Ба сари [окимияти Мовароунна[р омадани Темур ва футу[оти минбаъдаи e

Пас аз забт шудани Самарrанд муносибати байни амир {усайн ва Темур вайрон гардид. Темур дар ваrти [укмронии амир {усайн [окими Ша[рисабз ва Rаршb буда, ба муrобили муттафиrи собиrи худ ба таври махфb кор мебурд. Муборизаи махфиёнаи Темур то дараxае расид, ки соли 1370 бо та[рики e дар Самарrанд табаддулоте ба амал омада, амир {усайн кушта шуд ва Темур амири тамоми Мовароунна[р гардид.

Азбаски Темур аз авлоди Чингизхон набуд, пас аз ба Мовароунна[р со[иб шудани худ [ам унвони хониро rабул накард. E худро амир эълон намуда, ба он лаrаби «Курагонb» (яъне «домод»)-ро [амро[ кард, зеро вай зани амир {усайни маrтулро, ки духтари Rазанхони Чингизb буд, ба занb гирифт. Темур мамлакатро бо кeмаки хон[ои козиб Суюрuотмиш (1370-1388) ва писари e, Султон Ма[мудхон (1388-1402) идора мекард.⁸⁰ Вай аз rабила[ои ба худ наздики чаuатой, хусусан аз барлос[о гвардияи боэътимоде ташкил дод. Ба барлос[о ва умуман ба тоифа[ои чаuатоb [ар гуна имтиёз[о бахшид. Rувва[ои [арбие, ки аз ин тоифа[о ташкил мешуданд, ба такяго[и асосии [окимияти Темур табдил меёфтанд.

Сафири испонb - Гонзалес де Клавихо, ки дар соли 1404 ба пойтахти давлати темурb - ша[ри Самарrанд омада буд, дар дафтари хотироти худ чунин навиштааст: «Чаuатои[о аз подшо[ имтиёз[ои махсусеро со[иб шудаанд: он[о метавонанд ба [ар куxое, ки [о[анд, бо рама ва галаи худ сафар кунанд, аз чарого[ ва замин[ои зироатb истифода намоянд. Он[о зимистон ва тобистон дар [ар ма[алле, ки маrбулашон ояд, зиндагонb мекунанд, онон озоданд ва ба подшо[ андоз намеди[анд, чунки дар ваrт[ои лашкаркашb бо даъвати e хизмати аскариро баxо меоранд.⁸¹

Темур шeриши оммаи халr ва, аз xумла, xунбиши хеле бузурги сарбадорони Самарrандро дар[ам шикаста, сипас, ба муборизаи зидди феодалони ма[аллие, ки майли мустаrилшавb доштанд, шурeъ намуд. Гурe[и бонуфузи а[олии ша[р – тоxирон ва пешаварони сарватманд, ки дар заиф шудани иrтидори мулкдорони бузург ва бар[ам хeрдани xангу низоъ[ои дохилb зинафъ буданд, аз фаъолияти Темур дар амри марказият додани давлат пуштибонb мекарданд. Темур ба рe[ониён бисёр имтиёз[ои иrтисодb дода, он[оро низ ба тарафи худ кашид. Вай ба воситаи ташкил намудани лашкаркаши[ои uоратгарона ба кишвар[ои [амсоя ва ба вуxуд овардани имконияти ба осонb со[иби сарват шудан ишти[ои мулкдорони хурди феодалиро, ки аз rудрати e пуштибонb мекарданд, бармеангехт.

Темур ба кишваркушоии 35-солаи худ rадам ни[ода, [окимияти худро, rабл аз [ама, дар поин[ои xараёни дарёи Сир муста[кам намуд, ки дар он ваrт дар ин xо [укумати хонии Оr Eрда мавxуд буд. E ба ихтилофи дохилисулолавии Оr Eрда мудохила карда, Тeхтамишхонро, ки яке аз муддаиёни тоxу тахт буд, [имоя намуд. Тeхтамишхон баъд[о бо кeмаки Темур [укумати Олтин Eрдаро низ ба даст даровард.

Дар соли 1372 амир Темур нахустин дафъа Хоразмро забт намуд. Пас аз ин e панx мартаба ба муrобили шeриши хоразмиён лашкар кашид ва охирин бор дар соли 1388 бар он[о [амла овард. Дар ваrти ин [уxуми охир пойтахти Хоразм - ша[ри Урганx, ки яке аз марказ[ои тиxорати байни Аврупои шарrb ва Осиёи Миёна буд, бо фармони амир Темур бо замин яксон карда шуд. Сокинони ша[рро ба Самарrанд кeчонида, дар вайронаи ша[ри собиr xав коштанд. Фаrат дар соли 1391 Темур ба дубора барrарор кардани Урганx рухсат дод.

Аз соли 1388 амир Темур ба муборизаи шадид ва давомнок бар зидди Тeхтамишхон сар кард. Вай дар соли 1392 ба хоки Rафrоз [уxум оварда, Арманистон ва Гурxистонро uорат ва мутеъ намуд. Дар соли 1395 ба rувва[ои [арбии Тeхтамишхон шикаст дода, баrияи лашкари eро таъrибкунон ба хоки давлати рус дохил гардид ва то Елтс расид. Дере нагузашта Темур пойтахти Олтин Eрда - ша[ри Саройро, ки дар со[или дарёи Волга воrеъ шуда буд, забт ва хароб намуда, бо [амин ба давлати хонии Олтин Eрда зарбаи rатъb ворид овард.⁸²

{амаи ин, ба rавли А.Ю.Якубовский, ба Олтин Eрда «зарбаи [алокатовар» расонид. Пояи давлате, ки ба сари Руси rадим ин rадар бадбахти[о оварда буд, дар[ам шикаст. Олтин Eрда пас аз соли 1395 яrинан рe ба таназзул ни[од. Торумор гардидани Мамай соли 1380 дар корзори Куликово зарбаи нахуст ва [алкунандае буд, ки ба Олтин Eрда расонида шуд; шикасти назди Терек дар соли 1395 ва хоку туроб гардидани Сарой зарбаи дувум гардид. Темур бо Олтин Eрда ба[ри манфиат[ои Осиёи Миёна мубориза бурда, бо княз[ои Москва, ки дар бораи он[о тасаввуроти равшане надошт, алоrа барrарор накарда буд, вале e объективона на фаrат барои Осиёи Миёна, балки барои Русия низ кори муфиде кард»⁸³ ([арчанд ки дар [амон соли 1395 якчанд ша[р[ои xануби Русияро uорат намуд).

Темур дар баробари мубориза бурдан бо Олтин Eрда амалиёти [арбиро ба муrобили Эрон вусъат дода, он xоро низ ба [айъати давлати императории худ дохил намуд. Вай инчунин ба {индустон се мартаба [уxум оварда, дар соли 1398 ша[ри Де[лиро ишuол кард ва ганxина[ои зиёди онро ба uорат бурда, дар соли 1399 ба Самарrанд баргашт. Соли дигар Темур дар хоки Сурия rувва[ои султони Мисрро торумор намуд ва соли 1402 дар му[орибаи Анrара ба reшуни султон Боязид шикасти мe[лик ворид овард. Темур дар соли 1404 ба пойтахти худ - ша[ри Самарrанд бозгашт намуда, дар фикри истилои мамлакати Чин афтод ва бо uайрати тамом тадорукоти [арбb дида, дар соли 1405 лашкари худро ба тарафи шарr [аракат дод. Лекин e ба маrсади худ нарасида, дар ро[ (дар Утрор) нога[он вафот кард.

Дар натиxаи ин [ама лашкаркашb ва футу[оти пуршумор амир Темур муваффаr шуд, ки давлати императории бузурге таъсис намояд. Давлати e на фаrат Мовароунна[р, Хоразм, мамлакат[ои со[или ба[ри Хазар (Каспий) ва хоки Афuонистони кунунb, балки Эрон, як rисми {индустон, Ироr, наво[ии xанубии Rафrоз ва як rатор кишвар[ои Осиёи uарбиро дар бар мегирифт.

Тамоми лашкаркаши[ои Темур ошкоро характери uоратгарона доштанд. Масалан, ваrте ки e бо Тeхтамишхон xанг мекард, ободи[ои лаби дарёи Волгаро чунон тороx ва хароб намуд, ки дар он xо rа[тb ва гуруснагb рeй дод. Ма[ал[ои ободи шимоли {индустон низ ва[шиёна ба харобазор табдил дода шуданд. Eрду[ои яuмогари Темур аз ин сарзамин сарвати беандоза ба даст дароварда, пас аз рафтани худ фаrат ша[ру де[а[ои хароб, вабо ва гуруснагиро дар {индустон боrb гузоштанд. Темур Арманистони пуродамро, чb навъе ки як шо[ид менависад, «бо rа[тb, бо дами теu, бо асорат, бо азобу уrубати гeшношунида ва муомилаи uайриинсонии худ ба биёбон табдил дод».⁸⁴

Темур дар ваrти лашкаркаши[ои истилогарона аз дигар ва[шигари[ои муд[иш низ худдорb намекард. E дар соли 1387 [ангоми забт намудани ша[ри Исфа[он ба аскарони худ фармон дод, ки 70 [азор нафар а[олии бегуно[ро сар бурида, аз сари он[о «калламанора» созанд. Дар соли 1398 дар {индустон бо амри e 100 [азор нафар асирон ба rатл расонида шуданд. Вай дар соли 1401 дар Димишr аскарони худро фармуд, ки [ар кадоми он[о як сари буридаи одамb оваранд. Сипас, аз ин сар[о калламанора сохтанд. Дар худи [амон сол Темур шeриши Баuдодро фурe нишонда, рeзи иди rурбон ба аскаронаш амр кард, ки 90 [азор касро кушта, аз сари он[о 120 калламанора созанд. Сарбозони Темур ба иxрои ин фармон камар баста, дар rатори мардон занон ва кeдакони маъсум ва инчунин асирони аз Сурия овардаи худро ва[шиёна сар буриданд. Шарафиддин Алии Яздb пас аз марги Темур дар «Зафарнома»-и худ навиштааст, ки дар дохили давлати васеи императории Темур ин тариrа «калламанора[о» хеле зиёд буданд. Темур як ша[ри Осиёи Саuирро ишuол карда, фармон дод, ки [амаи кeдаконро ба замин партофта, аз болои он[о аспу ароба гузаронанд. Ин як навъ манзараи муд[иши гeшткeбиро мемонд,– навиштааст яке аз шо[идони онзамона.

Воrеа[ои фоxиавии Сабзавор (дар Хуросон) аз ли[ози бера[мb аз ин [ама ва[шигари[ои Темур камтар набуданд. Мардуми Сабзавор бар зидди [укмронии хунхоронаи Темур шeриш бардоштанд. Амир Темур дар соли 1383 ин шeришро хобонида, а[олии он xоро ба xазо[ои сахттар аз марг дучор кард: бо амри e одамони зиндаро дар байни хиштпора[о гузошта ва аз болои он[о о[ак ва гил рехта, девор[ои баланд сохтанд. Чунин [одиса низ рeй медод, ки аскарони Темур душманони асирафтодаро зинда ба зинда гeр мекардаид. {атто рeзе бо амри Темур якбора 4 [азор кас бо ин азоби фаxеъ нест карда шуданд. «...Сиёсати Темур, – навишта буд К.Маркс,– аз он иборат буд, ки [азор[о занону бачагон, мардону xавононро азобу шиканxа ди[ад, rир кунад ва ба ин тариrа, дар [ама xо во[има андозад…».⁸⁵

Бо [амин ро[ Темур кeшиш мекард, ки а[олии ба uорат ва истисмори бера[мона дучоркардаашро дар итоати худ ниго[ дорад.

Манбаъ[ои таърихb ба Темур чунин [икматеро нисбат додаанд: «Тамоми rитъаи маскуни олам сазовори он нест, ки бештар аз як подшо[ дошта бошад».⁸⁶ Дар [аrиrат [ам, Темур дар баробари тороx ва истисмор намудани а[олии кишвар[ои забтшуда саъй мекард, ки [окимияти худро дар тамоми олам барrарор намояд. Вай аз нав ташкил кардани давлати императории азпоафтодаи муuулро маrсади асосии худ rарор дода буд. Аз ин рe, Темурро метавон мутта[идкунандаи давлати аз[ампошидаи Чингизхон номид. Вале бояд хотирнишон кард, ки Темур ба анxоми ин кор муваффаr нагардид. E дар мамлакат[ои та[ти тасарруфаш [атто усули идораи як rадар мутта[идшаклеро [ам ташкил карда натавонист.

Темур бо eрду[ои uоратгари худ марказ[ои маданиро хароб намуда, дар айни замон барои ободии вилоят[ои Осиёи Миёна, ки асоси иrтидори давлати eро ташкил медоданд, кeшиш кард. Бо амри e дар ин ма[ал[о кор[ои обёрb ва ро[созb хеле вусъат дода шуд. Темур аз Байнанна[райн, Осиёи Саuир, Эрон ва {индустон гурe[-гурe[ устодон, а[ли илм ва санъатро асир намуда, ба Мовароунна[р меовард. Иддаи зиёде аз одамони пешавару [унарманд, ходимони илм ва санъат хусусан ба пойтахти давлати темурb - ша[ри Самарrанд xамъ карда шуданд. Ин буд, ки ша[ри Самарrанд дар ин давра ни[оятдараxа сабзид.

Амир Темур манфиат[ои табаrаи болоии феодалони ба тиxорат алоrаманд ва бозургононро дар назар дошта, дар бобати ба бузургтарин маркази тиxоратb табдил ёфтани Самарrанд низ тадбир[ои лозимаро пешбинb намуд. Гонзалес де Клавихо дар ин бора чунин менависад: «Азбаски дар он xо (дар Самарrанд.– Б.U.) барои ба тартиб фурeхтани [амаи чиз xои калоне мавxуд набуд, подшо[ фармон дод аз байни ша[р кeчае гузаронанд, ки дар ду тарафи он барои фурeхтани мол[о дуккон ва хайма[о бошанд».⁸⁷

Ин кор бо усули хоси кордории Темур анxом пазируфт. Бо фармони маъмурони e [авлb ва дигар бино[ое, ки аз xои он[о бояд ро[ мегузашт, аз байн бурда шуданд ва со[ибони ин бино[о барои дур будан аз ногувори[о ба [ар сe гурехта рафтанд. «Кeчаи хеле калон сохта шуд,– менависад Клавихо,– ки дар ду тарафи он дeкон[о сохта, хайма ва хирго[ зада буданд... рeи кeча [амчун тим пeшида шуда, аз [ар куxои он барои равшаноb панxара[о гузошта буданд. Баробари тамом шудани кори сохтмони хайма[о фавран тоxирон дар он xой гирифта, ба фурeхтани [ар гуна молу ашё шурeъ намуданд».⁸⁸

Темур мехост ро[[ои тиxоратb дубора ба воситаи Мовароунна[р барrарор гарданд. Аз ин сабаб вай барои вайрон кардани тиxорати байни Аврупо ва шарr, ки аз ро[и Олтин Eрда сурат мегирифт, кeшиш намуд ва бо [амин ният ша[р[ои Сарой ва Урганxро ба харобазор мубаддал гардонид, то ин ду ша[р а[амияти тиxоратии худро гум кунанд.

Пас аз он ки Темур Эронро тасхир намуд, то як андоза ба дубора барrарор кардани ро[и тиxорати xа[онb дар Мовароунна[р муваффаr гардид.⁸⁹ Акнун бозаргонон аз Эрон ба Султония омада ва аз он xо ба воситаи {ирот ва Балх ба Самарrанд ва, сипас, ба воситаи Тароз ба Муuулистон мерафтанд.