Муборизаи сулолавии Темуриён

Пас аз марги Темур давлати бузурги императории ташкилкардаи e аз по афтода, Мовароунна[р ба са[наи мубориза[ои хунини сулолавb табдил ёфт. Темур [анeз дар ваrти [аёти худ давлатро дар байни фарзандонаш - Xа[онгир, Умаршайх, Мироншо[, Шо[рух ва набера[ояш - Му[аммадсултон, Пирму[аммад, Ибро[им ва Улуuбек таrсим намуда буд.

{анeз аз фавти Темур якчанд рeз нагузашта буд, ки [ар кадом аз Темуриён худро мустаrил эълон карданд. Набераи Темур, [окими Тошканд- Халилсултон (писари Мироншо[) лашкар xамъ намуда, пештар аз писари Xа[онгир – Пирму[аммад, ки eро Темур xонишини худ таъин карда буд, омада ба пойтахти давлати темурb - ша[ри Самарrанд со[иб шуд. Агарчи Пирму[аммад бор[о барои барrарор кардани [уrуrи худ кeшиш намуд, вале муваффаrият ба даст оварда натавонист ва ни[оят дар соли 1406 ба rатл расид.

Ба Темуриён лозим омад, бо намояндогони сулола[ои собиr [ам, ки Темур аз [укмронb ма[рум карда буд, мубориза баранд. Дар uарб ва шимоли uарбии Эрон намояндагони сулолаи туркмании Rараrуюнлу, дар Туркистон амир Худодод ва шайх Нуриддин исён намуданд. {ангоме ки дар со[или дарёи Аму байни Халилсултон ва Пирму[аммад xанг мерафт, Худодод reшуни муuул ва rалмиrро мутта[ид намуда, ба Мовароунна[р [уxум овард. E Самарrандро забт карда, хатто дар ваrти му[ориба Халилсултонро асир гирифт.

Темуриён ба вазъияти хеле хавфоваре дучор гардиданд. Писари Темур - Шо[рух, ки [окими {ирот буда, исман вориси падари худ [исоб мешуд, фавран лашкар xамъ намуда, ро[и Мовароунна[рро пеш гирифт. Шо[рух reшуни Худододро торумор карда, худи eро бо дасти xосусе ба rатл расонид ва Халилсултонро озод кард. Лекин вай Халилсултонро дигар аз [уrуrи вориси салтанат ма[рум сохта, eро [окими Рай таъин намуд ва идора кардани Самарrанд ва, умуман, Мовароунна[рро дар соли 1409 ба писари понзда[солаи худ - Улуuбек супорида, худ ба тарафи Эрон лашкар кашид. E тадриxан авлоди се писари бузурги Темур – фарзандони Xа[онгир, Умаршайх ва Мироншо[ро аз [окимият дур карда, писари худ Ибро[имсултонро дар соли 1414 [укмрони Шероз ва писари дигари худ - Суюрuотмишро дар соли 1418 [окими Кобул, Uазнин ва Rанда[ор таъин намуд.

Дар зарфи ин муддат намояндагони сулолаи туркмани Rараrуюнлу ба иrтидори маълум со[иб гардида, на фаrат хоки rабл аз футу[оти Темур доштаашонро дубора ба даст дароварданд, балки [удуди rаламрави худро хеле вусъат доданд. Шо[рух ба муrобили Rараrуюнлу се дафъа лашкар кашид, аммо ба uалабаи rатъb муваффаr нагардида, ба сул[ розb шуд ва идора кардани Озарбойxонро дар соли 1436 ба Xа[оншо[ ном яке аз намояндагони ин сулола вогузор намуд.

Дар замони [укмронии Шо[рух (1405-1447) давлати Темур, бо вуxуди хеле гум кардани хоки худ, [анeз то як андоза иrтидори пешинаашро ниго[ медошт. Зимнан, бояд хотирнишон кард, ки аз сарзамини та[ти тасарруфи Шо[рух амалан ду давлат: яке давлати худи Шо[рух бо марказаш {ирот ва дигаре давлати Улуuбек бо марказаш Самарrанд ба вуxуд омад.⁹⁰

{Укмронии Улуuбек

Ваrте ки Шо[рух писари понзда[солаи худ - Улуuбекро [укмрони Самарrанд таъин кард, зимоми [окимият амалан дар дасти сипа[солори номдор, [амразми Темур амир Шо[малик буд. Аз ваrти ба тахт нишастани Улуuбек дере нагузашта, 20 апрели соли 1410 дигар сипа[солори темурb, [окими Туркистон бо reшуни сершуморе ба Самарrанд [амла овард. Улуuбек маxбур гардид, ки [амро[и васии худ фирор намояд. Шо[рух ба ма[зи воrиф шудан аз ин [одиса фавран бо лашкари зиёде ро[и Самарrандро пеш гирифт. Дар му[ориба феодали исёнкор сахт шикаст хeрда, базeр xон ба саломат бурд, вале пас аз ду сол оrибат кушта шуд.

{окимияти Шо[рух дар Осиёи Миёна комилан барrарор гардид.

Улуuбек аз тобеият ба васb хеле дилгир шуда, [ар го[ ба падари худ арз мекард, ки eро аз васотат ра[о намояд. Чун вазъи сиёсb [ам пас хондани Шо[маликро талаб мекард (e дар байни ашрофзодагони Осиёи Миёна душмани бисёр пайдо карда буд), Шо[рух хо[иши писарашро ба xо овард. {амин тариrа, аз соли 1411 Улуuбеки [афда[сола на ин ки исман, балки амалан [укмрони Мовароунна[р гардид.

Дар ин маврид [ам [окимияти олb [амоно дар дасти Шо[рух буд. Улуuбек соле чанд бор барои саxда ба {ирот мерафт, доир ба му[имтарин масоил [амеша масли[ати падарро мегирифт, аз карда[ояш ба e [исобот медод ва u. Бо вуxуди ин, [амзамононаш Улуuбекро [окими мутеъ [исоб намекарданд. E таrрибан дар [ар бобат амалан со[ибихтиёр буд, вале корро ба xое намерасонд, ки боиси бадгумонии падар ва халалдор шудани муносибати байни он[о гардад.

Улуuбек дар соли 1414 ба муrобили [окими Фарuона - ша[зода А[мад амалиёти муваффаrиятноки [арбb гузаронида, rаламрави eро ба мулки худ [амро[ намуд ва пас аз чанде Rошuарро [ам ба тасарруф даровард. Улуuбекро, махсусан, eзбекони rувватгирифта ва Муuулистон ба ташвиш меандохтанд. Аввал[о e ба гузоштани гумошта[ои худ дар сари ин давлат[ои кeчнишин муваффаr гардид, вале баъдтар он[о торафт аз итоати e баромадан гирифтанд.

Соли 1425 Улуuбек дар но[ияи Иссиrкeл ва на[ри Или амирони муuулистониро шикаст дода, uанимат[ои зиёде ба даст даровард. Санги яшме, ки ба маrбараи Темур истифода шудааст, аз xумлаи [амин uанимат[ост.⁹¹ Боз як ёдгории ин воrеа навиштаxоти дараи Xелонeтb (дар ро[и байни Xиззах ва Самарrанд) мебошад, ки дар он Улуuбек аз юриши худ ва «аз он мардум си[ат ва саломат ба ин xониб баргаштанашро» хабар додааст.⁹²

Аммо пас аз ду сол лашкари Улуuбек аз eзбекони бодиянишин сахт шикаст хeрд, ки ба ин, беш аз [ама, фориuболb ва белаёrатии худи Улуuбек ва сардорони лашкари e боис гардида буд. Uолибон мамлакатро тамоман uорат карданд. Шо[рух бо reшуни сершумор ба кeмаки писараш шитофт. Гуна[корони дар xанг шикастхeрда бо калтак xазо дода шуданд. Улуuбек аз [окимият дур карда шуд. Вале падараш аз рeи илтифот [окимиятро боз ба e пас гардонд.

Баъди ин воrеа Улуuбек дигар ба юриш[ои [арбb сардорb накард ва он даста[ое, ки e ба муrобили бодиянишин[о равона менамуд, одатан ба ягон муваффаrияте ноил намегардиданд. Eзбекони бодиянишин на фаrат rисмати му[ими Хоразмро ишuол карданд, балки чандин бор ба Мовароунна[р ва музофот[ои шимолии Эрон [амла оварданд. Умуман, пирeзи[ои xангb ба Улуuбек насиб нагардид.

Аз му[имтарин тадбироти Улуuбек дар дохили давлат исло[оти пулии соли 1428 буд. Ин исло[от дар бобати ба низом даровардани муомилоти пулb ва тиxорат, ки ба андозае манфиат[ои а[олии ме[натиро низ ифода мекард, роли мусбат бозид (доир ба ин исло[от поинтар батафсил сухан хо[ад рафт). Зо[иран, дар а[ди Улуuбек андози замин назар ба давраи пас аз e, яъне нимаи дувуми асри ХV [аxман камтар ситонда мешуд. Аз [амин xост, ки Давлатшо[ гуфтааст: «Улуuбек дар замони подшо[ии падари худ - Самарrанд ва Мовароунна[р мустаrилона [укумат кард ва дар умури идора ва адлия русуми шоистаеро риоят намуд».

Улуuбек аз Шо[рух, ки мусулмони мутаассибе буда, вазифаи асосии худро фаrат дар даrиrона ва айнан риоя намудани тамоми а[коми шариат ва ба ин амр маxбур кардани табаа[ои худ медонист, аз бисёр xи[ат[о фарr мекард. Дар ша[ри {ирот – пойтахти давлати темурии а[ди Шо[рух rоида[ои сахт ва зe[ду таrвои намунавb [укмфармо буд.

Дар айни замон дар {ироти онваrта адабиёти бадеb ва санъати тасвирb хеле равнаr пайдо намуд. Писари Шо[рух ша[зода Бойсунrар китобхонаи бузурге сохта, бисёр хаттотони номb, котиб[о, са[[офон, мусаввирон ва [атто мутахассисони со[аи адабиётро ба ин xо xамъ овард. E дар баробари китобати матн[ои rадима ва нодир кор[ои матншиносиро [ам ба ро[ гузошт. Та[ияи матни xомеи «Шо[нома»-и Фирдавсb, ки дар ин китобхона бо амри Бойсунrар анxом ёфта буд, намунаи чунин иrдоми му[имест. Uайр аз ин, ба матни мазкур муrаддимаи мукаммале низ навишта шуд. Ин нусхаи «Шо[нома» то замони мо расидааст ва дар китобхонаи Те[рон ма[фуз аст.⁹³

Аммо му[ити Самарrанд тамоман дигар буд. Дар ин xо [атто шайхулислом базм[ое меорост, ки зан[ои раrrоса ширкат меварзиданд. Рeзе яке аз пайравони мутаассиби шариат аз e пурсид: «Шайхулисломи беислом, кадомин тариrати дин якxо нишастан ва бо [ам нeшидани марду занро раво медонад?»

Саргарми илм[ои дунявb гардидани Улуuбек зиддияти байни e ва а[ли таассубро боз [ам тезутундтар намуд.

Аввалин мураббии Улуuбек дар овони кeдакиаш rиссагe, шоир ва донишманди маъруф шайх Орифи Озарb буд. Баъдтар e устодони дигар низ пайдо кард, ки аз байни он[о, махсусан Rозизодаи Румb ва Uиёсиддин шe[рати зиёде доштанд. Rозизодаи Румиро «Афлотуни замон» меномиданд. Улуuбек аз адабиёт вуrуфи комил дошт, забон[ои туркb, тоxикb ва арабиро ба хубb медонист ва худ ба туркиву тоxикb шеър [ам мегуфт, илми мусиrиро омeхта, дар ин со[а панx рисола таълиф намудааст, [амчунин нисбат ба илми тиб майлу раuбати зиёде аз худ зо[ир кардааст. E дар ба[су мунозира[ои илмb иштирок намуда, [озиронро бо зе[ни хориrулодда ва дониши амиrи худ дар [айрат мегузошт. Бо вуxуди он ки e rариб дар [амаи со[а[ои илму фан маълумоти мукаммалеро со[иб гардида буд, беш аз [ама, риёзиёт ва, алалхусус, илми нуxумро дeст медошт ва аксари ваrти худро ба ин ро[ сарф менамуд. E тавонист дар андак муддат маъруфтарин мунаxxимон ва риёзидонони он замонро ба Самарrанд xамъ карда, расадхонаи бо асбоб[ои мукаммал таx[изонидашударо ба вуxуд оварад. Самараи асосии кори ин расадхона, ки худи Улуuбек бевосита ширкат намудааст, xадвали нави нуxумb мебошад ва он муrаддимаи муфассали назариявист, ки барои ин xадвал навишта шудааст.⁹⁴

Бо фармоиши Улуuбек дар Самарrанд, Бухоро, Кеш ва Uиждувон бисёр бино[ои бузургу мe[ташам сохта шудаанд, ки мадрасаи маш[ури регистони Самарrанд аз xумлаи [амин бино[ост.⁹⁵