Xамъияти Осиёи Миёна мувофиrи маълумоти «Авесто»

Маxмeи нисбатан комилтари маълумоти «Авесто» дар масъалаи тавсифи xамъият асари В.Гейгер «Маданияти Эрони шарrb дар а[ди бостон» мебошад⁹⁶. Дар муддати пас аз соли 1882 ин асар аз бисёр xи[ат кe[на шудааст, вале, мутаассифона, асаре [аммонанди он аз xи[ати дарбаргирии материал [оло ба миён наомадааст. Ба uайр аз диди нави филологb-лингвистb дар чунин асар маълумоти «Авесто»-ро мумкин аст аз назари комёби[он нави археологb тадrиr кард. Умед аст, ки эроншиносон ва бостоншиносони мо дар сол[ои наздик чунин асари заруриро ба вуxуд меоранд.

Му[аrrиrон хусусияти xамъияти авестоиро тадrиr намуда, ча[орзина будани онро rайд намудаанд. Дар «Яшт»-и Х, 115 оварда шудааст: «Сарвари динии хонадон нманйа; сарвари динии авлод – висйа; сарвари динии rабила - зантума; сарвари динии мамлакат - да[йума: сарвари олии динb – «заратуштротэма» номида мешавад⁹⁷.

Ба [амин тариr, оила нмана ном дошт. Сарвари чунин оилаи патриархалb кадхудо – нманопати, яъне «худованди хона» буд, зани калонb дар оила нманопатни – «кадбону» номида мешавад. Мавrеи зиёдро ишuол кардани зани калонb дар оилаи тоxикон, махсусан сокинони ма[ал[ои назди Помир, бо [укмронии [азорсолаи ислом ниго[ накарда, то замони мо боrb мондааст. Материал[ои этнографие, ки дар мавзеъ[ои гуногуни Помир xамъоварb шудаанд, ба ин ша[одат меди[анд.

Як далели дигар, вале uайримустаrиме оид ба роли баланди занон дар Осиёи Миёнаи rадим мавxуд аст. Чунон ки маълум аст, дар замон[ои rадим [укмрони но[ия[ои Осиёи Миёна – Уструшон ва Суuд лаrаби «афшин» доштанд⁹⁸. Таxзия ва та[лили таърихию этимологии ин истило[ро В.И.Абаев анxом додааст. E тафсир[ои кe[на ва дар [аrиrат беасосро рад намуда, ин истило[ро бо калимаи дар забони осетинb боrимондаи äfsin – «кадбону» муrоиса намуд⁹⁹. Ба аrидаи В.И.Абаев занон – сарварони rабила[ои сакоb-массагетb бояд [амин унвонро медоштанд. Аз он[о ин истило[ баъдтар ба но[ия[ои [амсояи Осиёи Миёна гузашта, нисбат ба мардони сарвар истифода шудааст¹⁰⁰. Ба [амин тариr, истило[е, ки дар байни осетин[о маънии «кадбону»-ро дошт, дар Осиёи Миёнаи rадим тадриxан нисбат ба мардони [укмрон истифода гардид.

Дар матн[ои авестоb калимаи «нманйа» аъзои оиларо ифода менамояд, дар баробари ин, чунон ки И.Гершевич исбот кардааст, истило[и мазкур эзиди нига[бони хонадонро низ ифода мекунад, ки мувофиrи тасаввуроти rадимии мардуми рус номи «парии хонагb»-ро гирифтааст. {амчунин эзидони rабилавb мавxуд буданд, ки он[оро «висйа» меномиданд.¹⁰¹ Амали ин эзидон rисман бо амалиёти фраваши[о – фаришта[ои нига[бон ва рe[и тамоми мавxудот мутобиr мебошад¹⁰².

Ба [айъати оила узв[ои ноrисул[уrуr – вира, вайса ва парийатар низ дохил мешуданд. Вира маънии «мард», «сарбоз»-ро дорад, вале маънии «uулом»-ро низ метавонад ифода кунад. Масалан, дар «Яшт»-и Х, 28 оид ба Митра сухан меравад, ки вай ба он хонадоне, ки хайрхо[ аст «галаву рама ва вира[ои зиёд», яъне uуломонро таrдим медорад. Умуман, [ангоме ки дар «Авесто» номбурд ва муrобилгузории чорпоён ва вира оварда мешавад, вира одатан uуломро ифода мекунад. Вайса ва парийатар, тибrи баъзе матн[о, ба [айъати оила [амчун узв[ои хурд дохил мешудаанд¹⁰³.

Итти[одия[ои нисбат ба оила калонтар аз риштаи падарb «нафа» ном доштанд. Он[о со[иби замини кишт, чарого[ ва дигар дороии дигари умумb буда, моликияти аъзои итти[одияро ришта[ои [амраъйb ва кафолат ба [ам мепайваст. Ин гурe[[о хеле бузург буданд ва наздики 100 марди комил[уrуr ба он дохил мешуд. Оид ба мавrеи чунин гурe[[о, аз xумла, гилаи Зардушт ша[одат меди[ад: «Бизоатмандон ва муттафиrон аз ман рe тофтанд, xамоа нисбат ба ман номе[рубон аст, [амчунон ки ша[риёрони дурeuпарасти кишвар[о номе[рубонанд» («Ясно»-и 46, 1)¹⁰⁴.

Rабила («вис») аз якчанд гурe[[ои бизоатманд иборат буд, сардори rабила «виспати» ном дошт. «Вис» натан[о rабила, балки маскани а[ли rабила – де[ро низ ифода мекунад. Дар аввал, зо[иран, ин макони зист аз якчанд хонадон иборат буд. Баъдтар вай батадриx хусусият[ои xамоаи кишоварзиро со[иб шудааст¹⁰⁵.

Xавонон [ангоми ба камол расидан (овони 15-солагb) маросими иртиrаро ба дин ва xамоа мегузаштанд. Дар маxлиси гурe[и бизоатмандон ба он[о камарбанд ва пиро[ани муrаддас бахшида мешуд. Ба ин амал [амчун «таваллуди дувум»-и инсон назар мекарданд. Тан[о пас аз ин xавон узви комил[уrуки xамоа мегардид, дар маросим[ои динb иштирок менамуд, e[дадори[о гирифта ва аrди нико[ баста метавонист.

Аксари масъала[ои хонаводаро шeрои rабила, ки сарварони гурe[[ои бизоатманд ба он дохил мешуданд, [ал мекард. Шeро масъала[ои [аёти дохилb, исте[солb ва xамъиятии марбут ба анxоми вазоифи динb ва [уrуrb, uайр аз ин масъала[ои муносибат бо rабила[ои дигарро [ал менамуд¹⁰⁶.

Мувофиrи матн[ои «Авесто», дар xамъияти онзамона тафриrаи иxтимоию молумулкb хеле васеъ инкишоф ёфта буд. Дар боло мо ба uуломон ишорат кардем. Дар rисмат[ои мухталифи «Авесто» ба кадхудоён ва шахсоне ишора мешавад, ки галаву рамаи фаровонеро со[ибанд. Чорпо боигарии асосb ба [исоб мерафт, вале маълум аст, ки боигарии дороён натан[о чорпо, балки замину сарват[ои дигар низ буд.

Дар «Авесто» гурe[[ои «иxтимоb-касбb» ба монанди рe[онb, сарбозу дучархасавор, де[rони чорводор ва (як бор) [унарманд номбар мешаванд. Баъзе олимон аrида доранд, ки ин таrсимоти иxтимоb ба давраи умумияти [индуэронb дахл дорад ва аз ин сабаб rобили таваxxe[ нест; дигарон бошанд, ба таври асоснок мeътаrиданд, ки он инъикоскунандаи [аrиrати (дар замони пайдоиши «Авесто» ва баъдтар) вуxуддоштаи таърихb мебошад, аз ин рe, [ангоми таxдиди xамъияти «Авесто» бояд ба мадди назар дошта шавад¹⁰⁷.

Дар баробари мардуми оддb xамъият дорои «родмардон» ва «ашрофон» буд. Яке аз истило[от ба маънии «родмард», «ашроф»– «азата» («асилзода») аст. Аксаран вай сарвари виса (rабила) ва оилаи худ мебошад. Та[лили таxзияи комили этимология ва эволютсияи калимаи «азата»-ро Г.Бейли анxом додааст. Дар забони форсии миёна – па[лавb он маънои «зодаи хонадони шо[», «родмард», «озодасл»-ро дошт¹⁰⁸.

Аз [амин xо калима[ои тоxикии «озод» ва «озода» сар задааст, ки яке аз маъни[ои он «род», «наxиб» аст. Истило[и дигари «Авесто» барои ифодаи «ашроф» «асна» мебошад¹⁰⁹.

Rабила – «занту», зо[иран, мавrеи нисбатан хурдтарро ишuол менамуд. Дар баробари ин баъзе матн[оро аз шeрои «бе[тарин мардумон» иттилоъ меди[анд. Истило[и ифодакунандаи ин гуна шeро[о «[анxамана» буд, ки дар забони тоxикb ба шакли «анxуман» боrb мондааст.

«Вилоят» ва «мамлакат», ки аз якчанд но[ия иборат буд, дар «Авесто» «да[йу» ном дорад. И.М.Дяконов дуруст rайд мекунад, ки «равшан кардани маънии ин истило[ мушкил аст». Аксаран дар rисмат[ои rадимтарини «Авесто» «да[йу» ба маънии [амон гуна «давлатча[ое» буд, ки тибrи манбаъ[ои ошурb, дар Мидия вуxуд доштанд, яъне итти[одия[ои минтаrавие будаанд, ки на [амчун давлат, балки [амчун ташкилот[ои бузурги rабилавb амал мекарданд. В.А.Лившитс [аrrонb хотиррасон мекунад, ки да[йу «пеш аз [ама, маф[уми [удудb ва географист, ки дар он умумияти этникb хеле зиёд аст, вале он [оло дар таркиби давлати ташаккулёфта во[иди маъмурb нест».

Дар сари «да[йу» «да[йупатн» меистод. Аз шахсони дигаре, ки [окимият ба дасташон буд, «састар» («[укмрон», «[оким»)-ро ном бурдан мумкин аст, ки [укмаш ба ин ё он ма[ал раво буд¹¹⁰.

Дар «Авесто» барои ифодаи маънии итти[одияи но[ия[о истило[и «да[йусасти»– «[окимият бар но[ия[о» мавxуд аст.

Сардори чунин итти[одия «да[йупатии тамоми да[йу[о»–«[окими тамоми но[ия[о» буд; вай [уrуrи якка[окимиятb надошт, чунки ба uайр аз e «да[йунам фратэмадато» – «шeрои бузургон»-и итти[одияи но[ия[о низ фаъолият мекард. Зо[иран, [окимияти «да[йупати»-[о ва, [атто «[окими тамоми но[ия[о» ма[дуд буд ва шeро бар [окимияти он[о назорат мекард¹¹¹.

Та[лили «Гот[о» аз xи[ати иxтимоb-сиёсb (дар ин бобат кор[ои В.И.Абаев ва И.М.Дяконов му[иманд¹¹²) нишон меди[ад, ки он[о инъикоскунандаи [олату авзои xамъияте мебошанд, ки дар остона ва ё дар оuози офариниши давлат аст.

Xамоаи дар «Гот[о» тасвиршуда аз тороxгарb, тохтутози ва[шиёнаи [амсоягон, uорат шудани чорпоён ба дод омадааст. «Гот[о» ба зиндагии орому осоишта ва мавxудияти макон[ои гул-гулшукуфон бо сарварии шо[они «хуб», даъват мекунанд. {амаи ин таuйироти бузурги иxтимоиро талаб мекард, ки xараёни он[о дар он замон хеле тезутунд буд. Ин [олатро низ ба назар гирифтан зарур аст, ки «дар давраи аввали xамъияти синфb мавrеи [алкунандаро дар байни синфи [укмрон [амеша аъёну ашрофи rабила – пешвоён ва рe[о-ниёне, ки дар заминаи сохти xамоати ибтидоb ба миён омада буданд, ишuол мекард. Аммо давлати мутта[ида тан[о анъана[ои rабилавb ва [укмронии олигархиро, ки бо реша[ои ма[аллb ва xамоавии худ пурrувват буда ва аз ин ваx[ доимо xудоиталаб аст, аз миён бардошта, ба вуxуд омада метавонад»¹¹³.

Ба [амин тариr, муносибат[ои иxтимоb-сиёсии давраи мазкурро дар Осиёи Миёна [амчун муносибат[ои гузариш аз сохти ибтидоии xамоагb ба сохти xамъиятии синфb маънидод кардан мумкин аст. Xамоати rабилавb аз байн рафта, xамоати де[от ба миён меомад. «Оилаи xудогона во[иди хоxагии xамъият шуда мемонад»¹¹⁴– гуфтааст Ф.Энгелс. Асоси xамоати де[отро бар хилофи xамоати rабилавb, на муносибат[ои rабилавb, балки алоrа[ои хоxагb ва территориявb ташкил мекарданд. Дар таърихи мардуми Осиёи Миёна xамоати де[от роли калоне бозида, аср[ои аср пояндаву барrарор будааст. «Истибдоди шарrb ва [укмронии истилогарони бодиянишине, ки xои якдигарро мегирифтанд, дар давоми [азор[о сол бо ин xамоа[ои rадимb ягон коре карда натавонистанд»¹¹⁵,–rайд мекунад Энгелс дар «Анти-Дюринг».

Дар дохили обшина тадриxан нобаробарии молумулкb меафзуд. Uуломдории патриархалb инкишоф меёфт. Дороён ва камбаuалон пайдо мешуданд. Мавrеи сипа[солорон [амчун шахсони доиман со[ибмансаб баланд мегардид. Вале [окимияти он[оро шeрои ку[ансолон ва маxлиси rабилавb ма[дуд мекард. Зарурати итти[одияи rабила[о ба миён меомад.

Чунон ки Ф.Энгелс rайд мекунад, лашкаркаши[ои uоратгарона мавrеи сипа[солорон ва пешвоёнро боз [ам баланд менамуд. Xанг бо маrсади uоратгарb касбу кори доимb мегардад. Сипа[солори олb ва дастёрони вай аъёну ашрофи меросb шуда мемонданд, «демократияи табиии сохти ибтидоb ба аристократияи нафратовар» мубаддал мегардид¹¹⁶.

Мутобиrи шароити мухталифи исте[солот дар минтаrахои са[роb ва води[о дар оuози [азораи I пеш аз милод ду намуди хоxагb – кeчманчигb, чорводорb дар са[ро ва муrимнишинb, заминдорb дар во[аву води[ои сероб ташкил гардиданд. Ба [амин тариr, аз давра[ои rадимтарин дар Осиёи Миёна [олате барrарор гардида буд, ки дар бораи он К. Маркс навиштааст: «Дар [амаи rабила[ои шарr аз сароuози таърих дар байни муrимb будани як rисми он[о (rабила[о – Б.U.) ва кeчманчигии давом кардаистодаи rисми дигар таносуби умумиеро дидан мумкин аст»¹¹⁷.