Ша[р ва касбу [унар

Ма[з дар асри ХV ва ибтидои асри ХVI ба болотарин [адди тараrrиёти худ расидани муносибат[ои моливу пулb як [одисаи xудогона ва мунфарид набуд. Вай [амон мавrеи дар [аёти ша[р[ои онваrтаи Осиёи Миёна ишuолкардаи ин муддатро аён намуда, аз пешрафт[ои он давра гуво[b меди[ад. Барои [аматарафа та[rиr кардани он чи ки ша[ри асри ХV аз xи[ати иxтимоb ва иrтисодb арзи андом менамуд, мутаассифона, мадрак[ои кофb [анeз xамъ нагардидаанд. Мо дар дасти худ фаrат миrдори каме аз тадrиrотеро дорем, ки ба масъала[ои ало[ида бахшида шудаанд. Аммо [амин мадрак[ои ноrис ва мушо[ида[ои xудогона [ам имкон меди[анд чунин хулоса барорем, ки тамоми мухолифат[ои [аёти иxтимоию иrтисодии ша[р [амчун як [алrаи зиддифеодалb, дар силсилаи сохти феодалb [амоно дар аср[ои ХV-ХVI ни[оятдараxа тундутез гардида буданд.

Аз як xи[ат, фаъолшавии табаrа[ои миёна ва поёни ша[р ба назар мерасад. Му[аrrиrон хотирнишон кардаанд, ки шакл[ои истисмори дар а[ди муuул[о маъмулгардидаи а[ли касбу [унар, ки то [олати мамлукb ва uуломb расида буданд, дар асри ХV комилан аз байн нарафта бошад [ам, вале а[амияти худро торафт аз даст медод. Акнун симои асосии пешаварb косиби озод ва шакли асосии ташкилоти пешаварон корго[и умумии косибон мегардад. А.М.Беленитский дуруст rайд кардааст, ки корго[[ои умумии косибон дар асри ХV устувор гардида, а[амияти он[о хеле боло рафт. Яке аз аломат[ои зо[ирии а[амияти ин корго[[о дар [аёти ша[р иштироки муташаккилонаи он[о дар xашн[оест, ки Темур ва Темуриён барпо мекарданд. {ар як корго[и косибон дар ин xашн[о ба сари худ ширкат менамуд.¹¹³

Тадrиrи идеологияи ин давра, ки дар адабиёти бадеb ва, умуман, дар [аёти маданb акс ёфтааст, материали боз [ам конкреттар ва боварибахштар меди[ад. А.Н.Болдирев далелу санад[ои фаровонеро аз назари та[rиr гузаронида, ба таври rонеъкунанда нишон дод, ки нимаи дувуми асри ХV (алалхусус, охири асри ХV ва аввали асри ХVI) бо вусъат пайдо кардани базаи иxтимоии [аёти маданb ва эxоди бадеb тавсиф меёбад. Табаrаи миёнаи а[олии ша[р – пешаварон ва бозаргонон, амалдорон ва рe[ониёни миёна[ол истеъмолкунанда ва офарандаи сарват[ои маданb мегарданд. Дар тазкира[ои он замон, аз xумла дар ёддошт[ои Восифb бисёр шоирони аз байни косибон, бозаргонон ва амалдорони хурд баромада зикр ёфтаанд. Албатта, як rисмати хеле ками он[о шоири касбb буданд. Аксарашон нисбат ба адабиёт ва шеъру шоирb дилбастагb дошта, истеъдод ва соат[ои фароuати худро ба шеърхонb ва шеъргeb мебахшиданд. Акнун шоирон, навозандагон ва базлагeён на фаrат дар борго[и аъёну ашроф xамъ меомаданд, балки дар дeкон[ои са[[офb ва китобфурeшb, дар корго[и косибон ва дар майдону бозор[о низ ба[су мунозира[ои адабb, маxлиси шеърхонb ва мушоира[о барпо мекарданд. Ин rабил ма[фил[ои адабb ва [унарb дар {ирот, Самарrанд ва бисёр ша[р[ои дигари давлати Темуриён ба вуxуд омада буданд.

Боз му[имтар ин аст, ки идеологияи ша[р, аrида ва мафкураи табаrа[ои миёнаи ша[рнишинон дар худи адабиёти бадеb низ инъикос меёфт. {атто махсус «назми доираи [унармандон» ба вуxуд омада буд, ки мундариxаи асосии онро зисту зиндагии косибон ташкил мекард ва дар ин rабил шеър[о луuату истило[оти касбу [унар ба таври фаровон истифода мешуд. Идеологияи ша[р, xа[онбинии нисбат ба феодализм мухолифи он дар осори барxастатарин намояндагони равияи пешrадами адабиёти аср[ои ХV-ХVI инъикоси худро пайдо намудааст.¹¹⁴

Аз xи[ати дигар, ша[ри аср[ои ХV-ХVI ба [амон [олати феодалии худ боrb монда, дар он шакл[ои соф феодалии истисмори а[ли ме[нат беш аз пеш давом мекард. Ин xанбаи [аёти иxтимоию иrтисодии [аёти ша[р дар асоси мадрак[ои асри ХV хубтар тадrиr шудааст,¹¹⁵ вале мадрак[ои маълуми асри ХV низ ба он шабо[ати комил дорад, аз ин рe, ба ин ду аср метавон як тавсифи умумb дод. Мо дар ша[р низ мисли де[от [амон категория[ои моликияти заминро дучор меорем. Rисмати асосии замин дар ихтиёри давлат ва ё феодалони ашрофию динb ([амчунин а[ли хонадони салтанатb) буд. Аммо ба исте[солкунандаи бевосита фаrат як rисмати ночизи он тааллуr дошт. Аз ин чунин бармеояд, ки дар ша[р исте[солкунандаи бевосита, агар дeкон, корго[ ва ё манзили e на дар замини худаш, балки дар замини давлат, ваrф ва ё милки феодал воrеъ гардида бошад, [атман дар ягон шакле [аrrи иxораи заминро мепардохт. Аз ин ли[оз дар байни сокини ша[р ва де[rон тафовуте мавxуд набуд.

Бино ба маълумоти сарчашма[о, на фаrат замин, балки бисёр муассиса[ои тиxоратb [ам ба феодалон тааллуr дошт. Протсесси якxоякунии муассиса[ои [унармандию тиxоратb ва [атто бино[ои иrоматb хеле босуръат давом мекард. Аз ин чунин бармеояд, ки косибон ва дeкондорони камбизоат на фаrат заминро, балки [атто корго[, дeкон ва манзилро [ам ба иxора мегирифтанд, ки ин боиси боз [ам бештар ба феодал тобеъ шудани он[о мегардид. Ин тобеият боз аз он сабаб [ам гаронтар менамуд, ки дар ша[р ба як даст xамъ омадани замин ва бино[о ба [ар ранг сурат мегирифт. Масалан, исте[солкунандаи бевосита метавонист дeкони ваrферо иxора гирад, ки дар замини милке воrеъ шудааст, ё баръакс.

Дигар шакл[ои соф феодалии истисмор низ [анeз мавxудияти худро ниго[ медоштанд. Му[ит ва [айъати косибон якранг набуд. Ба xуз косибони озод гурe[е [ам вуxуд дошт, ки дар дараxа[ои гуногуни тобеиятb «uайрииrтисодb» rарор гирифта буд. Rисми пешаварони аз кишвар[ои дигар оваронидаи Темур амалан дар вазъияти uуломb умр ба сар мебурданд. Мадрак[ое, ки шакл[ои тобеияти баъзе гурe[[ои асли[асозонро аён месозанд, боз [ам му[имтаранд. Бар тибrи як фармон, гурe[и ин rабил косибон ба ихтиёри сардори reрхона дода шуд ва e мебоист ба кори он назорат мекард. Маъмурони давлат [аr надоштанд, ба кори e мудохила кунанд ва аз ин косибон андоз бигиранд. Шакли дигари тобеият ба баъзе гурe[[ои косибоне дахл мекард, ки хидмати дарборро дар зимма доштанд. Ин косибон дар корго[и умумb xамъ омада, та[ти ро[барии халифа кор мекарданд. Халифа, ки аз тарафи [укумат таъин мешуд, корро ташкил мекард ва ба сифати он назорат менамуд. Ма[сулоти ин корго[ на ба бозор, балки бевосита ба идораи давлат мерафт. Rайд кардан му[им аст, ки халифа[ои [атто [амон корго[[ои озодро, ки барои бозор кор мекарданд, худи косибон интихоб накарда, балки [укумат таъин менамуд.¹¹⁶

Боз як аломати асосb ин аст, ки а[олии ша[р ба давлат баъзе аз он андоз[оеро, ки аз а[олии де[от ситонида мешуд (аз rабили андози сарона ё дудпулb), мепардохтанд. Он[о [атто аз кор[ои иxборb [ам озод набуданд.

Илова бар ин, албатта, андоз[ои бевоситаи тиxорат ва касбу [унар вуxуд доштанд. Дар асри ХV чунин андози асосии аз муuул[о меросмонда «тамuа» номида мешуд. Аз рeи баъзе далел[ои uайримустаrим, [аxми тамuа хеле калон буд. Вале дар ин xо аз [ама диrrатангез он аст, ки феодалон мухолифи ин навъ андоз буданд. Аз xумла, феодалони динb, бо ба[онаи ин ки тамuа андози uайришаръист, ба муrобили он бо rатъият мубориза мебурданд. Аммо дар асл ин аксуламали феодалон сабаб[ои иrтисодb дошт – ин навъ андоз бар хилофи манфиати синфии он[о буд. Ба феодалон фаrат тарз[ои соф феодалии истисмори ша[р, касбу [унар ва тиxорат, ки аз он[о даромади зиёде ба даст меоварданд, мувофиrат мекард, аммо дигар шакл[ои истисморе, ки ба он[о зиён мерасонид, ба [еx ваx[ муносиб намеафтод.

Дар ша[р[ои Осиёи Миёна худидоракунии [аrиrb набуд. Ша[рро rоиммаrоме, ки аз тарафи [укумати марказb ва ё [окими вилояти калон таъин карда мешуд, идора мекард. Ша[р[о [амеша василаи инъому подош[ои феодалb ба шумор мерафтанд.

Ба ин тариrа, мухолифати асосии [аёти иxтимоию иrтисодии ша[р[о, ки алалхусус, дар чоряки охири асри ХV ва чоряки аввали асри ХVI шиддат пайдо намуд, аз rарори зайл иборат буд. Аз як тараф, тараrrиёти прогрессивии ша[р[о, афзоиши [осилнокии ме[нат дар риштаи касбу [унар, вусъати беназири тавлиди коло, вазни хоси баланди исте[соли мол[ои мавриди масрафи умум, ба муносибати молb ва пулb кашида шудани аксари а[олии ша[р ва rисман де[от, фаъолтар гардидани табаrаи миёнаи ша[р ва дар заминаи ин [ама [одисоти му[им ба зу[ур омадани падида[ои навин дар со[аи маданият. Аз тарафи дигар, омил[ои ба тараrrиёти ша[р[о мамониаткунанда, аз rабили истисмори хеле сахти а[олии ме[наткаши ша[р ва боло рафтани шакл[ои феодалии истисмор; ба дасти [амон як феодал даромадани моликияти [ам rишлоr ва [ам ша[р; ба ихтиёри [амон як феодали ашрофb ё динb–молики замин[ои ша[ру де[от гузаштани бино[ои тиxоратию пешаварb, яъне (бо андак истисно) ба [ам омехтани табаrаи болои тоxирону судхeрони ша[р ва ашрофи заминдор; шакл[ои феодалии идораи ша[р.

{амаи ин xи[ат[о тадrиrи амиrи конкретию таърихиро талаб менамоянд. Муаррихон ба та[rиrи ша[р[ои Осиёи Миёна ва масъала[ои иxтимоию иrтисодии он[о, назар ба муносибат[ои аграрb, диrrати хеле кам мабзул медоранд. Асар[ое, ки ба масъала[ои xудогонаи [аёти ша[р бахшида шуда бошанд, дар фосилаи сол[ои зиёд ва [атто да[сола[о ба вуxуд меоянд. {ол он ки ин, rабл аз [ама, аз нуrтаи назари омeзиши xи[ат[ои ба худ хоси феодализми Осиёи Миёна, сабаб ва мо[ияти хусусияти заволи он аз масъала[ои хеле му[им [исоб меёбад.