3. Маданияти халr{ои осиёи миёна дар замони муuул{о Меъморb. Касб[ои амалb. Санъат

Вусъати фаъолияти бинокорb, ки дар миёна[ои асри ХIII ва алалхусус, асри ХIV ба вуreъ пайваст, ба [олати муrаррарb даромадан ва, сипас, нисбатан боло рафтани [аёти ша[р ва умуман хоxагии мамлакатро инъикос менамояд. Пули сохтмонро феодалони динb ва ашрофb, [атто намояндагони xудогонаи табаrаи [укмрони муuул[о мепардохтанд. Аммо бинокорон усто[ои ма[аллb буданд. Бинобар ин дар санъати меъмории ин давра анъана[ои ма[аллb, [амчун таxассуми комёби[ои меъморони Осиёи Миёна ва усто[ои гуногуни санъати амалb тараrrиёти минбаъда ва мантиrии худро пайдо намуд.¹⁰⁴

Аз ин давра миrдори хеле зиёди осори меъморb боrb мондааст, ки аксаран аз маrбара иборат аст. Вале аз ин чунин барнамеояд, ки сохтмони аср[ои ХIII–ХIV фаrат ба [амин навъи бино[ои мe[ташам ма[дуд гардидааст. Аз манбаъ[ои хаттb маълум мешавад, ки мадраса ва кeшк[о низ бино меёфтаанд. Дар миёнаи асри ХIII ду мадрасаи калон дар Бухоро сохта шуд, подшо[и муuул Кабакхон дар наздикии Насаф кeшк (rаршb) бино кард. Дар Кe[на-Урганx (Хоразм) манораи бошукe[е ([озир rариб 62 м баландb дорад) ма[фуз мондааст, дигар [амин хел манора дар ибтидои асри ХХ фурe рехт. Ин ду манора rисми таркибии масxиде буданд.

Rадимтарин иморати ма[фузмондаи ин давра маrбараи Сайфиддини Бохарзb мебошад. Сайфиддини Бохарзb аз шайхони хеле маш[ур ва бонуфуз буда, [атто дар назди муuул[о эътибори калон дошт.

E дар соли 1258 вафот кард. Авлоди вай бар сари мадфанаш маrбара ва хонаrо[ андохтанд. Соли 1333 ин хонаrо[ро Ибни Батута зиёрат карда, онро [амчун «маъвои хеле бузург» тавсиф намуд. Маrбараи то замони мо расидаи шайх, ки дар наздикии Бухоро воrеъ гардидааст, хонаrо[ надорад. Вай дар асри ХIV умуман таxдид ёфта, дар па[луи иморати rадимаи худи маrбара баъдтар зиёратхонае [ам сохта шудааст. Rисми аз [ама охир таъмирёфтаи маrбара сардарии пештоrдори вай аст. Ин ёдгории rадима ба таври оддb сохта шуда, дар айни замон хеле мe[ташам мебошад. Гунбади хурдтари худи маrбара, гунбади калони зиёратхона ва сардарии баланди дорои ду манорачаи пурнаrшу нигор таассуроти бинандаро ба пойдорb ва [ашамати ин бино афзунтар мегардонанд.

Маrбара[ои rаблазтемурии асри ХIV хеле бисёранд. Чанд маrбара дар маxмeи Шо[изинда (зиёратхонаи назди маrбараи Rуссам ибни Аббос, маrбараи соли 1360, маrбараи Хоxа А[мад ва u.), маrбараи Буёнrулихон дар Бухоро, маrбара[ои Наxмиддин ва Турабекхоним дар Кe[на-Урганx, маrбараи Му[аммад Башоро дар Панxакент, маrбараи [оло харобгардидаи Тубохон дар Ленинобод ва uайра аз [амин rабиланд. Аксари маrбара[о аз xи[ати тар[у меъморb ба ду гурe[ xудо мешаванд: гурe[и нисбатан сершумори он[о, маrбараи якхонагии гунбаддор буда, гурe[и дигар, маrбара[оеанд, ки мисли маrбараи Сайфиддини Бохарзb ду гунбад дошта, аз марrад ва зиёратхона иборатанд. Дар ин давра баъзе тар[[ои нави сохтмони маrбара ба вуxуд меоянд, ки бар боми гунбадшакл асос ёфта, бештар бино кардани маrбара[ои дугунбада ва, [атто сегунбада дар назар дошта шудааст.

Ороишоти меъмории ин давра хеле муxаллал ва гуногунранг буда, аз тараrrиёти минбаъдаи касб[ои амалb ша[одат меди[ад. Дар наrшу нигори бино[о гулкори[ои рeи гил ва мино ба таври васеъ истифода бурда мешуд. Баъзан наrш[ои барxастаи бар тахта[ои гили пухта кандашударо бо луоби кабуд ё осмониранг андуда, дар маврид[ои дигар фаrат катиба ва ё тасвири асосиро сир медоданд ва наrш[ои фаръии даруниро ба ранги гилтахта[ои кандакоришуда мегузоштанд.

Дар ороиши бино[о сафоли сирдори наrшин ба таври хеле фаровон ба кор бурда мешуд. Го[о зери мино ё рeи миноро бо сурат[ои заррин ё рангин зинат медоданд. Девор[о бо хишт[ои сирдода, ки дар фосила[ои баробар ба шакли амудb чида мешуданд, содда, вале нафис ороиш меёфтанд. Рeи гаxкоришудаи девор[о го[о бо наrшбандии бисёр зебо пeшида мешуд. Усули rадимаи ороиши бино тамоман аз байн нарафта буд. Чунончи, кандакори[ои (беминои) аср[ои ХI–ХII дар амали меъмории асри ХIV низ ба назар мерасанд.

Дар наrш[ои рeи гилтахта, сафоли сирдор ва наrшу нигори деворb диrrати касро беш аз [ама зебоb ва гуногунии мураккабтарин тасвироти наботb ва [андасb ба худ xалб менамоянд. {унари ихтироъкоронаи мусаввирон, ки ин [ама намуна[ои олиро барои усто[ои сафолгар ва ё наrшбанд[о та[ия кардаанд, ни[оят [айратангезанд.

Махсусан катиба[ои бо хат[ои гуногун сабтгардидаи ёдгори[ои бошукe[и меъмориро, ки аз ма[фуз мондани [унари хаттотb ба дараxаи баланди пешинаи худ ша[одат меди[анд, бояд зикр намуд. Rайд кардан лозим аст, ки [унари хаттотb ва наrrошb осори бисёр зебои худро на фаrат дар со[аи меъморb, балки дар дигар ёдгори[ои санъати дастии мардуми он замон низ боrb гузоштаанд.

Аз ин ли[оз ду кeзаи гилb, ки танаи нокшакли он[о бо хат[ои наrшу нигори хеле хуби rолабb зинат ёфтааст, бисёр xолиб мебошад. Дар яке аз ин хат[о навиштаxоте [аст, ки дар он ном ва сана сабт гардидааст: «Амали усто Абдурра[мон; соли [афтсаду бисту як» (соли 1321 милодb). Хати катиба, ки хеле зебост, дар [ар ду кeза як хел аст, аммо наrшу нигори он[о аз [ам фарr мекунад.

Баъзе намуна[ои сафололоти сирдор, ки аз Хоразм ва Туркманистони xанубb ёфт шудаанд, дорои а[амияти калони бадеb мебошанд¹⁰⁵. Аз наrшу нигори маъбад[ои буддоии Марв фиrра[ои зиёде бо тасвири харгeш, ажда[о ва u. ма[фуз мондаанд.¹⁰⁶