Хоразм ва давлати Салxуrb

Uалабаи Rарахитои[о дар соли 1141 Салxуrиёнро хеле заиф гардонид.

Дигар аз воrеа[ои rобили диrrате, ки дар ин давра ба амал омада, яке аз омил[ои рe ба суrут ни[одани давлати салxуrb гардид, [амчун маркази сиёсb сар бардоштани Хоразм буд.

Сарсулолаи хонадони хоразмшо[b Ануштегин [анeз дар замони Маликшо[и Салxуrb ба воситаи хидмат ва лаёrате, ки аз худ нишон дода буд, [окими Хоразм таъин гардид. Баъд аз вафоти Ануштегин [укмронии Хоразм ба тариrи мерос ба писари e - Rутбиддин Му[аммад (1097–1127) расид. Rутбиддин Му[аммад лаrаби «Хоразмшо[»-ро гирифта, дар тамоми давраи [укмронии худ аз фармонбардортарин [окимони султон Санxар [исоб мешуд. Баъд аз сари e [укумати Хоразм ба писараш - Отсиз (1127–1156) гузашт, ки ин шахсро мумкин аст асосгузори [аrиrии давлати бузурги Хоразмшо[b номид. Отсиз ва ворисони e аз [ар як ла[заи мувофиr истифода бурда, тамоми саъю э[тимоми худро ба харx доданд, ки ба муrобили давлати салxуrb истиrлолияти Хоразмро таъмин намоянд. Отсиз дар сол[ои аввали [укмронии худ ба султон Санxар сари итоат фуруд оварда, дар лашкаркаши[ои e иштирок мекард. Аммо, вай дар айни замон, бо ро[и мутеъ кардани rабила[ои [амсоя беш аз пеш rувват мегирифт. Ба e муяссар гардид, [атто он ма[ал[оеро, ки дар [аёти бодиянишинb хеле а[амият доштанд, аз xумла замин[ои поини дарёи Сир ва нимxазираи Манrишлоrро ишuол намояд.

Отсиз пас аз ин тариrа муста[кам кардани мавrеи худ се мартаба (1138, 1141 – 1142 ва 1147 – 1148) бар зидди султон Санxар сар бардошт, аммо муваффаrият ба даст оварда натавонист. Ни[оят, дар мо[и июни соли 1148 Отсиз ба пеши султон Санxар [озир шуда, комилан фармонбардори давлати салxуrb будани худро шахсан арз кард. Баъд аз ин Отсиз, агарчанде то охири умри худ аз итоати Салxуrиён сар напечид, лекин дар [ар сурат барои истиrлолияти Хоразм ва таъсиси давлати бузурги ояндаи Хоразмшо[иён замина[ои мусоид [озир карда тавонист (аз [амон ваrт, яъне аз миёна[ои асри ХII [окимияти Салxуrиён дар Хоразм мавxудияти худро фаrат исман ниго[ дошт).¹¹¹

Дар аввал[ои нимаи дувуми асри ХII дар Мовароунна[р ва наво[ии шимоли Афuонистони кунунb воrеаи дигаре рeй дода, бештар боиси аз байн рафтани давлати салxуrb гардид. Дар соли 1153 туркони uуз (оuуз[о), ки дар наво[ии Балх бодиянишинb мекарданд, ба муrобили султон Санxар шeриш бардоштанд. Сабабгори шeриш ноинсофи[ои аз [ад гузарои xамъкунан-дагони хироx буд. Пас аз ин uуз[ои бодиянишин ба но[ия[ои ободи зироатb [уxум оварданд. Султон Санxар барои саркeбии uуз[о лашкар кашид, лекин шикаст хeрда, худ ба дасти он[о асир афтод. Пас аз ин, бодиянишинон дар во[а[ои зироатии Хуросон ва rисмати xануби шарrии Мовароунна[р ба тохтутози худ бемонеа давом намуданд.

Султон Санxар пас аз се соли асорат, дар соли 1156 халосb ёфта, ба пойтахти худ - ша[ри Марв омад. Лекин дере нагузашта пас аз як сол вафот кард ва бо ин сурати зо[ирии давлати марказият пайдокардаи салxуrb низ аз миён рафт. Осиёи Саuир ва Кирмон [анeз дар ваrти Султон Санxар истиrлолият гирифта буданд. Баъд аз фавти e дар Форс ва Озарбойxон низ мулк[ои xудогонаи мустаrил ба вуxуд омаданд. Хуросон аз та[ти тасарруфи Салxуrиён баромад. Халифа низ дар маркази хилофат - ша[ри Баuдод мавrеи пешинаи худро барrарор кард.

Ин вазъият барои та[кими истиrлолияти Хоразм хеле мадад расонид. Писар ва вориси Отсиз Эларслон (1156–1172) аз ин фурсат истифода бурда, ба муборизаи байни reшуни rабилаи туркии rарлуr ва хон[ои rарохонии Мовароунна[р, ки итоати Rарахитои[оро rабул карда буданд, мудохила намуд.

Эларслон дар ин мубориза rарлуr[оро [имоя кард. Дар соли 1158 e бо лашкари Хоразм ба хоки Мовароунна[р дохил шуда, дар му[орибае, ки rарлуr[о барои Самарrанд ва Бухоро мебурданд, иштирок намуд. Баъдтар e бар зидди uуз[ои Хуросон мубориза бурда, баъзе муваффаrият[о ба даст даровард. Дар соли 1165 вай ба сeи Нишопур лашкар кашида, хост ин ша[рро забт намояд, аммо ба маrсади худ расида натавониста, ба Хоразм баргашт.

Албатта, дар чунин шароити ихтилофоти муттасили дохилb дар бораи аз Мовароунна[р рондани Rарахитои[о [атто фикр кардан [ам мумкин набуд. Uайр аз ин, ба Эларслон лозим меомад, ки барои [имояи rаламрави аслии худ тадбироти зарурb бубинад. Дар [аrиrат, Rарахитои[о бо ба[онаи ин ки Эларслон боxи мамлакатро дар ваrти худ намефиристонад, дар соли 1171–1172 ба Хоразм лашкар кашиданд. Эларслон фаrат ба воситаи вайрон кардани садди дарёи Сир тавонист пойтахти худро аз [уxуми Rарахитои[о му[офизат намояд.

Дар соли 1172 Эларслон вафот кард ва писари кeчаки e Султоншо[ бо ёрии модари худ ба тахти салтанати хоразмшо[b нишаст. Писари бузурги Эларслон - Алоуддини Текеш, ки [окими яке аз вилоят[ои Хоразм буд, аз ин воrеа хабардор гардида, барои uасб намудани [окимият камар баст ва дар ин кор аз rарахитои[о мадад хост. Вай ба ивази ин пардохтани хироxи [арсолаи мамлакати Хоразмро бо Rарахитои[о ваъда дод. Текеш дар худи [амон сол бо кeмаки Rарахитои[о Хоразмро ишuол намуд. Султоншо[ фирор карда, наxот ёфт.

Алоуддин Текеш (1172–1200), пас аз он ки [укмронии Хоразмро ба дасти худ гирифта, андаке мавrеашро муста[кам намуд, фавран, бар зидди Rарахитои[о сар бардошта, элчии он[оро, ки барои xамъ кардани хироx ба Хоразм омада буд, ба rатл расонид. Ваrте ки Султоншо[ аз ин [аракати бародари худ воrиф гардид, дар[ол ба пеши Rарахитои[о рафта, хо[иш намуд, ки дар мубориза барои сарнагун кардани Текеш ба вай кeмак расонанд.

Rарахитои[о, ки чанд сол rабл аз ин бо Султоншо[ муносибати дуруст надоштанд, бо тамаи гирифтани боxи Хоразм хо[иши eро rабул намуда, бар зидди Текеш лашкар кашиданд. Вале ин дафъа амалиёти [арбии он[о муваффаrият пайдо накард: аз як тараф, Текеш ро[[оро ба зери об мононда [аракати reшуни Rарахитои[оро хеле ба душворb андохт; аз тарафи дигар, тадбири Султоншо[ ва Rарахитои[о, ки а[олии Хоразмро ба муrобили Текеш шeронидан буд, низ натиxае набахшид. Баъд аз ин бемуваффаrиятb Rарахитои[о маxбур шуданд, ки ба пойтахти худ пас гарданд. {ангоме ки Султоншо[ вазъиятро чунин дид, аз Rарахитои[о хо[иш кард, ки як дастаи аскарb ба ихтиёри e гузоранд. Ин хо[иши e низ rабул шуд. Вай бо ин дастаи аскарb ба тарафи Хуросон [аракат намуд ва rувва[ои [арбии uуз[ои бодиянишинро шикаст дода, Марвро ишuол кард ва баъд аз чанде Сарахс ва Тeсро низ ба зери дасти худ гирифт.

Текеш пас аз [уxуми бесамари Rарахитои[о [окимияти худро хеле муста[кам кард. Ў ба Мовароунна[р ва Хуросон чанд дафъа бомуваффаrият лашкар кашида, ша[ру де[а[ои зиёдеро забт намуд. Дар мо[и июни соли 1187 Нишопурро ишuол кард ва дар соли 1193, пас аз марги Султоншо[, Марвро [ам ба тасарруфи худ даровард.

Таrрибан дар худи [амин ваrт Текеш имконият ёфт, ки ба [аёти сиёсии баъзе но[ия[ои Эрон низ мудохила намояд. Султони салxуrb Туuрали Сонb мехост, ки умури идораи давлатро комилан ба дасти худ гирифта, ба ихтиёри халифа фаrат кор[ои диниро вогузорад. Албатта, халифаи аббосb – Носир (1180–1225) ба ин розb намешуд. Ин буд, ки дар байни султон ва халифа муборизаи шадиде ба амал омад ва халифа аз Текеш кeмак хост. Текеш низ мавrеъро аз даст надода, бар зидди Туuрали Салxуrb лашкар кашид ва дар мо[и марти соли 1194 ба rувва[ои [арбии e зарбаи мe[лик ворид оварда, {амадонро ишuол кард. Аббосиён ба зудb ого[ шуданд, ки Хоразмшо[ барои хилофати араб аз султони салxуrb хавфноктар аст. Аз ин сабаб халифа Носир ба воситаи вазири худ ба Текеш хабар расонид, ки расму ташрифоти дарбории маркази хилофатро ба xо орад. Ин таклиф [аминро ифода мекард, ки Текеш чи дар умури идораи [укумат ва чи дар кор[ои динb бояд итоати халифаи аббосиро rабул намояд. Текеш аз ин ни[оятдараxа дар uазаб шуда, вазири халифаро бо сухан[ои дурушт баргардонид.

Дар мо[и июни соли 1196 дар байни аскарони Хоразмшо[ ва rувва[ои [арбии халифа му[орибаи сахт руй дода, бо uалабаи Хоразмиён анxом ёфт. Аммо халифа ба маuлубияти худ ниго[ накарда, аз Текеш талаб намуд, ки reшуни худро аз наво[ии uарбии Эрон берун бурда, ба Хоразм аrиб нишинад. Текеш дар xавоб ба халифа чунин из[ор кард, ки оидоти мамлакат[ои ишuолкардааш ба таъминоти rувваи бузурги [арбии вай кифоят намекунанд, аз ин сабаб халифа бояд илова бар ин мамлакат[о боз баъзе вилоят[оро ба ихтиёри e супорад. Ба ин [ам rаноат накарда Текеш аз халифа талаб кард, ки дар Баuдод хутбаро ба номи e хонанд. Муборизаи байни халифа ва Хоразмшо[ хеле тeл кашид.

Оре, дуруст аст, ки дар замони [укмронии Текеш давлати Хоразмшо[иён ба иrтидори бузурге со[иб гардид. Лекин, дар айни [ол, мубориза бо хилофат поя[ои ин давлатро беш аз пеш суст кард. Халифаи аббосb дар xараёни ин мубориза тавонист аз нуфуз ва эътибори рe[ониёни ислом ба манфиат[ои худ истифода намояд. Текеш дар навбати худ кeшиш намуд, ки ба reшун такя кунад. Ў барои бомуваффаrият иxро гардидани иrдомоти [арбии худ сардорони лашкарро ба дараxа[о таrсим намуда, як гурe[и пурrуввати ашрофи низомb ба вуxуд овард. Лекин ин [ама саъю кeшиш[ои Текеш натиxае набахшиданд, вай дар дохили мамлакат такяго[и муста[каме пайдо карда натавонист.

Муншии Текеш - Ба[руддин Му[аммади Баuдодb дар «Ат-тавассул ило-т-тарассул» ном асари худ, ки то замони мо расидааст, манзараи иxтимоb ва таркиби миллии нуфуси вилояти Сирдарёро то ибтидои асри ХIII тасвир намудааст. Дар байни баъзе [уxxат[ои расмие, ки дар ин асар оварда шудаанд, як дастури Текеш бо rоиммаrоми Xанд низ мавxуд аст. Хоразмшо[ дар ин дастури худ ба rоиммаrом амр менамояд бо табаrа[ои мухталифи а[олb, ки e мураттабан зикр намудааст, муносибати дуруст барrарор кунад:

1. Сайид[о (ашхоси мансуб ба авлоди Му[аммад пайuамбар) – «e (rоиммаrом) танзими манофеи ононро бар тибrи адолат ва дараxаи rудсияти эшон бояд [амчун давлати зиёда эътироф намояд... ва, бигзор, e коре кунад, ки онон аз рeи ниёз ба чизе рe наёранд».

2. Имом[о ва уламо – «бигзор, e ба эшон бахшиш[о ди[ад ва хайру э[сон намояд, то шоду мамнун бошанд» ва дар умури давлат такя ва фатво созад.

3. Rози[о ва [окимон – аз он[о бояд [укми одилона талаб кард, «вале мусаллам аст, ки набояд он[о тобиши шаъни rозиро хира гардонанд».

4. Сeфиён ва пайравони он[о – бояд ба эшон бахшиш[о дод, «то битавонанд бо хотири xамъ ба[ри салтанати зафарманди мо машuули ибодат бошанд».

5. Оrсаrrол[ои бонуфуз – он[оро бояд [имоят кард.

6. Амалдорон ва [арбиёни мутеи rоиммаrом – бидуни мудохила «ба ба[су мунозира ва xангу низоъ[ои байнихудии эшон» бар он[о бояд [укмравb намуд ва барои дар ваrти худ расидани муздашон назорат кард, то ки он[о ба ситонидан аз а[олb э[тиёx пайдо накунанд».

7. Uозиён – назорати а[олиро ба он[о вогузошта, ононро аз [ар xи[ат бояд пуштибонb намуд.

Ин номбарb ба кадом гурe[[ои истисморкунанда майли такя кардан доштани Хоразмшо[иёнро нишон меди[ад.

Дар ин асар роxеъ ба барзгарон ва заминдорон ва [ам дар хусуси пешаварон ва «а[ли бозор» дастурот дода, азбаски «бо за[мати он[о восита[ои моддии reшун таъмин мегардад», ба он[о таваxxe[и лозима намудан тавсия карда мешавад. Сипас, лузуми [имоят намудани тоxирон, ки «rосиди маxxонb ва восифи ша[риёр» мебошанд, rайд гардидааст. Uайр аз ин, зарурати муносибати мусовb кардан бо туркон ва тоxикон ба таври махсус таъкид ёфтааст.

Дар хотима а[олb даъват мешаванд, ки rоиммаrоми навро бо шодмонb пешвоз гиранд: «Бигзор, он[о ба e молиёти соли ояндаро ба [аxми яксавуми андози xамъшуда комилан бипардозанд, бигзор, аз шикояти беасос нисбат ба e, ки арзкунандагон гeё аз e зулм медида бошанд, худдорb намоянд ва бигзор, ба амри мо ва фармони e, яъне rоиммаrом, итоат кунанд».

Ин [уxxат гуво[b меди[ад, ки дар асри ХIII rисмати умдаи а[олии атрофи Хоразм (дар сурати бартарb доштани унсури туркизабон) аз тоxикон иборат будаанд. Rимати асосии он дар ин аст, ки силсилаи маротиби онваrтаи феодалb дар он хеле равшан тасвир шудааст.¹¹²

Пас аз марги Текеш писари e - Му[аммад (1200–1220) ба тахти хоразмшо[b нишаст. Дар соли 1203 султон Му[аммад бо пуштибонии Rарахитои[о Хуросонро тамоман ба даст даровард. Вай {ирот ва гирду атрофи онро низ ба худ тобеъ намуда, дар соли 1207 ба пойтахти худ баргашт. Му[аммади Хоразмшо[, пас аз он ки аз кори Хуросон хотирxамъ шуд, дар фикри забт кардани Мовароунна[р ва бар[ам додани [укмронии Rарахитои[о афтод. Дар худи [амон соли 1207 e бо ба[онаи фурe нишондани шeриши а[олии ша[ри Бухоро, ки бар зидди садр[о бардошта буданд, бо reшуни пуршуморе [аракат карда, бо [амин васила ба тасарруфи Мовароунна[р оuоз намуд.