Xунбиши сарбадорон

Дар [амин гуна як ваrти навмедb ва ла[заи мураккаб мардуми за[маткаш ташаббуси мудофиаи ша[рро ба дасти худ гирифтанд.⁷⁴ {ангоме ки а[олии Самарrанд ба масxиди xомеъ омаданд, Мавлонозода ном яке аз шогирдони мадраса ба минбар баромада, дар [оле ки атрофи eро гурe[е бо шамшер[ои бара[на и[ота карда буданд, чунин арз кард: «Фавxи бе[исоби лашкари муuул, ки барои uорат намудани мол ва ашёи мардум ба ин мамлакат фурe рехтааст, ба ша[р наздик мешаванд. {укуматдори мо, ки бо унвони боxу хироx аз [ар як сар нуфус маблаuи зиёдеро ситонида, мувофиrи майли худ харx менамуд, дар баробари падидор шудани душмани мо, мусулмононро партофта, аз кофирон гурехт ва xони худро халос кард. Акнун мардуми Самарrанд ба ивази xони худ [ар андозае хунба[о ди[анд [ам, аз душман ра[оb намеёбанд. {оло кист, ки мехо[ад вазифаи мудофиа намудани а[олии ша[рро rабул карда, дар [узури бузургон ва мардуми авом ин масъулиятро ба e[да бигирад? Мо дар пеши чунин шахс сари таъзим фуруд оварда, ба иxро намудани вазифа[ои худ машuул хо[ем шуд».⁷⁵

Аъён ва ашрофи Самарrанд дар xавоби даъвати Мавлонозода хомeш монданд. Он го[ Мавлонозода бо ризогии [амаи [озирон вазифаи сардории мудофиаи ша[рро ба e[даи худ гирифт. Дар худи [амин xо 10 [азор нафар xавонони мусалла[ ба[ри [ифзи ватан пеши e савганд ёд карданд. Дар ташкили мудофиаи ша[р uайр аз Мавлонозода боз ду нафари дигар – Мавлоно Хурдаки Бухороb ва Абeбакр Калавии Наддоф низ ро[барb намуданд.

Се шабу се рeз пешвои шeришгарон - Мавлонозода дам нагирифта кор кард: мудофиаро ташкил кардан ва ба ин маrсад rувва[оро xо ба xо гузошта, ша[рро ба rалъаи муста[кам табдил додан лозим буд. Дар ин кор rадре [ам таъхир кардан мумкин набуд, зеро душман торафт ба ша[р наздик меомад.

Мудофиаи ша[р хеле мо[ирона ташкил карда шуд. Дар наздикии дарвоза[ои ша[р дидбон[о гузоштанд. Ша[рро ба rитъа[о таrсим карданд ва uайр аз даромадго[и калон – кeчаи ом дигар [амаи дарвоза[оро бастанд. Дар ду тарафи ин кeча сангар[ои муста[кам сохта, одамони бо камон ва туфанг мусалла[ро гузоштанд. Дар охири кeчаи ом худи Мавлонозода бо сад[о тирандозони хуб rарор гирифт. Ба а[олии ша[р амр дода шуд, ки хоб накунанд ва дар rитъаи таъиншудаи худ [ушёрона машuули иxрои вазифа бошанд.

Хони муuул, ки аз фирор кардани амир {усайн ва Темур воrиф буд, боварb дошт, ки ша[р тамоман бемудофиа мондааст. Бинобар ин даста[ои пешxанги e ба Самарrанд расида, бе [еx як э[тиёткорb ба воситаи хиёбони асосb ба даруни ша[р равон шуданд. {ангоме ки он[о ба xои камингирифтаи дастаи Мавлонозода расиданд, ба мудофиакунандагони ша[р ишораи [уxум дода шуд. Даста[ои мудофеин аз се тараф ба аскарони муuул [амла намуданд. Мудофиакунандагони ша[р аз паси сангар[о истода, муuул[оро ба зери борони санг гирифтанд. Он[о на фаrат бо даст, балки бо фалахмон низ душманро сангборон мекарданд. Муuул[о аз кушта ва захмb талафоти калон дода, маxбур шуданд аrиб нишинанд.

Рeзи дигар reшуни муuул дубора ба Самарrанд [уxум овард. {арчанд муuул[о усул[ои тактикаи [арбии бодиянишинии худро (чунончи, бардурeu аrиб гурехта, нога[он [амла намуданро) ба кор бурда бошанд [ам, вале муваффаrият ба даст оварда натавонистанд. Он го[ муuул[о барои му[осираи давомдор дар атрофи ша[р мавrеъ гирифтанд. Лекин ин тадбири он[о низ натиxае набахшид. Пас аз чанд ваrт дар урдуго[и бодиянишинони муuул марази тоуни асп пайдо шуд ва, чb навъе ки яке аз муаррихони он давра хотирнишон кардааст, «муuул[о дандон[ои худро [арисона ба [ам фишурда» маxбур шуданд, ки аз му[осира даст кашанд ва фаrат ба uорати атрофи ша[р rаноат намуда, пас гарданд.

Дар Самарrанд муборизаи фаrирон бар зидди тавонгарон ба амал омада, оммаи за[маткаш аз судхeрони манфур ва дигар золимони худ ниrор гирифтанд. Ин [аракати а[олии Самарrанд дар адабиёти таърихb [амчун «xунбиши сарбадорон» шe[рат ёфтааст. Ифодаи «сарбадор» rадре пештар (дар сол[ои 1336-1337) ба муносибати шeрише, ки дар Сабзавор ном ма[алли Хуросон ба муrобили хон[ои муuул ва заминдорони калони ма[аллb сар зада буд, пайдо шудааст. Ин истило[ аз чунин шиори шeришиён бархостааст, ки гуфтаанд: «Назар ба он ки аз тарс [алок шавем, бе[тар аст, сари худро ба дор бинем». «Сарбадор» калимаи мураккаб аст, ки аз ду калима («сар» ва «дор») бо илова кардани пешоянди («ба») таркиб ёфтааст.

Муаррихони феодалии давраи Темур ба калимаи «сарбадор» маънии «дорбоб»-ро додаанд ва ро[барони [аракати соли 1365-уми Самарrандро [амчун исёнb, яъне мухолифони [укумати «rонунb»-и мавxуда тасвир намуда, он[оро ба [амин унвон ёд кардаанд. Чунон ки муаллифи «Равзат-ус-сафо» Мирхонд мегeяд: «Гурe[е аз он[о (а[олии Самарrанд.– Б.U.), ки зeру тавоно ва ошeбгару xинояткори гузаро буданд, xуръати гузаштан аз [адди муxоз намуданд, [окимиятро гирифтанд ва ба ситам шурeъ карданд». E rадре поинтар аз ин навишта[ои худ илова мекунад: «Сарбадорон муртакаби [ар гуна рафтори rабе[ гардиданд».

Мирхонд роxеъ ба он ки «рафтори rабе[»-и сарбадорони Самарrанд дар чb зо[ир гардидааст, чизе намегeяд ва фаrат бо [усни назар rайд мекунад, ки {усайн ва Темур «ром кардан ва бо сари итоат овардани ононро (сарбадоронро. - Б.U.) амри хайр донистанд».

Муаррих Хондамир, ки бародарзода ва давомди[андаи кори Мирхонд мебошад, агарчанде хидмати сарбадоронро дар бобати дафъ кардани [уxуми муuул[о ба эътироф намудан маxбур шудааст, вале мисли Мирхонд ба он[о ба[ои бe[тономез меди[ад: «Пас аз он ки сарбадорони Самарrанд ин кори хеле му[имро (дафъи [уxуми муuулро.– Б.U.) бомуваффаrият анxом доданд, ба ро[и шарора ва фитна даромада, дасти uорат ба моли раият заданд».⁷⁶

Муаррихи дигар Шарафиддин Алии Яздb дар бораи сарбадорони Самарrанд чунин менависад: «Ба сари як гурe[ мардум боди uурур ва ифтихор вазид: он[о ба берун аз [адди худ rадам гузоштан xасорат намуда, дастони хунрези ситамовари худро ба [ар тараф дароз карданд». Муаллиф ин ба[ои ба сарбадорон додаи худро бо шеъре таrвият менамояд, ки мазмунаш ин аст: «Эй борхудоё, магузор, ки гадо шахси мeътабар гардад».⁷⁷

Сарбадорон манфиат[ои пешаварон ва табаrа[ои поини а[олии ша[рро [имоя мекарданд. Бинобар, ин тамоми иrдомоти он[о мухолифи манфиат[ои аъён ва ашрофи Самарrанд буданд.

Ваrте ки хабари аз му[осираи Самарrанд даст кашида, аrибнишинb кардани муuул[о ба гeши Темур расид, e фавран ба пеши амир {усайн rосид фиристода, [аrиrати воrеаро ба вай хабар дод. Амир {усайн ва Темур ба зудb [амдигарро мулоrот намуда, дар ин бора масли[ат карданд ва rарор доданд, ки дар ишuоли Самарrанд шитоб накунанд. Зеро он[о, зо[иран, аз дучор шудан ба муrовимати сахти мудофиакунандагони ша[р метарсиданд. Ин буд, ки он[о ба муборизаи ошкорои зидди а[олии Самарrанд xуръат накарда, тасмим гирифтанд, ки ононро бо макру [ила ба даст дароранд.

Он[о барои ба uафлат гузоштани мудофиакунандагони Самарrанд ба унвони ро[бари мудофиаи ша[р нома навишта, из[ор намуданд, ки идораи ша[рро ба e вогузор кардаанд ва [еx яке аз сокинони он xазо дода нахо[анд шуд. Он[о ин ваъда[ояшонро бо rасам[о тасдиr намуда, номаро бо либос[ои фохира ва тe[фа[о фиристоданд ва инчунин бо [амро[ии элчи[ои хушзабон намояндагони махсуси худро равона карданд, ки ба ша[р дохил шуда, барои забт намудани Самарrанд замина [озир кунанд ва дар ин амр аз гуногунии [айъати сарбадор[о истифода баранд.

Rувват гирифтани фаъолияти xосусони амир {усайн ва Темур, ки гурe[[ои дудилаи а[олии ша[рро ба тарафи худ мекашиданд, инчунин ноустуворона кор бурдани rисмати давлатманди сарбадорон ва омодаи созиш будани ашхоси бонуфузи он[о дар байни а[ли ин xунбиш ихтилоф ба вуxуд овард.

Дар аввали ба[ори соли 1366 амир {усайн ва Темур бо лашкари худ ба Самарrанд расида, пас аз rарор гирифтан дар он xо ба сарбадорон мактуб навиштанд ва гуфтанд: «Мо ба шумо боварии куллb дорем ва бо шумо бе[тар аз дигар [укмронон рафтор хо[ем кард». Ро[барони сарбадорон ба ин суханони маккорона бовар карда, ба лашкарго[и амир {усайн равон шуданд ва [амин ки ба он xо расиданд, [ама дастгир гардида, кушта шуданд. Аз ин миён фаrат Мавлонозода бо хо[иши Темур халосb ёфт. Ба [амин тариr, xунбиши сарбадорони Самарrанд бера[мона фурe нишонда шуда, амир {усайн ва Темур дубора [укмрони ин ша[р гардиданд.

Xунбиши сол[ои 1365-1366, зо[иран, на фаrат Самарrанд, балки де[а[ои атрофро низ фаро гирифта будааст. Лекин манбаъ[ои таърихb дар ин бора хеле кам маълумот додаанд. Аз муаррихони он замон фаrат Хондамир дар ин хусус баъзе мадрак[оро овардааст. «Баъд аз он ки амир {усайн Самарrандро ишuол намуд,– мегeяд e,– дигар вилоят[о низ худсарb ва итоатнопазириро тарк карданд».

Маълумоти манбаъ[ои хаттb роxеъ ба ин xунбиш, ки дар таълифоти таърихнигорони феодалb оварда шудаанд, хеле ноrис ва ни[оят бадuаразона мебошанд. Дар бораи программаи иxтимоb ва сиёсати ро[барони шeриш ба xуз чанд ишорае дигар ягон мадрак мавxуд нест. Ин аст, ки мо аз аксари [амон тадбироте, ки он[о дар ваrти шeриш ба амал оварда буданд, чизе намедонем.

Одатан дар асар[ои умумии илми таърих ва, [атто дар тадrиrоти махсуси оид ба масъалаи мавриди ба[с xунбиши сарбадорони Самарrанд [амчун аксуламали а[олии ша[р нисбат ба хавфи [уxуми муuул[о тавсиф ёфтааст. Агар, дар воrеъ, [амин тавр бошад, пас гумоне ба миён меояд, ки [амагb дар чанд рeз бар зидди душмани сершумор ва хеле кордида ин тариrа мудофиаи муста[камеро ташкил карда тавонистани ша[риён амри ма[ол аст. Бинобар ин, аз э[тимол дур нест, ки дар арафаи [уxуми муuул[о ва шояд хеле пештар аз ин воrеа дар ша[р ташкилоти пуриrтидори сарбадорон ва rувва[ои бо шиору маrсад[ои сарбадорb баромадкунанда мавxуд бошад.

Чb навъе ки маълум аст, дар uарби Хуросон сол[ои 1337-1381 таrрибан дар зарфи ним аср давлати сарбадорон мавxудияти худро ниго[ дошт, сол[ои 1350-1392 дар Мозандарон ва аз соли 1370 дар Гелон давлати сайид[о ба вуxуд омад. Xунбиши сарбадорони Самарrанд (1365-11366) ва Карминаро (1373) на ин ки дар xудоb, балки дар rаринаи [амаи ин [аракат[о бояд дид, ки баъзе uоя[ои муайяни он[о, албатта, ба шакли махфb, дар миёна ва чоряки севуми асри ХIV ба Осиёи Миёна низ нуфуз кардаанд.

Давлати сарбадорон [ам мисли дигар давлат[ои [амсоя бар принсипи салтанатb rарор гирифта буд. Аммо асоси иxтимоии он ба куллb фарr мекард. {окимияти давлат[ои сарбадорb дар дасти феодалони хурд буда, мавxудияти ин давлат[о фаrат ба пуштибонии де[rонону пешаварон вобастагb дошт. Rувва[ои [арбиро сарбозони аз байни заминдорони камбизоат ва де[rонони озод даъватшуда ташкил медоданд. Феодалон ва даста[ои xангии он[о ба ин кор xалб карда намешуданд. На фаrат reшун, балки идораи он низ демократb гардид. {арчанд дар сари давлат ашрофи сарбадорb меистод, аммо намуди зо[ирии он тамоман дигар буд. {окимон [ам либоси оддb мепeшиданд, таrсими баробари uанимат[ои [арбb xорb гардида, барои [амаи ояндагон uизохeрии умумb барпо карда мешуд. Соле як бор хонаи [оким «барои uорат»-и мардум вогузор мегардид. {амаи ин[о натиxаи ба тамоюли баробарии rаноти радикали сарбадорон мутобиrшавии аъёну ашроф буда, дар зери фишори оммаи халr ба амал меомаданд.

Чунон ки И.П.Петрушевский дуруст rайд мекунад, «давлати сарбадорb демократияи де[rонb набуд, вай давлати заминдорони хурд буд, ки тан[о ба туфайли гузашт[ои му[им ба де[rонон мавxудияти худро нига[ дошта метавонист». Ин гузашт[о фаrат xи[ат[ои зо[ириро дарбар намегирифт. Гуфтан кофист, ки тамоми андоз ва маxбурият[ои uайришаръb умуман бекор карда шуданд. Замин[ои феодалони калон мавриди мусодира rарор гирифтанд ва ма[з rисми зиёди [амин замин[о ба ихтиёри табаrаи ашрофи сарбадорон гузаштанд. Зо[иран, вазъияти а[олии ша[р низ rадре бе[тар гардид. Дар натиxаи тадбир[ои бо фишори оммаи халr амалишуда а[олии ме[наткаши ша[р барои худ шароити нисбатан мусоиди зистро му[айё гардонид. Вилоят[ое, ки ба таркиби давлати сарбадорони Хуросон дохил мешуданд, [ам ша[р[о ва [ам rишлоr[о, [аrиrатан [ам чун гул шукуфон гардиданд.⁷⁸

{атто аз чунин як тавсифи мухтасари сарбадорони Хуросон, наrша[о ва сиёсати он[о то чb андоза барои мардуми Мовароунна[р rувваи xазбкунанда доштани ин xунбиш равшан мешавад. Аз афташ, xунбиши сарбадорон дар Самарrанд реша[ои амиrи худро дошт. Бинобар ин, Темур бо наxот додани Мавлонозода э[соси аслан барояш бегонаи «инсондeстb»-ро зо[ир намуда, [амчун сиёсатмадори маккор ва дурандеш кeшиш кард, ки [усни таваxxe[и а[олии ша[рро нисбат ба худ ба вуxуд оварад. Аммо ин кeшиши e бароре пайдо накард, дар оянда [ам оммаи халr муттасил бар зидди e сар мебардоштанд.

Дар бораи анъана[ои пурrуввати xунбиши сарбадорони Самарrанд чунин далел [ам гуво[b меди[ад, ки пас аз барrарор гардидани [окимияти Темур низ [ар бор, ки e дуртар сафар кунад, а[олии Самарrанд шeриш мебардоштанд. Дар давоми [ажда[ сол (1370-1388) аз ин rабил шeру ошeб нe[ мартаба сар зада,⁷⁹ самарrанди[о бо вуxуди он [ама рафтор[ои бера[монаи Темур, мардонавор барои озодии худ мубориза мебурданд.