Сиёсати дохилии Мангуrоон ва [окими тоxир - Масъудбек

Аз истилои Осиёи Миёна ва Эрон дере нагузашта дар байни хон[о ва ашрофи муuул нисбат ба а[олии муrимии но[ия[ои забтшуда ду тамоюл ба таври равшан падидор гардид. Асос[ои иxтимоии ин тамоюлот аз тарафи А.Ю.Якубовский ва И.П.Петрушевский мавриди тадrиr rарор гирифтааст.⁸² Ифодакунандаи як тамоюл rисми зиёди ашрофи бодиянишини [арбb (чи муuул ва чи турк), аксари шо[зодагон ва баъзе rоон[о–со[ибдавлатони оли муuул ба шумор мерафтанд. Он[о беибо мардумро талаву тороx мекарданд, ба оташ меандохтанд, ба асорат мебурданд ва [еx андешае надоштанд, ки дар натиxаи чунин муносибат бо а[олии ма[аллb худро хеле зуд аз даромад[ои бе[адду[исоб ва оидоти мунтазами замин, касбу [унар ва тиxорат ма[рум месозанд. Rисмате аз аъёну ашроф ва бозургонони ма[аллb, ки аз uорат ва яuмогарb ба зудb сарвати фаровон ба даст оварданb буданд, низ ба ин гурe[ [амро[ шуданд.

Ифодакунандаи дигар тамоюл баъзе rоон[о ва rисмати ками ашрофи бодиянишини муuул, амалдорон, рe[ониён ва аксари тоxирон буданд. Ин табаrа[ои синфи [укмронро xидду xа[д дар ро[и таъсиси [окимияти пуриrтидори марказиятнок, мубориза бо кайфияти xудоихо[ии намояндагони равияи аввал, ни[оят равшану возе[ фа[мидани зарурати бас кардани uорат ва хонавайрон сохтани а[олии муrимb ба [ам мутта[ид менамуд. Ба та[ти [имояи худ гирифтани ша[р[о ва умури тиxорат, аниr муайян кардани [аxми хироx ва молиёт, аз андоз[ои худсарона ра[онидани рустоиёну ша[риён, ро[ надодан ба зери по шудани киштзор[о ва хароб гардидани ободи[о – чунин буд сиёсати пешгирифтаи он[о, ки бидуни он барrарор кардан ва ба ро[и инкишоф даровардани хоxагии тамоман харобшуда муяссар намегардид. Албатта, асли маrсади он[о аз тараrrb додани хоxагb а[олии ме[наткашро бештар ва бо самараи зиёд истисмор кардан буд. Намояндагони тамоюли дувум ба хубb мефа[миданд, ки пеш нагирифтани чунин тадбир ба маънии теша бар решаи манфиат[ои худ задан аст, зеро як дафъа тороx кардан ба [еx ваx[ ба даромади фаровоне, ки [ар сол ва мунтазам аз хоxагии rишлоr, ша[р, со[а[ои касбу [унар ва тиxорат ба даст меояд, баробар шуда наметавонад.

Мангуrоон, ки соли 1251 ба сари [окимият омада буд ва [окими тоxир Масъудбек – писари Ма[муди Ялавоч аз намояндагони барxастаи ин тамоюл ба шумор мерафтанд. Муаррихон ба маълумоти то замони мо расидаи сарчашма[ои хаттb роxеъ ба фаъолияти Мангуrоон ба дараxаи лозима диrrат надода, амру фармон[ои eро [амчун кeшиш[ои истисноb дар ро[и ма[дуд кардани худсари[ои [окимони ма[аллb донистаанд.

{ол он ки агар мазмуни фармон[ои Мангуrоон ба мадрак[ои сиккашиносb муrоиса карда шавад, дар пеши назар на ин ки тадбироти парешон, балки сиёсати дохилии ба як маrсади муайян нигаронидашудаи e намоён мегардад, ки татбиrи амалии баъзе аз xанба[ои онро лоаrал дар Осиёи Миёна метавон мушо[ида намуд.

Дар а[ди Мангуrоон андози сарикасb (сарона) ба низоми муайян дароварда шуда, дар бисёр ша[р[ои Осиёи Миёна ва берун аз [удуди он зарби муназзами динор[ои тиллои якиёра xорb гардид.

Умуман дар шароити феодализм ва хусусан дар [олати хасорати хоxагии пас аз истилои муuул танга[ои тиллои баландиёр шаклан хеле калон буда, ба [аxми тиxорати дохилb ва савияи нархи мол[ои асосb мувофиrат намекард. Барои ин ки динори тилло василаи муомилоти умумидавлатb гардад ва бо ин ро[ ба истиrрор ва инкишофи тиxорати пулb мусоидат кунад, ба он иёри паст (таrрибан 60 фоиз тиллои тоза) муrаррар карда шуд. Ба ин восита пул ва мол то андозае ба [ам «наздик» гардид.

Рашидаддин дигар чорабини[ои Мангуrоонро ба тариrи зайл тавсиф намудааст: «Чун пас аз (фавти) Гуюкхон бисёр хонзодаву маликзода[о ба одамон ярлиrу пайза[ои беадад доданд ва ба тамоми гeшаву канори давлат гумошта[о фиристода, хосу омро ба хотири сарукор доштан бо он[о дар тиxорат ва бо сабаб[ои дигар пуштибонb мекарданд, Мангуrоон бо фармоне ба ашхоси мазбур дастур дод, ки [ар яке дар музофоти худ [амаи ярлиrу пайза[ои аз Чингизхон, Erтойхон ва Гуюкхон, [амчунин аз дигар ша[зода[о гирифтан одамонро пас бигиранд».⁸³

Хироxу андоз[ои пештараи миёншикан ва нома[дуд бекор карда шуданд. Аз xумла, Мангуrоон тамоми ярлиrу пайза[ои пас аз марги Чингизхон интишорёфтаро аз эътибор соrит намуд. E [амчунин аз а[олb асп гирифтани rосидонро манъ карда, барои он[о нормаи наrлиёти почтаро муrаррар сохт. Ба ашхоси xудогона умуман истифодаи асп[ои давлат манъ карда шуд. Мангуrоон бесабаб ба ша[ру де[от рафтан ва барои худ аз а[ли де[а ба[удаву бе[уда чиз талаб карданро иxозат намедод. {атто таъкид мекард, ки аз а[олb пасмонда xамъ накунанд. Боз як чиз xолиби диrrат аст, ки дар а[ди Мангуrоон фармон[о ба забони [амон халr[ое, ки фармон ба он[о дахл дошт, содир мегардид. Барои муuул[ои бо муносибати беэътиноёна нисбат ба халr[ои мутеъ одаткарда аrдномае амал мекард, ки сиёсати муайяни дурандешона ба он водор менамуд.

Ба ин тариrа, тадбироти xорикардаи Мангуrоон ба таъини миrдор ва [аxми хироx, аз андоз[ои ни[оят худсарона ва нома[дуд [имоя кардани а[олb ва ро[ кушодан ба нашъунамои [аёти ша[р[о ва тиxорат равона гардида буд. Худи амри дар миёна[ои асри ХIII ба эътибори rонун даровардани ин rабил тадбирот аз uалабаи ба назар намоёни тамоюли дувум дар арсаи сиёсат ба шумор меравад. Яке аз ил[омбахшу амалкунандагони асосии ин сиёсат Масъудбек буд, ки дар замони Мангуrоон ба сарзамини па[новаре аз Уйuуристон то Хоразм [укмфармоb мекард. Оё ин [ама амру фармон[о дар амал муваффаrияте пайдо карда буданд?

Дар Эрон, чунон ки сарчашма[о ша[одат меди[анд, xорb гардидани андози сарона ба сабаби сeиистеъмоли аз [ад зиёди амалдорон ва муuул[о барои а[олb ягон сабукb наовард. Аммо муайян кардани [адди хироx[о ва бекор кардани баъзе андоз[ои худсарона дар истиrрори хоxагии Осиёи Миёна роли мусбат бозид. Он чи оид ба [аёти ша[р ва тиxорати пулb бошад, дар ин бобат муваффаrият боз [ам бештар аст. Сикка[ои тилло тиxорати пулиро равнаr дод. Ба асоси муомилоти пулb на ин ки тангаи бутун, балки rисмат[о ва пора[ои баркаши он гузошта шуд. Агар ба ин боз паст гардидани иёри тангаи тилло илова карда шавад, ба доираи хеле васеи тиxорат ва муомилоти дар миrёси тамоми мамлакат яксон хизмат кардани он ба хубb равшан хо[ад шуд. Ба uайр аз ин rабил пул[ои умумидавлатb як rатор ша[р[о дубора ба зарби сикка[ои мисии нуrраандуд шурeъ намуданд. Аз ин xи[ат, авx гирифтани кори зарробхона[ои чунин ша[р[о, монанди Утрор ва Хуxандро, ки аз нашъунамои дубораи чи худи ин ша[р[о (маълум аст, ки Утрор дар давраи футу[оти муuул тамоман хароб гардида буд) ва чи Фарuона ва умуман rисмати шимолу шарrи давлат гуво[b меди[ад, махсус бояд rайд кард. Ин но[ия[ои мамлакат мустаrиман пеш мерафтанд. Баъдтар, дар чоряки охири асри ХIII он[о ба авxи тараrrии худ расида тавонистанд, [арчанд бештарин rисмати {афтруд дар миёна[ои асри ХIII ба чарого[ табдил шуда, аксари ша[р[ои он харобазор гардида буд.