Осиёи Миёна дар нимаи аввали асри хiv

Кабакхон аввалин [укмрони муuул аст, ки умеди худро тамоман ба Мовароунна[р алоrаманд намуд. Худи e аслан бутпараст буда, дини исломро rабул накарда буд, вале бо уламои ислом доир ба мавзeъ[ои динb бо майли тамом сe[бат меорост. Баъзе далел[ое [астанд, ки кeшиш[ои го[о бобарори eро дар ро[и пешгирb кардани таъrиботи сахти феодалони бодиянишин нисбат ба а[олии муrимb нишон меди[анд. Кабакхон дар наздикии Насаф барои худ кeшк (rаршb) бино намуд, ки баъд[о дар атрофи ша[ре ба вуxуд омад ва бо номи Rаршb маш[ур гардид.

Ба Кабакхон исло[оти пулb ва идориро нисбат меди[анд. Исло[оти пулии e аз тарафи М.Е.Массон муфассалан та[rиr шудааст.⁸⁷ Ин исло[от дар соли 1321 бо назардошти системаи пулии давлатии {улокуb ва Олтинeрда гузаронида шуда буд. Тангаи калони нуrраи 8 грамм вазндошта динор номида шуда, бо шаш тангаи хурд, ки дирам меномиданд, баробар буд. Сол[ои аввалин сикка[ои нав (хусусан дирам) бо номи Кабакхон аксаран дар зарробхона[ои Бухоро ва Самарrанд ба таври хеле фаровон бароварда шуданд. Зарби ин ду навъ пули нуrраро дигар [окимон низ давом доданд. Масалан, Тармаширин аз ин пул[о бисёр баровард ва дар замони e кори зарробхонаи Утрор [ам хеле авx гирифт. Баъдтар зарби ин сикка[о миrдоран кам мешавад.

Аксари муаррихон кушоду равшан ба а[амияти исло[оти Кабакхон муболиuа кардаанд. Аслан ин исло[от дар хоxагии пулии мамлакат таuйироти куллие, чунон ки исло[оти Масъуд оварда буд, дохил карда натавонист. Лекин вай барои пешрафти тиxорати [ам дохилb ва [ам хориxb шароити мусоид му[айё намуд. Худи амри воrеии xорb гардидани исло[от ва тамоми пулбарори[ои давраи он, [арчанд ки аз xи[ати вусъати худ дар [амаи вилоят[ои Осиёи Миёна яксон набуд, умуман ба равнаrи ша[р[о ва тиxорати пулb ша[одат меди[ад.

Дар асри ХIV муборизаи ду тамоюли дар боло зикршуда нисбат ба а[олии муrимb хеле шиддат ёфт. Масалан, ба Кабакхон лозим омад, ки бо ша[зодаи исёнкори чаuатоb Ясовур xангу пархоши сахт кунад. Ин ша[зода бо кeмаки rувва[ои [арбии амирони хуросонb Кабакхонро маuлуб намуд ва сипас, чунон ки сарчашма[о хабар меди[анд, «аз Тирмиз то [удуди Самарrанд тамоми а[олии вилоёт ва де[отро аз карона[ои Омул (Амударё) кeчонид, ша[р[о ва ма[ал[ои тобеи Кабакхонро ба харобазор табдил дод ва сокинонашонро ба асорат гирифт». Як худи амирони хуросонb зиёда аз 50 [азор асир ва uанимат[ои зиёде бурданд. Ваrте ки Кабакхон бо нияти зарбаи xавобb ба мулк[ои хуросонии Ясовур [уxум карданb шуд, ша[зодаи чаuатоb ба сокинони Фороб ва Мурuоб амр кард, ки ба вилояти {ирот кeчанд. {ангоми ин му[оxират чандин да[[о [азор одамон аз хунукb ва гуруснагb [алок шуданд. Xангу xидол[ои феодалии сол[ои 1316-1319, ки дар натиxаи исёни Ясовур сар зада буд, ба мардуми Осиёи Миёна зарар[ои ни[оят калоне расонид.

Вориси Кабакхон – Тармаширин (1326-1334) асосан сиёсати бародари худро давом дод. E ба анъана ва урфу одат[ои зиндагонии муrимb боз [ам бештар майл намуда, мусулмони боuайрат гардид ва дини исломро маз[аби расмии давлати Чаuатоиён эълон кард. Эътироз ва норизогии феодалони са[ронишин ба ошeбу исён табдил ёфта, ни[оят бо rатли Тармаширин анxом ёфт.⁸⁸

Низоъ[ои байнихудb ба [аёти ша[р ва зироати {афтруд чунон зарбаи сахт расонид, ки исло[и он дигар аз имкон берун буд.

Ин вазъият дар яке аз сарчашма[о аз рeи наrли як марди сайё[ бо чунин суханони образнок баён ёфтааст: «Аз дур як де[аи хушиморати гирду атрофаш сабзу хуррам ба назар менамояд. Нияти вохeрдан бо сокинонаш туро ба он xо мебарад, вале чун менигарb, [авли[ои он холист. Тамоми а[олии мамлакат бодиянишин буда, ба кор[ои зироат [еx машuул намешаванд».⁸⁹

Исло[оти идорие, ки Осиёи Миёнаро ба во[ид[ои хурди маъмурb – туман[о таrсим мекард, ба [аёти мамлакат мебоист таъсири муайяне мегузошт. Доир ба замони xорb гардидани ин исло[от нуrтаи назари ягона мавxуд нест ва, инчунин Кабакхон будани «xорикунандаи» он низ [анeз аниr маълум нагардидааст. В.В.Бартолд тахмин дошт, ки исло[от дар байни сол[ои 1318-1334 (яъне дар замони Кабакхон ё худ Тармаширин) гузаронида шудааст.⁹⁰ А.Ю.Якубовский чунин из[ори аrида карда буд, ки xорикунандаи он Кабакхон аст, зеро дар ваrти ба сари [окимият омадани Темур туман[о вуxуд доштанд, аммо пеш аз Кабакхон аз он[о ному нишоне [ам набуд, пас аз Кабакхон касе наметавонист ин исло[отро гузаронад.⁹¹ О.Д.Чехович, ки истило[и «туман»-ро дар ваrфномаи соли 1299 дучор оварда буд (дуруст аст, ки ин калима на дар манбаи аслии арабb, балки дар тарxумаи форсии ин [уxxат мавxуд аст), э[тимоли хеле ваrт пеш аз Кабакхон вуxуд доштани туманро [амчун во[иди маъмурb фаразан из[ор намудааст.⁹²

Му[аrrиrон ин исло[отро тазо[ури майл[ои ба як марказ мутта[ид кардани мамлакат донистаанд. А.Ю.Якубовский хотирнишон карда буд, ки «...онро бояд [амчун як иrдоми прогрессивие, ки дар тараrrиёти давлати феодалии Мовароунна[р роли мусбат бозидааст, эътироф намуд». Дар айни замон, e чунин [исоб мекард, ки «исло[оти идории Кабакхон мулк[ои феодалиро бо моликонаш аз байн набурда, балки ба он мувофиr гардид; мулк ба во[иди маъмурии туман ва со[иби пештараи он ба rоиммаrоми туман табдил ёфтанд». Бо вуxуди ин, ваrфномаи соли 1326 барои дурусттар дарк намудани а[амияти ии исло[от ва донистани таuйироти амиrтари дар идораи маъмурию сиёсb баамаловардаи он имкон меди[ад. Дар байни шарт[ои пешгузоштаи бахшандагони ваrф чунин зарурате [ам таъкид шуда буд, ки ма[ал[ои ваrфро «ба [окимони ша[ри Бухоро ва дигар вилоят[о аз xумлаи амирони туман[о, малик[о, босrоr[о ва вазирони девон»⁹³ иxора додан мумкин нест. Дар ин xо зикри мулкдорони ирсb ва [окимони аслии пеш аз муuул бо туман алоrаманд карда нашудааст. Туман[оро амирон, яъне саркардагон ва аъёну ашрофи тоифа[ои турку муuул идора мекарданд. Дар чунин маврид, худ аз худ маълум аст, ки мулки малик ва туман як маф[умро ифода намекунад. Мумкин аст, ин исло[оти идорb, назар ба он чи ки пештар ангошта мешуд, дар тарзи идораи кe[на таuйироти xиддитаре ба амал оварда бошад. Аз э[тимол дур нест, ки яке аз вазифа[ои ин исло[от бар[ам додани мухторияти мулкдорон – [окимони ма[аллb ба шумор мерафт. Аз ин рe, чунин тахмини В.В.Бартолд ба [аrиrат нисбатан наздиктар аст, ки ба туман[о таrсим кардани мамлакат, «монанди Эрон, бо xудо карда додани амлоки хоса ба намояндагони хонадон[ое марбут мебошанд, ки ба Мовароунна[р [амро[и хон омадаанд»;⁹⁴ арлат[о дар rисмати шимолии Афuонистон, rавгин[о дар xануби Тоxикистон, xалоири[о дар Хуxанд, барлос[о дар водии Rашrадарё ва uайра xойгир шудаанд. Он чи ки ашрофи турку муuул на фаrат дар [удуди амлоки худ, балки берун аз он [ам мавrеъ[ои асосиро дар идораи маъмурии мамлакат ишuол намуданд, му[имтарин xи[ат дар тавсифи, [ам худи исло[оти идорb ва [ам протсесси ба тамоми со[а[ои [аёти муrимb ворид шудани ашрофи бодиянишин мебошад. Бо ин [ама, умуман масъалаи а[амият ва маrсади ин исло[от ба та[rиrи [амаxониба э[тиёx дорад, аз xумла, [оло равшан нест, ки худи туман чи во[иди маъмурb буд ва дар ваrти муrаррар кардани [удуди он чи меъёреро ба асос мегирифтанд.

Низоъ[ои феодалb ба гузаронидани тадбироти прогрессивb мамониат мекарданд ва натиxа[ои онро ба [еx мубаддал месохтанд. Дар сол[ои 40-уми асри ХIV Rазонхон равияи сиёсии Кабакхону Тармаширинро пеш гирифта, барои аз нав барrарор намудани [окимияти хонb кeшиш[ои зиёде намуд. E бо нияти ба вуxуд овардани такяго[и муста[каме дар мубориза бар зидди феодалони бодиянишин дар масофаи ду манзил дуртари тарафи uарбии Rаршb кeшкrалъаи Занxирсаройро бино кард. Соли 1346 e дар xанг [алок гардид. Ба xои вай амир Rазаuан, ки дeстдори урфу одат[ои зиндагии бодиявb буд, ба сари [окимият омад. E зимистон ваrти худро дар водии Сарой (райони [озираи Панxи РСС Тоxикистон) ва тобистон дар ша[ри Мунк гузаронида, бештар ба шикор ва [уxум[ои uоратгарона машuул мешуд ва ин барои ашрофи бодиянишин, ки аз чунин тохтутоз[о uанимати бисёре ба даст меоварданд, айни муддао буд. Писари e Абдулло[ аз соли 1358 саъю кeшиш намуд, ки дигар сиёсати ифодакунандаи табаrаи болои а[олии муrимиро xорb намояд, вале аз мамлакат ронда шуд.

Дар охири сол[ои 50-уми асри ХIV давлати чаuатоb таrрибан ба сb мулки xудогона таrсим гардид. Баъзе аз ин мулк[о ба феодалони бодиянишин тааллуrот пайдо намуд. Масалан, Хуxанд ба та[ти [окимияти Боязиди Xалоир даромад. Дар сари мулк[ои дигар феодалони ма[аллии ашрофb ва динb rарор гирифтанд. Чунончи, дар Бухоро садр[о, дар Хатлон авлоди хонадони rадимаи Кайхусрав, дар Бадахшон ду шо[и бародар аз сулолаи ма[аллb, дар Тирмиз саид[о [укмронb мекарданд. Илова бар ин, давлати чаuатоb боз ба ду rисмат xудо шуда, вилоят[ои шимолу шарrии он ба худ номи Муuулистонро гирифтанд.⁹⁵