{Аёти хоxагb пас аз истилои муuул

Чингизхон давлати бузурги императории ташкилкардаашро дар байни писарони худ таrсим намуд.

Писари калони e - Xуxb [анeз дар соли 1207 ба идора кардани «халr[ои xангалнишин» e[дадор гардида буд, ки ин халr[о дар масо[ати васеъ аз поёноби дарёи Саланга то со[или Иртиш зиндагb мекарданд. Дар соли вафоти Чингизхон (1227) rисми шимолии {афтруд, тамоми хоки онваrтаи rазоr[о ва rирuиз[о, инчунин rисмати шимолии Хоразм низ ба [иссаи мулки Xуxb дохил шуд. Мулки писари дигари Чингизхон – Чаuатой аз мамлакати уйuур[о то Самарrанд ва аз rисмати xанубии Олтой то со[ил[ои дарёи Аму вусъат дошт. Eрду – rувваи асосии хони бузург Erтойхон дар Тарбоuатой воrеъ гардида буд. Писари хурди Чингизхон Тулeй, аз рeи таомули бодиянишинон, ба замин[ои асосии падараш со[иб шуд.

Агарчанде Мовароунна[р ба мулки Чаuатой дохил мешуд, вале амалан ин мамлакатро бевосита худи хони бузург Erтой (1229-1241) дар тасарруф медошт ва фаrат як rисми оидоти онро ба Чаuатой ва хонаводаи e медод.

Истилокорони муuул кишвар[ои забткардаашонро бо rувваи худ идора карда наметавонистанд. Ин буд, ки Erтой вазифаи идора кардани Мовароунна[рро ба бузургтарин тоxир ва рибохeри ин мамлакат - Ма[муди Ялавоч супорид. Ма[муд дар Хуxанд истода, rаламрави худро идора мекард. Тамоми rувваи [арбии дар Мовароунна[р гузоштаи муuул[о низ дар ихтиёри e буд. Сардорони ин rувваи [арбb баскак[о, ки назорати аз а[олb xамъ кардани молиёт [ам вазифаи он[о [исоб мешуд, бевосита ба Ма[муди Ялавоч итоат намуда, бо нишондоди e амал мекарданд.

Истилои муuул сохти xамъиятии Осиёи Миёнаро таuйир надод, вале ба авзои табаrа[ои мухталифи мамлакат ба таври гуногун таъсир расонд.

Рe[ониён, тоxирон ва заминдорони калон ба зудb ба такяго[и uосибони муuул табдил ёфтанд. Чи навъе ки муаррихи аср[ои ХIII-ХIV Рашидаддин мегeяд, дар ваrти Чингизхон ва ворисони e Erтойхон ва Гуюкхон (1246-1248) хон[о ва шо[зодагони муuул ба тоxирон ва заминдорони калон ярлиr[ои махсус («пайтези») медоданд, ки дар асоси он а[олb мебоист [ар вазифа ва хидмате, ки он[о фармоянд, иxро мекард. Вазъияти оммаи за[маткаш, чи дар ша[р[о ва чи дар ма[ал[ои рустоb рeз аз рeз бадтар мегардид.

Барзгарон ва пешаварон uайр аз хироx, ки [ар сол аз замин[ои кишт ба давлат медоданд, боз ба адо намудани вазифа[ои зиёде маxбур буданд. Маъмурон, тоxирон, намояндагони табаrаи рe[онb ва аъзои хонаводаи хонb, ваrте ки аз ягон ма[ал мегузаштанд, ярлик[ои махсусро иишон дода, аз а[олb маскан, озуrа ва наrлия талаб мекарданд ва а[олb маxбур буд, ки [амаи ин талаботро ба xо орад. Илова бар ин, масъулияти бо хeрок ва пeшок таъмин намудани даста[ои [арбии дар ша[ру де[от гузошташуда низ ба зиммаи а[олb буд. Пешаварон дар фе[расти махсус буданд ва uайр аз вазифа[ои номбаршуда ба та[ия намудани як миrдори муайяни ма[сулот [ам e[дадорb доштанд. Он[о мебоист дар мe[лати муrаррарb миrдори муайяни маснуоти худро барои [окимони муuул [озир мекарданд. Махсусан, а[воли пешаварони асли[асоз, пойафзолдeз ва бофанда хеле бад буд.

Истилои муuул ба [аёти хоxагии Осиёи Миёна зарбаи сахт расонид. Сeистеъмолкунии [укмронони ма[аллb, ки худсарона андоз ва молиётро назар ба дараxаи муrарраршуда якчанд мартаба бештар меситониданд, а[воли халrро ба куллb тоrатнопазир мекард. Зулму истибдод ва xабру бедод а[олии зиндамондаи ша[ру rишлоrро аз [ар гуна майлу иштиёrи пеш бурдани хоxагb ма[рум сохт. Ин буд, ки вазъияти хоxагии мамлакат дар да[сола[ои аввали истилои муuул боз [ам харобтар гардид.

Дар ин бобат махсусан вазъи [аёти ша[р ва тиxорати дохилии пулb мисоли равшан шуда метавонад. Бар тибrи ша[одати Чан-чун, ки аз rатлу uорати муuул[о дере нагузашта ба Самарrанд сафар кардааст, дар ша[р rариб чор-яки а[олии ма[аллb боrb монда, [ама xоро гадову гурусна зер карда буд, бо вуxуди ин тиxорат давом мекард ва бозор моли фаровон дошт. Баъдтар а[вол на ин ки рe ба бе[будb ни[од, балки бадтар гардид. Дар сикка[ои онваrтаи Самарrанд аломат[ои афзудани бe[рони тиxорати пулb, шакли бe[рон ва кeшиш[ои дар ро[и пешгирb кардани ин бe[рон бахарxдодаи [укумат возе[у равшан наrш ёфтааст.⁸⁰

Дар Самарrанди пас аз истилои муuул (мисли пештара, чунон ки дар асри ХII ва ибтидои асри ХIII) сикка[ои калони мисb зарб зада, аз рeяш оби нуrра медавониданд. Ин дирам[ои мисии нуrраандуд дар муомилот пул[ои нуrраи асилро иваз карданд. Осиёи Миёна «бe[рони пули нуrра»-ро [оло [ам аз сар мегузаронд. Ин аввалин пул[ои пас аз истилои муuул баровардашуда, ки навишта[ои арабии аксаран динb доштанд, дар муомила дер давом накарданд. Дар соли 1225 ба xои он[о пул[ои rадре uайриоддb ба муомила гузошта шуданд, ки навишта[ояшон на ин ки ба забони арабb, балки ба забони ма[аллии тоxикb буд. Акнун зарурате ба миён омад, ки мардум пулро на фаrат аз шакли зо[ириаш, [амчунин аз мазмунаш [ам бишиносанд. Ин навишта[о бо забони фа[мои самарrанди[о мардумро бовар кунонданb мешуданд, ки ин пули ма[аллист, барои Самарrанд ва давоири он бароварда шудаст ва дар [амин xо роиx аст. Вале мардуми Самарrанд бовар накарданд. Он го[ пас аз як сол дирам[ои нави мисии нуrраандуд бароварда шуд, ки дар он[о низ суханони «боваркунонанда», вале акнун бо о[анги та[дидомез, сабт гардида буд: бо ин маrсад дар навишта[ои рeи пул се мартаба бо исрор таъкид мешуд, ки ин танга[ои худи Чингизхон аст. Аммо самарrанди[о аз ин натарсиданд. Ба ин сабаб дар соли 1232 дирам[ое пайдо шуданд, ки дар рeи он[о ба забони тоxикb суханони ошкоро та[дидкунанда сабт ёфта буд: «{ар касе, ки дар Самарrанд ва но[ияи ин ша[р ин пулро нагирад, xинояткор аст».

Аз ин чунин бармеояд, ки дар он ваrт[о Самарrанд сахттарин бe[рони муомилоти пулиро аз сар мегузаронид: касе намехост моли худро ба пули мисии нуrраандуд фурeшад, лекин пули дигар мавxуд набуд.

Аз хо[ишу та[дид чизе [осил нашуд. {укумат маxбур гардид, ки дар Самарrанд пули нуrраи асил барорад. Вале ин иrдом вазъиятро фаrат бадтар кард: танга[ои нуrра, [амин ки ба дасти касе афтад, дигар берун намебаромад ва дере нагузашта захираи ин пул ба итмом расид. Дар чунин шароит бозгаштан ба дирам[ои мисии нуrраандуд умуман аз аrл берун буд. Инак, Самарrанди як замон бузургтарин маркази бозаргонию [унармандии Осиёи Миёна ба «давраи бепулb» rадам гузошт: тиxорати пулb тамоман rатъ гардид.

Вазъияти тиxорат дар дигар вилоят[ои калоне, ки як ваrт[о аз xи[ати иrтисодb хеле нашъунамо доштанд, боз [ам бадтар буд. Чунончи, дар Фарuона, Шош, Тирмиз, Чаuониён ва бисёр ша[ру вилоят[о пас аз истилои муuул умуман пул бароварда нашуд. Агар дар ин ма[ал[о ягон rадар тиxорати дохилb вуxуд дошта бошад, тадриxан ба дараxаи содатарин доду гирифти молb таназзул намуд.