Муносибат{ои иxтимоию иrтисодb Вазъи умумии хоxагb ва истисмори де[rонон

Дар замони Темуриён вазъияти хоxагии rишлоr назар ба замони муuул[о хеле бе[тар гардид. Xанг[ои Темур харобиовар буданд, e мардуми бисёреро нобуд сохт, хусусан дар ша[ру rишлоr[ои муrобилатнишондода ва[шигари[ои бемислу монанде кард. Лекин, дар айни замон, вай барои барrарор намудани иншоот[ои обёрии вайронкардаи муuул[о ва васеътар гардонидани майдон[ои кишт дар чанде аз вилоят[ои мамлакат баъзе тадбир[о андешид. Сиёсати молиётии e низ барои вусъат ва инкишофи зироат шароити нисбатан мусоид фаро[ам овард. Темуриён (uайр аз ваrт[ои xангу xидоли байнихудb) асосан ин сиёсати муассиси давлати худро давом доданд.⁹⁸

Маълум аст, ки Темур дар во[аи Марв, водии дарёи Мурuоб кор[ои зиёди обёрb ташкил намуд. E фармуд, ки саркарда[ои [арбb ва шахсони олимансаб аз Мурuоб канал бароранд. Манбаъ[о аз ин rабил канал[о 20-тоашро ном бурдаанд, ки аксари он[о ба исми калонтарин саркарда[о ва со[ибмансабони а[ди темурb номида шудаанд. Баъдтар Шо[рух дар бобати барrарор намудани садди асосии об, ки бо номи «Султонбанд» маш[ур буд, инчунин барои тоза кардани канал[ои лойзеркарда чора[о дид. Rисмати зиёди замин[ои зироат дар во[аи Марв бо ташаббуси Султон {усайн обёрb карда шуд. Кор[ои обёрb дар баъзе дигар вилоят[ои мамлакат (масалан, дар наво[ии {ирот ва Самарrанд) низ гузаронида шуданд. Дар замони Темуриён [ар ташаббуси шахсии дар ро[и обёрb нишон додашуда мавриди таrдир rарор мегирифт, касони замин[ои бекорхобидаро азхудкарда ба имтиёз[о со[иб мешуданд.

Як rатор масъала[ои му[ими таърихи иxтимоию иrтисодии Осиёи Миёнаи асри ХV [анeз [ал нагардидааст ва баъзе аз он[о, [атто пеш гузошта [ам нашудааст. Аммо таърихшиносони советb роxеъ ба муносибат[ои аграрии он замон та[rиrоти зиёд ва самараноке анxом додаанд,⁹⁹ ки тавассути он мумкин аст rонуният[ои асосb, протсесс[о ва воrеа[ои ин давраро назар ба давраи гузашта пурратар ва равшантар баён кард.

Андози асосии замин дар замони Темур ва Темуриён хироx буд, ки ба ду шакл: яке ба тариrи мол, яъне [иссае аз ма[сул ва дигаре аз рeи масо[ати замин ба тариrи пул ситонида мешуд.¹⁰⁰ Хироx асосан ба шакли мол рeёнда шуда, [аxми муайяне дошт. Аз рeи баъзе мадрак[о, молиёти замин, одатан, як савуми [осилро ташкил мекард.

Дар сарчашма[о оварда шудааст, ки амалдоронро барои сeиистеъмол ва худсарона зиёд кардани [аxми андоз xазо медодаанд, го[о [атто маxбур [ам мекардаанд, ки андози барзиёда ситонидаашонро ба де[rонон баргардонанд. Баъзан ба муносибати xашн[о вилоят[ои xудогона ба муддати чанд ваrт аз додани хироx озод карда мешудаанд.

Вале дар худи [амон сарчашма[о иттилоъ дода мешавад, ки хусусан дар овони xанг[ои байнихудb аз а[олb дар як сол чанд бор хироx меuундоштанд ё [аxми онро зиёд мекарданд ва илова бар навъ[ои мавxудаи он бо ихтиёри худ молиёт меситониданд.

Ба ин муносибат ша[одате, ки Давлатшо[ дар бораи нормаи xамъ кардани хироxи пулb (на аз [иссаи [осил, балки аз масо[ати муайяни замин) додааст, xолиби диrrат мебошад. Аз рeи гуфта[ои e маълум мегардад, ки ин норма дар замони Улуuбек назар ба ваrти таълифи Давлатшо[ (1487) камтар будааст.¹⁰¹

Аммо дар хусуси таuйироти хироxи молb, ки чун [иссае аз [осил ситонида мешуд, [оло чизе маълум нест. Ба [ар [ол, ба вуreъ омадани ин таuйирот аз э[тимол дур нест, зеро таuйири нормаи хироx яrинан ба [амаи навъ[ои он дахл мекард.

Uайр аз хироxи оидоти замин дар асри ХV боз бисёр андоз[ои дигари иловагb вуxуд дошт, ки ба [ар яки он низ ранги rонунb дода, [ам ба шакли пул ва [ам ба шакли мол аз мардум меситониданд. Чанде аз [амин rабил андоз[ои иловагb ма[з барои таъмини маоши со[ибмансабон муrаррар гардида буд. Ба дарахтони мева низ андози махсусе мавxуд буд, ки онро «сардарахтb» меномиданд.

Андози сарикасb, ки муuул[о xорb карда буданд, бо номи «саршумор» дар асри ХV [ам вуxуд дошт. Илова бар ин, ба сабаби дуд кардан низ андоз мегирифтанд, ки он бо номи «дудb» маш[ур гардидааст. Дар rатори ин [ама боз якчанд e[дадори[о ба зиммаи а[олb гузошта мешуд, ки вазнинтарини он[о андози почта–«улоu» (мувофиrи он а[олb маxбур буд, ки ба [ар як rосид ва чопар асп ёфта ди[ад) ва «пешкаш» (ба тариrи тe[фа ва бахшиш) ба шумор мерафт. Чун ба ин навъ e[дадори[о [адде муrаррар нагардида буд, барои сeиистеъмол ва xабр имконоти васеъ фаро[ам меомад. Бе[уда Темур пешкашро тамоман бекор накарда буд. Фаrат дар ваrти xанг аз а[олb андоз[ои иловагии махсус гирифтан мумкин буд, вале амалдорон го[о ин rабил андозро дар айёми осоиштагb низ рeёниданb мешуданд.

Дар замони Темуриён барзгаронро дар сохтмон ва таъмири [исору rалъа, кофтан ва тоза кардани каналу корез[о ва uайра кор мефармуданд, ки ин шакли маxбурият «бегорb» номида мешуд. Ин барои а[ли ме[нат бори аз [ама вазнин буд, зеро ба xуз дигар ногувори[о ононро аз кори асосиашон мемононд.

Ба ин тариrа, истисмори оммаи халr аз тарафи табаrаи [оким умуман ба [адди ни[оb расида буд. Бо вуxуди ин, му[аrrиrон чунин фактро, ки Темур ва баъзе Темуриён дар сиёсати молиётии худ ба норма[ои муайяншуда риоя мекарданд ва [атто го[о пеши ро[и сeиистеъмоли со[ибмансабонро мегирифтанд, мунсифона [амчун амри мусбат донистаанд. Ин амр барои тараrrиёти хоxагии де[rонон ба дараxаи кофb шароити мусоид фаро[ам наоварда бошад [ам, ба [ар [ол онро аз харобии тамом ниго[ дошт.

Бояд rайд кард, ки худи а[олии ша[ру де[от низ хеле фаъол буд ва хусусан дар маврид[ои сeиистеъмол ва андозгири[ои uайриrонунии маъмурони хироx ба муrобили [окимият дар шакл[ои мухталиф из[ори эътироз менамуданд. Баъзан оммаи де[rонон ба вилоят[ои дигар кeчида мерафтанд ва аз ин сабаб [укумат маxбур мешуд, ки андоз[ои аз норма зиёдаро бекор кунад. Дар сарчашма[о муrовимати ошкори оммаи халr, ки дар ваrти xанг[ои байнихудии ша[зодагони темурb аз андоз[ои иловагии беохир хонахароб шуда буд, хотирнишон гардидааст. Масалан, ваrте ки Султон {усайн Хуросонро забт карда, ба девони муставфb ду амалдори навро таъин намуд, он[о ба сари а[олb андоз[ои иловагb бор карданд. Халrи {ирот бо чунон як rуввае эътироз намуд, ки ба Султон {усайн лозим омад, [ам ин андоз[оро бекор намояд ва [ам он амалдорони худсарро аз вазифа дур созад.

{одисаи бекор кардани андоз[о ба мe[лат[ои гуногун боз чанд бор ба вуreъ пайваст. Масалан, ба сабаби он ки а[олии ме[наткаш аз андоз[ои зиёд ва хусусан аз худсарb ва сeиистеъмоли маъмурони хироx ба ни[ояти rашшоrb расида буд, андози таъмини маоши аскарb чандин маротиба бекор карда шуд. Темуриён барои барrарор намудани rудрати молиётпардозии а[олb ба гузашт ва ма[румият[ои муваrrатb розb шуда, дар ин ро[ бо худсарии маъмурон низ мубориза мебурданд. Дар сарчашма[о на фаrат [одиса[ои аз мансаб дур кардан, балки [атто rатл намудани ин rабил маъмурони худсар зикр ёфтааст.

Ба ин тартиб, молиёте, ки аз оммаи за[маткаш ситонида мешуд, бори хеле вазнин ва миёншикане буд. Ин бори гарон баъзе ваrт[о, хусусан дар овони xанг[ои байнихудb, ки боиси чандин мартаба xамъ кардани [амон як андозу молиёт ва xорb намудани андоз[ои нав мегардиданд, боз [ам афзунтар мешуд. Бар замми ин, сeиистеъмоли маъмурони хироx, ки фоидаи худро дар назар дошта, андоз[оро аз норма зиёд xамъ мекарданд, як фалокати доимb [исоб меёфт. Бо вуxуди ин, дар андозу молиёти асосb мавxуд будани меъёри муайян ва кeшиш[ое, ки Темур ва баъзе Темуриён дар ро[и риоя намудани ин меъёр ва ба манфиати хазина пешгирb кардани худсари[ои маъмурон ба харx медоданд, умуман, вазъияти нисбатан мусоидеро фаро[ам оварда буд.

Мумкин аст тахмин кард, ки то оuози асри ХV захираи замин[ои милки де[rонон хеле кам гардид. Дар а[ди муuул[о ма[з [амин навъ хоxаги[ои милкии ноустувор мебоист дар навбати аввал хароб мешуд. Вале ба ин ниго[ накарда, дар асри ХV ба [ар [ол rисмати нисбатан имтиёзноки де[rонон вуxуд дашт. {аxми молиёти асосие, ки он[о аз даромади солонаи замин ба давлат мепардохтанд, камтар буд. Аммо он[о, албатта, аз додани дигар навъ[ои андоз озод набуданд. Оммаи асосии де[rононро, мисли пештара, иxоранишинони са[мкор ва барзгарони xамоатb ташкил мекарданд.

Агар мо барои а[ди муuул[о аз хусуси мавxудияти xамоати де[rонон ё худ баrия[ои устувори он аз рeи далел ва rарина[ои зе[нb сухан ронда бошем, пас барои асри ХV, [арчанд кам бошад [ам, мадрак[ои муайян мавxуд аст. Е.А.Давидович аз рeи мадрак[ои асри ХVI муrаррар намуд, ки яке аз аломат[ои uайримустаrими мавxудияти xамоат[о ё худ бозмонда[ои яrини он[о таrсимнашавандагии замини де[от (rаря[о) мебошад. {ангоми харидуфурeш ва ё ба ваrф бахшидан rитъа[ои xудогонаро аз минтаrаи умумии замин xудо намекарданд (аз ин рe, на ин ки [удуди як rитъа, балки [удуди умумии тамоми минтаrа тавсиф мешуд), ки амалан сухан дар бораи андози оидоти солонаи [амаи минтаrаи замини де[от мерафт.¹⁰² Мисоли шабе[и замин[ои таrсимнашавандаро мо метавонем барои асри ХV низ пайдо намоем. Чунончи, бар тибrи ваrфномаи соли 1470 rарияи Xоиз ба ваrф дода шуда, вале аз ин бахшиш 1/24 таноб замини нотаrсим ихроx гардида.¹⁰³ Мувофиrи ваrфномаи даври Темур, «сеяки нотаrсим»-и де[аи Рифон ва «чоряки нотаrсим»-и де[аи Нитаи вилояти Самарrанд ба ваrф бахшида шуда буд. Дар айни замон, бар хилофи ин, нимаи де[аи таrсимшуда низ зикр гардида, [удуди ин нима ба таври xудогона тавсиф меёбад. Дар худи [амин ваrфномаи даври Темур боз як навъи замин, ки ба зироати xамоатb марбут аст, зикр гардидааст. Ин токзорест, ки дар ихтиёри де[а буда, замини «xамъияти муайян» номида мешуд.¹⁰⁴

Мазмун ва мо[ияти конкрети заминдории xамоатb дар ин мар[ила [анeз маълум нест. Фаrат [амин равшан аст, ки [амаи аъзои xамоат нисбат ба замини он [уrуrи баробар доштанд ва, аз ин рe, [ангоми харидуфурeш, бахшиш ба ваrф ва u. ягон rитъаи онро xудо кардан мумкин набуд. {атто ба токзор [ам [уrуrи умумb вуxуд дошт. Албатта, шудгору кишт ва парвариши зироат ба таври xудогона сурат мегирифт, яъне [ар як узви xамоат дар ин кор [иссаи худро мегузошт, вале дар байни аъзои xамоат бо [удуди муайяне xудо шудани rитъаи замин маълум нест. Бешуб[а, ин замин[о ба xамоат «ба таври абадb» тааллуr доштанд, ки ин амри воrеb имтиёзи де[rони xамоатиро нисбат ба де[rони иxоранишин нишон меди[ад. Ин [ам rобили rайд аст, ки де[rони xамоатb, аз рeи мадрак[ои мавxуда, оидоти заминро на фаrат ба давлат, балки ба со[ибони ваrф ва шахсони xудогонаи заминдор низ мепардохтанд. Ба таври дигар гeем, он ваrт заминдории xамоатb ба категория[ои гуногуни замин: замин[ои давлатb, ваrф ва милк[ои феодалb дахл мекард. Бинобар он де[rони xамоатиро фаrат ба замин[ои давлатb алоrаманд кардан нодуруст аст.

Rисми зиёди де[rононро иxоранишинони са[мкор ташкил медоданд. Дар ваrфнома[о таъкид шудааст, ки мe[лати иxора набояд аз се сол гузарад. Зарурати иваз кардани замини иxора боиси беш аз пеш афзудани фоидаи заминдорони иxорагузор гардида буд.