2. Xамъияти осиёи миёна дар асри аввали о{ан «Авесто» [амчун сарчашмаи таърихb

«Авесто», ки аз маxмeи матн[ои пайравони оини зардуштb иборат аст, му[имтарин маъхази оид ба таърихи rадимтарини Осиёи Миёна мебошад. {оло uайр аз теъдоди андаке дар Эрон, зиёда аз 100 [азор зардуштиён дар {индустон зиндагb менамоянд, ки ононро одатан «порсиён» меноманд. Порсиён натан[о дини rадима, балки матн[ои rадимии диниро ма[фуз медоранд.

Дар миёна[ои асри ХVIII Анкетил Дюперрони франсавb, ки нисбат ба омeзиши дину маз[аб[ои rадим шавrу раuбати махсусе дошт, ба {индустон сафар намуд. Ӯ назди мeбадони порсb маросими динb ва хондани матн[ои rадимиро (ба дараxае ки мeбадон балад буданд) омeхт ва якчанд дастхатро харида гирифт. Ба ватан баргашта, баъдан e тарxумаи франсавии «Авесто»-ро бо мул[аrоти чанде аз матн[ои марбут ба он интишор дод⁸⁰. Ба воситан ин корнамоии илмии e маълумот дар бораи «Авесто» дастраси а[ли илми Европа гардид. Вале тарxумаи Дюперрон хеле ноrис буд. Аксари порча[оро e нодуруст фа[мида ва ё комилан нафа[мида буд.

Дар асри ХIХ ба сабаби инкишофи забоншиносии муrоисавb наздикии забони «Авесто» бо забон[ои rадимии хуб омeхташуда ва аз рeи бисёр ёдгори[о маълуми [индb-ведоb (бо ин забон «Ригведа» ва ёдгори[ои rадими дигари {инд навишта шудаанд) ва санскрит исбот гардид. {амчунин пайдо шудани мифто[и дувумин забони маш[ури эронии rадим – форсии rадим, мутолиа ва баррасии минбаъдаи адабиёти зардуштии пасазавестоb ва истифодаи васеи маълумот[ои забоншиносии муrоисавии [индуаврупоиро rайд кардан зарур аст. Омeзиши забон[ои эронии миёна, аз он xумла забон[ои мурда (хоразмb, суuдb, хутану сакоb) ва зиндаи (забон[ои помирb) эронии шарrb низ а[амияти бисёр калон дошт. {амаи ин кори тарxумаи илмии «Авесто»-ро нисбатан осон намуд⁸¹. Вале ба ин ниго[ накарда, тарxумаи «Авесто» [анeз мушкилоти зиёде дорад ва мeътабартарин мутахассисон [ам баъзе xой[ои му[ими «Авесто»-ро ба таври мухталиф тарxума мекунанд⁸².

Муддат[ои зиёде «Авесто» мисли дигар ёдгори[ои динb ва [амосии [индb ва эронb ба таври шифо[b, ки ягона шакли даrиrан ма[фуз мондан буд (uайр аз баъзе таuйироти муайяне дар талаффуз), наrл карда мешуд. Ин тарзи наrл ва хониш боз муддати дуру дарозе, пас аз сабти хаттии «Авесто» [ам, дар иxрои ниёиш, таълим ва uайра, инчунин дар ма[фуз мондани матни анъанавии он а[амияти умда дошт.

То ба вуxуд овардани алифбои авестоии [озиразамон (яъне алифбое, ки дастхат[ои то замони мо расидаи «Авесто» китобат шудаанд) матн[ои авестоие вуxуд доштанд, ки бо алифбои дар аср[ои VI–V пеш милод дар Эрону Осиёи Миёна мустаъмали оромb таълиф ёфта буданд. Тибrи навиштаxоти зардуштии давраи форсии миёна, ки доир ба бисёр масъала[ои таърихи пешини зардуштия маълумоти даrиrе надошт, дар замони {ахоманиши[о маxмeи китоб[ои «Авесто» мавxуд буда, [ангоми забти Искандари Маrдунb аз байн бурда шуд, баъдтар шо[и ашконb -Валахш (яъне Вологес, одатан eро бо Вологеси I, ки дар асри I милодb [укмфармоb кардааст, айни як кас мешуморанд) фармон дод, ки баrияи матн[ои авестоb ва он чb ба таври шифо[b байни мeбадон монда буд, xамъ оварда шавад⁸³. Олимони имрeза чунин маълумотро, яъне аслан вуxуд доштани «Авесто»-и замони {ахоманишиёнро беасос мешуморанд ва баъзе[о, [атто ба мавxудияти матни ашконии «Авесто» [ам шуб[а доранд. Вале, зо[иран «Авесто»-и хаттb дар нимаи дувуми давраи Порт (Парфия) ва яrинан дар оuози давраи сосонb вуxуд дошт. Дар асоси баъзе мадрак[ои асноди порт[о, ки аз Насо ёфт шудааст, И.М.Дяконов ва В.А.Лившитс тахмин доранд, ки дар шарrи давлати Порт дар асри I пеш аз милод матни хаттии «Авесто», [еx набошад, rисмати xудогонаи он, мавxуд буд⁸⁴.

Баъдтар «Авесто» бо алифбое, ки махсус барои навишти он ихтироъ шуда буд, китобат гардид. Ин алифбо дар заминаи хати па[лавb (яъне [уруфи китоб[ои зардуштии форсии миёна), ки инкишофи яке аз намуд[ои хати оромиасос [исоб меёбад, ба вуxуд омадааст. Вале алифбои авестоb хеле зиёдтар (бештар аз ду баробар) [уруф, аз xумла, 14 [арфи садонок дорад. Ин алифбои бо тамоми xузъиёташ коркардашуда имкон медод, ки матн[ои «Авесто» бо ниго[ доштани тарзи талаффузи анъанавии гeяндагони он аз давраи пайдоиши ин ёдгорb хеле даrиr ва са[е[ сабт гардад; ба замми ин чунин сабт бо як rатор хусусият[о (бештар марбут ба хусусият[ои rадимаи ла[xавb) симои забони эронии rадимаро, ки [ангоми пайдоиши матн[ои авестоb мустаъмал буд, пурра ва комилан инъикос менамояд.

Алифбои авестоb зо[иран дар асри VI, аниrтараш дар замони Хусрави I (531 – 579) ба вуxуд оварда шудааст⁸⁵. Матн[ои бозмондаи «Авесто», ки rадимтарини он[о ба аср[ои ХIII ва ХIV тааллуr доранд, ба [амин китобати давраи охири сосонb мансуб мебошанд.

Китобати «Авесто» ба алифбои то замони мо расидааш аслан дар асоси наrли лафзии он сурат ёфтааст. Худи номи «Авесто» аз калимаи форсии миёнаи араstāk, баъдан аastāv – ба маънии «асос» (ва ё мувофиrи тафсироти дигар «гузориш», «дастур», «ниёиш» ва u.)⁸⁶ аст, ки бевосита ба матни ма[фузмондаи «Авесто» нисбат дорад⁸⁷. Замима[ои он «Занд» (калимаи форсии миёнаи zand «дониш», «таълимот») номида мешуданд. Зо[иран, матни хаттии «Авесто» (дар сабти алифбои кe[на ва шояд дар давра[ои аввали китобати нав) ва [амчунин дигар иловаву тафсир[ои дастури авестоиро низ «Занд» мегуфтанд. Вале баъдтар номи «Занд» бештар ба тарxума ва тафсири дар замони Сосониён анxомгирифтаи «Авесто» ([амаи дастхат[ои rадимии «Авесто» дорои тарxумаи та[туллафзb ба забони форсии миёна мебошанд) нисбат дода мешуд.

Аз [амин xост, ки муддат[ои зиёде дар илми Европа номи нодурусти «Авесто» – «Занд-Авесто» ва номи забони авестоb дар шакли «забони зандb» ривоx дошт.

«Авесто» дар зарфи мавxудияти чандинасраи худ бор[о кодификатсия шудааст. Чунон ки сарчашма[о хабар меди[анд, xамъоварb ва танзими rавонини «Авесто» дар замони Вологеси I Ашконb (зо[иран, асри I милодb), Сосониёни аввалия (асри III), Шопури II (асри IV), ки та[рири пура[амияти китоби муrаддас зери ро[барии Атурпати Ме[роспандом анxом ёфт ва ни[оят, пас аз [аракати маздакиён, дар а[ди Хусрави I (асри VI), ки аз «Авесто» баъзе матн[ои дар аср[ои IV – V вуxуддошта партофта шуданд, ба вуreъ пайвастааст.

Пас аз ин та[рири охирин «Авесто» аз 21 китоб (наск) иборат буд, ки ном ва мазмуни мухтасари он[о аз рeи асари оид ба дини зардуштb дар асри IХ таълифкардаи Денкарт маълум аст (ин хулоса на аз рeи матни авестоb, балки аз рeи тарxумаи форсии миёнаи «Авесто» аст)⁸⁸. «Авесто»-и то замони мо расида ча[оряк rисмати китобати давраи охири сосониро ташкил меди[ад. Ин, пеш аз [ама, фасл[оеро дар бар мегирад, ки барои тоату ибодат заруранд; xузъ[ои мавxудаи «Авесто», китоб[ои «Ясно» ва uайра низ мувофиrи [амин маrсад тартиб ёфтаанд. Аз ин китоб[о тан[о «Видевдат» комилан ба яке аз китоб[ои «Авесто»-и rадим мутобиrат мекунад.

«Авесто»-и имрeза аз китоб[ои «Ясно» – «назр», «ниёз», маxмeи матн[ои маросимb; «Яшт[о» («Яшт»– «ниёиш», «ситоиш»), суруд[о дар васфи худоёни дини зардуштb; «Видевдат» – «rонун ба муrобили девон» (шакли баъдинаи нодурусташ «Вандидод»), дастур[о дар бораи покизагb [ангоми тоату ибодат (як rатор муrаррароти динb ва шаръb, порча[ои асотири rадим, [амосb ва uайраро дар бар мегирад); «Виспрат» – «[ама род[о» (номи баъдинаи каме носа[е[и он «Виспарад»), аз маxмeи дуо ва матн[ои ибодатb иборат аст. Uайр аз ин, ба «Авесто» якчанд rисмат[ои [аxман хурд ва кама[амият дохил мешаванд⁸⁹.

Аз 72 боби «Ясно» 17-тоашро «Гот[о» («Суруд[о»-и пайuамбар Зардушт - асосгузори зардуштия), 7-бобро «Ясна [апта[атb» («Яснои {афтбоба»), ки аз xи[ати забон ва замони офариниш ба «Гот[о» наздик аст, ташкил менамоянд. Ла[xаи «Гот[о» ва «Яснои {афтбоба» нисбат ба xузъи дигари «Авесто», ки «Хурд-Авесто» ном гирифтааст, кe[натар мебошад ва аз он бо хусусият[ои ла[xавb фарr мекунад.

Баъзе му[аrrиrон (П.Тедеско, А.Мейе) забони авестоиро ба забон[ои эронии uарбb нисбат додаанд, дигарон (мисли Х.Нюберг) онро аз гурe[и забон[ои шарrиэронb ме[исобанд. Аrида[ои дигаре низ мавxуданд, ки муво-фиrи он[о ин забон дар байни забон[ои эронb мавrеи ало[ида (К.Гоффман) ва ё дар байни гурe[и забон[ои uарбb ва шарrb мавrеи васатb дорад (В.{еннинг). Як rатор хусусияти ало[идаи забони авестоb, аз xумла, ла[xаи «Гот[о» бо забон[ои шарrиэронb мувофиrат мекунанд. Дар «Хурд-Авесто» таъсири забон[ои эронb (аз он xумла, забон[ои uарбb) дар минтаrае, ки забони авестоb [амчун забони муrаддас интишор ёфта буд, [ис карда мешавад.

Масъалаи замон ва макони пайдоиши xузъ[ои «Авесто» то имрeз аз бисёр xи[ат ба[снок аст. Мувофиrи анъанаи дини зардуштb, ки дар замони Сосониён тасдиr ёфтааст, замони зиндагии Зардушт ва офарида шудани «Гот[о»-ро ба охири асри VII – нимаи аввали асри VI пеш аз милод нисбат меди[анд. Ин аrидаро му[аrrиrоне тарафдоранд, ки анъанаи мазкурро комилан асоснок мсшуморанд. Вале баъзе олимон ба са[е[ии он шак доранд; онон rайд мекунанд, ки ин анъана дар давраи баъдтар тасдиr ёфтааст ва э[тимолан пайдоиши он xанбаи ривоятb дорад. Дар замони [озира, ба [ар [ол, бо мушкилb метавон ба эътимоднокии ин таърих бовар намуд, гарчанде имкон дорад, ки, дар [аrиrат, Зардушт дар охири асри VII – оuози асри VI пеш аз милод зистааст.

Мувофиrи ривоят[ои маъмули давраи сосонb ва баъдина, Зардушт дар Атропатена (Озарбойxон) ва ё аз Роuи мидb (Райи асримиёнагии наздики Те[рон) баромадааст. Вале ин маълумот [оло беэътимод шумурда шудааст; [аrиrатан [ам материал[ои «Хурд-Авесто» ба мавxудияту [окимияти деринаи xамоаи пайравони Зардушт дар Роu ишорат мекунанд; ин [олат, бешуб[а, аз он сабаб рeй додааст, ки но[ияи мазкур, ки дар rисмати шимоли шарrии Мод (Мидия) xой дошт, нахустин но[ияе буд, ки таълимоти Зардушт аз шарr ба он ро[ ёфт.

Ривояти хеле rадима мавxуд буд, ки тибrи он Зардушт гeё дар Бохтар зистааст. Ин ривоят дар асари муаллифи юнонb Ктесий (охири асри V-оuози асри IV пеш аз милод) ифода ёфтааст⁹⁰. Ба ин ривоят пайравb намуда, баъзе олимон (аз rабили X.Мултон) гумон кардаанд, ки «Гот[о» дар Бохтар офарида шудаанд, [амчунин забони он[оро дар давраи rадим авестоb [исобидаанд (дар асри ХIХ В. Гейгер ва дигарон [амин гуна аrида доштанд). Вале баъзе маълумот[о ин аrидаро тасдиr намекунанд, ёдгори[ои ба наздикb кашфгардидаи забони Бохтари давраи кушонb бошад, онро аз э[тимол дур месозанд.

Ж.Дармстетер, В.Xексон ва баъзе дигар олимон, баъдтар дар сол[ои 30–40 асри ХХ Э.Хертсфелд ва муаллифони дигар, ки Зардуштро [амзамони {ахоманишиёни нахустин, аз xумла, Дорои I шуморидаанд, фаъолияти eро ба шимоли uарби Эрон нисбат меди[анд. Вале, мувофиrи аrидаи маъмули замони [озира, «Гот[о» то ба миён омадани давлати [ахоманишb тартиб ёфтаанд ва аз сeи пайдоиши худ ба Эрони uарбb муносибат надоранд.

Мувофиrи аrидаи му[аrrиrони [озиразамон, пеш аз [ама, ба маълумоти географии худи «Авесто» истинод мекунанд, «Гот[о» ва rисмат[ое, ки ба он аз xи[ати замон наздикb доранд, дар яке аз но[ия[ои Осиёи Миёна ва ё минтаrа[ои муxовири шимоли uарби Афuонистон ва шимоли шарrи Эрон офарида шудаанд. Дар ин бобат аrида[ои мухталиф баён карда мешаванд. Масалан, баъзе[о ба но[ияи xараёнго[и миёна ва поёноби дарёи Аму ва ё аслан ба Хоразм ишора мекунанд (С.П.Толстов ва диг.); дар ин маврид нуrтаи назари rабулнамудаи И.Маркварт, Э.Бенвенист ва олимони дигар, ки мамлакати асотирии Аирйанам Ваеxа[ «Фарохнои Ориёно» – ватани эрониён ва дини зардуштиро бо Хоразм айният меди[анд, ба асос гирифта мешавад; ба uайр аз ин ба но[ия[ои байни дарёи Аму ва дарёи Сир, яъне ба Суuд ва ё но[ия[ои [амсояи он (Х.Нюберг) ба сар[ад[ои скифу сакои[ои осиёимиёнагb (В.И.Абаев) ва но[ия[ои со[или ба[ри Арал ва поёноби дарёи Сир (Г.Виденгрен); ба Марв, Суuд ва Хоразм (Ж.Дюшен-Гюйимен) ва uайра ишорат[о кардаанд.

Нуrтаи назаре (дар кор[ои В.{еннинг, К.Барр, И.Гершевич, Р.Сеннер ва дигарон) ба таври васеъ па[н гардидааст, ки мувофиrи он «Гот[о» дар [удуди конфедератсияи давлати Хоразм, ки пеш аз забткори[ои {ахоманишиён мавxуд буд, офарида шудаанд (дар ин маврид ба санаи анъанавии Зардушт, ки дар боло ба он ишора рафт, пайравb мешавад). Ба ин мавзеъ но[ия[ои rисмати xануби Хоразм низ дохил мегарданд ва махсусан Марuиёну Ориё [амчун макони офарида шудани «Гот[о» шинохта мешаванд (В.{еннинг ва диг.; академик В.В.Струве аз рeи асос[ои дигар ба Марuиён [амчун ватани дини зардуштb назар менамуд); ба rавли В.{еннинг, матн[ои авестоии баъдина имкон дорад дар Систон эxод гардидаанд⁹¹. Вале rатъи назар аз ин ки оё чунин конфедератсияе бо сарварии Хоразм вуxуд дошт (маълумоти муаллифони rадим ба ин суол xавоби мусбат меди[анд), далел[ои муайяне оид ба муносибати Зардушт ба он мавxуд нестанд.

Ба замми ин, му[аrrиrоне, ки ба «санаи анъанавии Зардушт» пайравb намуданро зарур намешуморанд ва ё аслан онро эътимоднок намедонанд, одатан офариниши «Гот[о»-ро ба замони басе rадимтар, яъне замони пеш аз [уxуми {ахоманиши[о ба Осиёи Миёна нисбат меди[анд. Масалан, И.М.Дяконов⁹² дараxаи инкишофи xамъияти тасвирнамудаи «Гот[о»-ро ба назар гирифта, гумон менамояд, ки он[о бояд пештар аз асри VI ва то нимаи дувуми асри VII пеш аз милод эxод шуда бошанд. Эд. Мейер ва баъзе донишмандони дигар дар ваrти худ, [атто имкони ба rариби[ои соли 1000-ум ва ё ибтидои [азораи I пеш аз милод нисбат доданро [ам из[ор карда буданд. Ва муаллифи яке аз охирин асар[ои бузурге оид ба дину маз[аб[ои эронb - Г.Виденгрен менависад, ки бо камоли боварb метавон замони зиндагии Зардуштро ба давраи байни сол[ои 1000–600 пеш аз милод, [еx набошад, ба давраи пеш аз пайдоиши давлати [ахоманишb нисбат дод⁹³.

Ба аrидаи чанде олимон (аз он xумла, И.М.Дяконов, Г.Виденгрен ва диг.) «Авесто»-и аввала то миёнаи асри VI пеш аз милод дар шарrи Мидия, дар Роu пазируфта шуд, аз он xо таълимоти он дар шакли таuйирёфта бошад [ам, дар Эрони uарбb па[н гардид. Му[аrrиrони дигар интишори uоя[ои «Гот[о»-ро ба uарб, ба замони {ахоманиши[ои нахустин (замони Куруш ба rавли В.Хинтс, замони Дорои I ба rавли В.{еннинг, И.Гершевич ва u.) нисбат меди[анд.

Ба [амин тариr, ба хулосае бояд омад, ки замони фаъолияти Зардушт ва офариниши «Гот[о» пештар аз охири асри VII - аввали асри VI пеш аз милод мансуб аст, вале ма[з ба [амин замон ва ё як-ду аср пештар муносибат доштани он[оро мо яrинан гуфта наметавонем. Доир ба макони пайдоиши «Гот[о», гарчанде [оло ягон но[ияи муайянеро бо боварии rатъb ном бурдан мумкин нест, бо вуxуди ин, метавон тасдиr кард, ки он дар минтаrаи Осиёи Миёна ва ё но[ияи [амсар[ади он воrеъ буд. Дар ин бора [удуди географии худи «Авесто» ва маxмeи мамолики дар он номбаршуда шо[иди мeътамаде шуда метавонанд.

Номгeи нисбатан пурраи ин мамолик дар боби аввали «Видевдат» оварда шудааст. Дар ин xо дар силсилаи «бе[тарин кишвар ва мамлакат[о»-и офаридаи А[урамаздо ин[о номбар мешаванд: Аирйанам Ваеxа[, «Гава, макони суuдиён», «Моуруи [но[ияи Марв] тавоно, ростипараст», «Ба[ди (Бохтар) зебо бо дирафш[ои афрошта», «Нисайа, ки байни Моуру ва Ба[ди воrеъ аст», {арайва (но[ияи {ирот) ва но[ия[ои дигар то мавзеъ[ои {инд ва {арахвати (Арахозия) дар xануби шарrb, {айтуманта дар водии {илманд дар xануб, кишвар[ои гургониён ва Роu (дар шимоли шарrии Мидия) дар uарб. {амин тавр, xа[онбинии географии тартибди[андагони ин матни авестоb таrрибан тамоми но[ия[ои асосии Осиёи Миёна ва минтаrа[ои [амсар[ади он – Афuонистону Эрони шимоли шарrиро дар бар мегирад. Аслан, матни дар ин шакл то замони мо расида нисбат ба rисмат[ои дигари «Авесто» ба давраи баъдтар, ба замоне дахл доранд, ки зардуштия ба таври васеъ па[н шуда буд. Баъзе[о аrида доранд, ки асоси ин матнро порчае ташкил мекард. ки дар он теъдоди камтари кишвар[о номбар шуда буданд.

«Суруд дар васфи Митра» («Яшт»-и Х, «Ме[р Яшт»), ки дар ои [ам номгeи якчанд кишвар[о омадааст, ба давра[ои нисбатан rадимтаре муносибат дорад. Ин «Яшт» яке аз бе[тарин намуна[ои шеърияти авестоb (ва ё эронии rадим) мебошад. Дар ин xо, аз xумла тавсифоти пуробуранги кишвар[ое, ки «сипа[бадони маuлубнашавандаи он[о корзор[ои беададе месохтанд, кe[[ои баланди пурчарого[ ба шахси парастори чорпоён хидмат мекарданд, кeл[ои булeрин ба масо[ати бузург па[н шуда, дарё[ои васеи пуроб ба сeи Ишкат ва Парут, {ироту Марв, Uави Суuд ва Хоразм равон буданд», дода шудааст⁹⁴.

Ба минтаrаи дар ин порча тасвиршуда бояд [амчун ба минтаrае назар кард, ки дар он аз [ама пештар дини зардуштb па[н гардид ва, ба аrидаи мо, дар яке аз ин кишвар[ои номбурда ватани нахустин матн[ои авестоиро бояд xуст. Rайд кардан зарур аст, ки дар ин xо но[ия[ое номбар мешаванд, ки бо Бохтар [амсояву [амсар[ад буданд ва ё rисман дар замони пеш аз {ахоманиши[о ба таркиби он дохил мешуданд. Аз ин рe, Бохтар бо «дирафш[ои афрошта», чи тавре ки он дар «Видевдат» ёд мешавад, агар нахустин набошад, яке аз он кишвар[оест, ки дар манотиrи он дини зардуштb аввалин бор па[н гардид.

Дар матн[ои «Хурд-Авесто» мутта[идшавии таълимоти Зардушт, ки аз тарафи пайравони e инкишоф дода шуд, бо uояву русумот ва образ[ои ба таблиuоти аввалияи пайuамбар бегона, вале дар «Хурд-Авесто» инъикосёфта, мушо[ида мегардад. {атто «Яснои {афтбоба», ки ба [амон ла[xаи «Гот[о» тартиб ёфта буд, гузашт[ои зиёде бо оин[ои па[ншуда дорад. Як силсила суруд[ои «Авесто» худоён ва персонаж[ои асотириро (мисли Митра ва {авма) васф мекунанд, ки аз rадим боз ориёиён он[оро ситоиш мекарданд, вале аз тарафи пайuамбар дар «Гот[о» рад гардидаанд. Ин натиxаи созиш бо дину маз[аб[ои rабилавb буд, ки дар [удуди давлат[ои бузурги [ахоманишb, Порт ва Сосониён па[н гардида буданд ва дар замони мавxудияти он[о xузъ[ои «Хурд-Авесто» эxод гардида, тартиб ва та[рир меёфтанд. Вале чунин дину оин[о ва дастур[ои маросимb ба таври сохта тавассути ибора[ои «чунин гуфт А[ура-Маздо ба Зардушт...» ва дигар васила[ои та[рирb дар он аз номи Зардушт оварда мешаванд. Ба истиснои ин фиrра[ои илова чанде порча[ои «Хурд-Авесто», махсусан «Яшт[о», аз рeи мундариxаи худ нисбат ба замони мураттаб гардидани «Гот[о» rадимитаранд.

{амин тавр, «Авесто» натан[о доир ба дини зардуштb, балки доир ба баъзе оину маз[аб[ои эронии rадим ва русумоти rабилавие, ки ба замони умумияти [индуаврупоb дахл доранд, маълумот меди[ад. Дар баробари ин «Авесто» му[имтарин ёдгорb дар бобати омeзиши айёми бостон, маданияту маишат, созмон[ои иxтимоb ва сиёсии давр, [амчунин осори [амосии rабила[ои эронии Осиёи Миёна ва Эрон мебошад.

Xараёни махлутшавии таълимоти Зардушт бо дигар маз[аб[ои эронb дар миёнаи асри V пеш аз милод сурат ёфт.

Замони офариниши «Яснои {афтбоба»-ро асри VI – оuози асри V пеш аз милод, иншои «Яшт[о»-и rадимитар (ва махсусан «Ме[р Яшт»)-ро да[а[ои нахустини асри V пеш аз милод ме[исобанд⁹⁵. Вале дар ин сурат, одатан, дар назар дошта мешавад, ки «Гот[о» дар оuоз ва ё нимаи аввали асри VI пеш аз милод мураттаб шудаанд. Вале э[тимол дорад он[о пештар эxод шудаанд, аз ин рe, rисмат[ои аз xи[ати замон пасоянди «Авесто», «Яснои {афтбоба» ва «Яшт[о»-и аввалинро метавон ба замони боз [ам rадимтар нисбат дод ва он[оро байни санаи аниr муайян нагардидаи Зардушт ва миёнаи асри V пеш аз милод xой дод. Мураттаб кардани матн[ои дигари «Хурд-Авесто» аз замони нишондодашуда пасонтар низ идома дошт, баъзе аз он[о, э[тимол, дар аср[ои якуми [азораи I милодb ташаккул ёфта бошанд.

Чунон ки аз гуфта[ои боло равшан мегардад, [ангоми истифодаи «Авесто» [амчун маъхази таърихb бояд гуногунxанбагии он, ки ифодакунандаи давра[о ва [атто а[д[ои мухталифи таърихb мебошанд, таъсири аrоиду тасаввуроти му[аррирон ва тартибди[андагон ба матни то замони мо бозрасида ба назар гирифта шаванд. Дар ин [олат, [атто як фиrра чун [амбастаи маълумоти замон[ои мухталиф ба назар мерасад.

Ба [амаи ин ма[дудият[о ниго[ накарда, «Авесто» му[имтарин ва ягона маъхазест барои равшан намудани таърихи rадимтарини эрониёни шарrb, яъне мардуми Осиёи Миёна, Афuонистон ва он rисмати Эрон, ки дар шафати Осиёи Миёна воrеъ гардидааст.