Шeриши Санxар. Истилои давлати rарохонb аз тарафи Му[аммади Хоразмшо[

Чунон ки rайд карда шуд, [анeз дар нимаи аввали асри ХII дар Бухоро хонаводаи олинасаб – намояндагони рe[ониёни дараxаи олии ислом, ки унвони «Садри xа[он»-ро гирифта буданд, нуфузи калоне пайдо намуданд. Uайр аз миrдори зиёди замин[ои ваrф, ба дасти рe[ониён гузаштани даромади муассиса[ои тиxоратb, бозор, андози замин[ои зироатии гирду атрофи ша[р, [амчунин молиёти пешаварон ва тоxирон сарвати садр[оро хеле афзуд. То чb андоза сарватманд шудани садр[ои Бухороро аз [амин xо [ам донистан мумкин аст, ки яке аз садр[о Му[аммад ибни А[мад бо оидоти худ метавонист 600 нафар фаrе[ро ниго[дорb кунад. {ангоме ки e ба Макка сафар намуд, барои таъминоти ро[ зиёда аз сад уштур бор [амро[и худ бурд. Вале e дар ивази [ирсу оз ва рафтори ноrобиле, ки дошт, лаrаби «садри xа[аннам»-ро гирифта буд.

Сарвати садр[ои Бухоро сарчашмаи дигаре низ дошт. Он[о бо ба[онаи ба гeрхон[ои rарахитоb пардохтани хироxи солиёнаи мамлакат халrи за[маткашро бера[мона истисмор ва бо [ар васила uорат мекарданд. Зимнан, rисмати зиёди сарвате, ки ба ин тариrа xамъоварb мешуд, ба худи садр[о мерасид.

Албатта, [амаи ин беадолатb ва uоратгари[о [исси нафрат ва адовати оммаи васеъро нисбат ба садр[о ба вуxуд наёварда натавонист. Дар соли 1206 а[олии Бухоро бо ро[барии Санxар ном устои сипарсоз бар зидди [укумати садр[о rиём намуданд.

Rувваи асосии шeриши Санxарро пешаварони ша[р ташкил мекарданд. Сарчашма[ои таърихb дар бораи чb гуна сар задани шeриш ва вусъати минбаъдаи вай маълумоти хеле кам меди[анд. Мо дар хусуси он ки шeришчиён пас аз uалаба чанд ваrт ша[рро дар дасти худ ниго[ доштанд ва кори ташкилии он[о чb гуна ба ро[ монда шуда буд, чизе намедонем. Фаrат [амин rадар маълум аст, ки Санxар баъд аз ишuол кардани ша[р, чb навъе ки ваrоеънигорони дарбор менависанд, одамони номдор, яъне ашрофи феодалиро хеле «та[rир» кард. Садр[о бо як [олати ифтизо[омез аз ша[р ронда шуда, молу мулки он[о ба дасти шeришиён даромад.

Садр[ои рондашуда аз Rарахитои[о мадад хостанд.

Дар чунин вазъият Му[аммади Хоразмшо[, ки барои аз Rарахитои[о гирифтани Мовароунна[р фурсат меxуст, воrеаи Бухороро барои иxрои наrша[ои худ мавrеи мусоид дарёфта, бо rувваи бузурги [арбb ба сeи Бухоро [аракат намуд. Шeришиён, ки барои мудофиаи ша[р [еx як чораxeb надида ва, [атто бо барзгарони ободи[ои атроф мутта[ид нагардида буданд, [амлаи rувва[ои [арбии Хоразмшо[ро дафъ карда натавонистанд. Дар соли 1207 султон Му[аммад rабл аз он ки Rарахитои[о ба Бухоро расанд, ша[рро забт намуд. Садр[ои Бухоро [окимияти худро аз нав барrарор карда, мутеи Му[аммади Хоразмшо[ гардиданд. Тасарруфи ша[ри Бухоро фаrат муrаддимаи маrсади ба пеш гузоштаи султон Му[аммад буд. Барои тамоман тобеъ намудани Мовароунна[р ба e лозим меомад, ки аз байни [окимони худи ин сарзамин муттафиr пайдо кунад.

Дар сарчашма[ои хаттb роxеъ ба воrеа[ои ин давра маълумоти эиёде мавxуд аст. Вале фикр[о аксаран мухолифи якдигаранд.¹¹³ Барои равшан кардани бисёр масъала[о, [олат[о ва таърихи воrеа[о ма[з мадрак[ои сиккашиносb кeмак мерасонанд.¹¹⁴

{окими Самарrанд ва сарсулолаи исмии Rарохониён - Усмон ибни Ибро[им буда, дар Фарuона бародари e - Rадархон [укмронb мекард. Усмон дар [удуди аср[ои ХII–ХIII ба тахти падар нишаста, пас аз чанде унвони дабдабаноки «султони бузурги султонон»-ро rабул намуд. Вазъияти e дар байни Му[аммади Хоразмшо[ ва Rарахитои[о чунон буд, ки гeё дар «миёни обу оташ» rарор гирифта бошад. Вале e то як муддат хеле мо[ирона аз ин вазъият берун меомад. Чунин ба назар мерасад, ки Му[аммади Хоразмшо[, дар аввал[о фикри бар[ам додани сулолаи Rарохониёнро надошт, e фаrат дар рафти мубориза бо Rарахитои[о сиёсати худро дар ин бобат таuйир дод. Муносибати байни Rарохониён ва Му[аммади Хоразмшо[ро метавон ба се мар[ила xудо кард: аввал муносибати муттафиrона, сонb муносибати тобеият ва, ни[оят, таъrиб ва нест кардани [окимони Rарохонb.

Пас аз забти Бухоро Му[аммади Хоразмшо[ бо Усмони Самарrандb, бе он ки ба мулки e даъвое кунад, итти[од баст. Усмон мисли пештара ба номи худ бо [амон унвону лаrаб[ое, ки [атто аз унвон[ои Му[аммади Хоразмшо[ дабдабаноктар буд, сикка задан гирифт.

Дар [амин ваrт иттифоrчиён, яъне Му[аммади Хоразмшо[ ва Усмон аз Rарахитои[о шикаст хeрданд. Му[аммади Хоразмшо[ маxбур шуд ба мамлакати худ баргардад, Усмон бошад, дубора бо Rарахитои[о наздик шуда, духтари худи гeрхонро ба занb хост. Аммо xавоби рад гирифта, боз ба тарафи Му[аммади Хоразмшо[ майл намуд, вале ин бор на ба сифати иттифоrчb, балки [амчун шахси мутеъ пазируфта шуд. Ин буд, ки Усмон дар соли 1209/10 сиккаро ба ду ном зарб кард: дар як тарафи сикка ном ва унвони Му[аммади Хоразмшо[ ва дар тарафи дигари он номи худро сабт намуд.

Ин хиёнати Усмон гeрхонро ба хашм оварда, боиси ба Самарrанд [амла овардани e гардид. Rарахитои[о Самарrандро гирифта ва як миrдор боx ситонида, аммо ба сабаби ноороми[ои xиддии дар шарrи мамлакати худ баамаломада маxбур шуданд, ки ша[рро тарк карда, пас гарданд.

Яке аз сабаб[ое, ки то як андоза барои муваффаrият пайдо кардани Му[аммади Хоразмшо[ имконият ба вуxуд овард, мавриди [уxуми rабилаи найман[ои муuул rарор гирифтани давлати rарахитоb буд. Найман[о [атто хазинаи гeрхонро uорат карданд. Усмон ин нокомb ва нобарори[ои кори Rарахитои[оро дида, аз сари нав ба тарафи Му[аммади Хоразмшо[ гузашта, боз ба ду ном сикка зад ва ба ин васила тобеияти худро тасдиr намуд. Му[аммади Хоразмшо[ муста[кам кардани садди мудофиаи Самарrандро фармуда ва дар назди Усмон намояндаи худро гузошта, худ ба rувваи аскар ба тарафи шарr равона шуд ва дар му[орибаи водии Талас бар reшуни Rарахитои[о uолиб омада, сипа[солори ононро асир намуд.

Агарчанде ин му[ориба таrдири Rарахитои[оро ба куллb [ал накард, вале дар айни [ол обрe ва эътибори Му[аммади Хоразмшо[ро хеле зиёд намуд. Пас аз ин номи eро дар [уxxат[ои расмb бо унвони «Искандари дувум» ё худ «Султон Санxар»¹¹⁵ ёд карданд.

Му[аммади Хоразмшо[ аз ин xи[ат [ам Мовароунна[рро ба осонb фат[ намуд, ки а[олии ин сарзамин умедвор буданд, пас аз ронда шудани Rарахитои[ои «бутпараст» ва истиrрор ёфтани [окимияти Хоразмшо[иёни [амдин вазъияти он[о бе[тар хо[ад гардид. Ин умедвории халrро султон Му[аммад дар ро[и расидан ба маrсади худ хеле хуб истифода намуд. {ангоме ки e дар соли 1207 Бухороро ишuол кард, зо[иран, ба аскарони худ фармон дод, ки ба а[олb [еx гуна xавру зулм накунанд. {атто ро[бари шeришиён - Малик Санxар, ки бар зидди садр[о ва гeрхони rарахитоb баромада буд, низ дар аввал саломат монда, фаrат пас аз чанд ваrт ба дарёи Ому uарr карда шуд.

Вале а[олии Мовароунна[р ба зудb тамоми сахти[ои [окимияти хоразмшо[и «мусулмон»-ро [ис карданд. Усмон, пас аз он ки Му[аммади Хоразмшо[ бар Rарахитои[о uалаба кард, ба духтари Му[аммад хонадор шуда, як соли тамом дар Хоразм монд. Сипас e ба Самарrанд баргашта, аз алами тобеият ба хоразми[о ва ма[румият аз истиrлол боз ба Rарахитои[о гуфтугузор сар кард. Ба ин тариrа, e аз сиёсати пешинаи худ, ки ба тарафи зeру тавоно майл кардан буд, ин дафъа рe гардонид. Ин дафъа манфиати [окими rарохонb ба манфиати халr мувофиrат намуд: зулму истибдоди хоразми[о дар муборизаи умумb он[оро ба [ам мутта[ид сохт.

Xабру зулми [окими дар Самарrанд гузоштаи Му[аммади Хоразмшо[ то дараxае сахт буд, ки халrи ша[р тоrат наёварда, дар соли 1212 ба муrобили ин ситамгарони нав шeриш карданд. Он[о медонистанд, ки барои мубориза бурдан бо Му[аммади Хоразмшо[ rувваи кофb надоранд, бинобар ин Rарахитои[оро ба ёрb даъват намуданд. Лекин Му[аммади Хоразмшо[ аз ин [одиса хабардор гардида, фавран ба Самарrанд омад ва шeришро дар як сурати бера[мона фурe нишонд. Rатлу uорати а[олии ша[р се рeз давом кард. Дар натиxаи ин ва[шоният [азорон одамони бегуно[ нобуд шуданд. Усмон [ам кушта шуд.

Султон Му[аммад, пас аз он ки ба а[олии саркаши Самарrанд чунин рафтор кард, ин ша[рро ба иrоматго[и худ табдил дода, дар он xо ба сохтани масxид ва rасри подшо[b шурeъ намуд. Вай барои муста[кам гардидани мавrеи худ дар Мовароунна[р фармуд, ки дар вилоят[ои xудогонаи Осиёи Миёна [окимони rарохониро ба rатл расонанд.

E Фарuонаро, ки бародари Усмон Rодирхон [укмронb мекард, низ ишuол намуд. Пас аз ин [ам дар соли 1213 дар Ўзганд - пойтахти калонтарин мулки Rарохониён ва дар Самарrанд – пойтахти давлати rарохонb сикка ба номи Му[аммади Хоразмшо[ зада шуд, ки ин маънии тамоман аз байн рафтани сулолаи Rарохониёнро дошт.

Ба мавxудияти сулолаи Rарахитои[о сардори найман[ои бодиянишин - Кучлук хотима гузошт. Кучлуки найман душмани муrтадире буд, вале фикру зикри хоразмшо[и xо[талаб ва шe[ратпараст ба мулк[ои [амсояи xануб ва uарби худ банд буд, e орзу дошт, сарзамин[ои Афuонистон ва Эронро забт намуда, бо худи халифа ситезаxeb кунад. Чун вай дар худ иrтидори дар ду xаб[а xангиданро намедид, аз тарси он ки Кучлуки найман ба истилои вилоят[ои шимолу шарrи давлати e саъй хо[ад кард, а[олии Шош, Исфиxоб ва як rисми Фарuонаро ба ма[ал[ои дигар кeчонида, амр намуд, ки ин но[ия[оро холb гузоранд.

Дар айни замон Му[аммади Хоразмшо[ Эрон ва Афuонистонро ба та[ти тасарруфи худ дароварда, аз халифа талаб намуд, ки умури идораи Баuдодро [ам ба ихтиёри e вогузорад. Вале e ба ин [ам rаноат накарда, умуман аз тахти хилофат маъзул гардидани халифаро эълон намуда, ба xои вай Саид Алоулмулки Тирмизиро халифа хонд ва соли 1217 ба тарафи Баuдод лашкар кашид. Вале аз ин барояш чизе [осил нашуд. Дигар маълумот ва ахбороти сарчашма[о доир ба муносибати байни халифа ва султон ихтилофоти зиёде доранд. Баъзе сарчашма[о хабар меди[анд, ки султон Му[аммад халифаро мурда эълон карда, таrрибан дар тамоми ша[р[ои мамлакати худ аз хутба номи eро баровард. Rисми дигари сарчашма[о, баръакс, бо халифа ро[и муросо ва мусолимат xустани Хоразмшо[ро таъкид мекунанд. Муаррихон бештар тарафдори фикри дувум мебошанд.¹¹⁶ Аммо мадрак[ои сиккашиносb нишон меди[анд, ки фикри аввал ба [аrиrат наздиктар аст: [ам пеш аз лашкар кашидани Му[аммади Хоразмшо[ ба Баuдод ва [ам пас аз он номи халифа дар сикка[ои баъзе ша[р[о ёд шудааст ва дар сикка[ои баъзеи дигар ша[р[о не.¹¹⁷ Аз ин xи[ат сикка[ои Тирмиз – зодго[и Алоулмулк хеле xолиби диrrат аст: дар ин xо баъди халифа эълон шудани Алоулмулк ва пас аз юриши Баuдод номи халифаи «маъзул» дар сикка[о дида намешавад ([ол он ки пештар мавxуд буд), вале номи Алоулмулки Тирмизb [ам дар ягон сикка сабт нагардидааст. Обрeю эътибори халифаи Баuдод дар байни мусулмонон ни[оятдараxа баланд буд. Бинобар ин султон Му[аммад дар сиёсати худ собитrадамона ва то охир дар ро[и азли халифа мубориза карда натавонист. Вай аз ин талоши худ чизе бурд накард, балки бисёр чиз[оро аз даст дод. В.В.Бартолд дуруст rайд мекунад, ки дар xамъият ягон синфе набуд, ки такяго[и Му[аммад бошад. Феодал[о, рe[ониён, мардум - [ама бо сабаб[ои гуногун аз e норозb буданд. {атто аскарони кироя, ки тамоми uалаба[ои eро таъмин карда буданд, дар охир аз итоати e сар кашиданд. Давлати бузурги Му[аммади Хоразмшо[ аз дарун ма[кам ва устувор набуд ва бинобар ин дар натиxаи зарба[ои истилокорони муuул ба осонb аз по афтод.