар шах кандашуда ва нeги дигари азбайнрафтаи он тахминан дар баландии 30 метр воrеъ гардида будааст. Ин асбоб ба шакли ду rавси мувозb сохта шуда, ба шашяки доираи радиусаш беш аз 40 метр баробар меомад. Rавс[о самти даrиrи ба меридиан мутобиr доштанд. Он[о бо тахта[ои мармари сайrалёфта рeкаш гардида буданд. Нури офтоб аз ду равзанаи хурд ба дарун ро[ ёфта, бар ду rавси зовиясанx, ки дар рeи он[о нишона[ои дараxа, даrиrа ва сония сабт шуда буданд, наrши худро мегузошт.¹²⁹

Аз бинокори[ои {ироти асри ХV хусусан маxмeи иморати Мусалло, ки аз масxид, мадраса ва маrбара иборат аст, шоёни таваxxe[ мебошад. {оло аз ин ёдгории меъморb rисмати хеле каме боrb мондааст. Манора[ои сеxузъаи бисёр мавзун ва маrбараи хеле xолиби Гав[аршод, ки яке аз гeша[ои мадрасаро ишuол намуда, rисми таркибии он ба шумор мерафт, аз [ашамат ва азамати он гуво[b меди[анд.¹³⁰