Давлати Uури[о

Дар аср[ои миёна кишвари кe[истониеро, ки дар сарга[и {арируд воrеъ гардида, аз {ирот то Бомиён ва [удуди Кобулу Uазна вусъат дошт, «мамлакати Uур» меномиданд. Ин мамлакат аз тараф[ои uарб, шимол ва шарr бо сарзамин[ое мепайваст, ки аз rадимулайём, тоxикон зиндагонb мекарданд. Rисмати зиёди а[олии Uур аз rабила[ои кe[истонии тоxик иборат буд.

Иrлими мусоид ва об[ои фаровони ин мамлакат барои хеле тараrrb кардани зироат ва чорвопарварb имконият медоданд.

Муаллифони аср[ои Х–ХII [ангоми тасвири мамлакати Uур дар бораи мазраа[ои атрофи rасаба[ои а[олинишин, боuоти ангур ва дарахтони мева, галаву рама[ои зиёде, ки дар кe[сор ва домана[ои кe[ мечариданд, [икоят кардаанд.

Дар мамлакати Uур истихроxи маъдан ва та[ияи олоти фулузb нисбат ба он замон ба дараxаи хеле баланде расида буд. Сило[ ва либос[ои xангии ин мамлакат баuоят шe[рат пайдо карда, аз чиз[ои му[ими содиротb [исоб мешуданд.

Муаллифи асри ХIII Xузxонb, ки аслан аз Uур аст, дар ваrоеъномаи таърихии худ дар аср[ои IХ–Х ба rабила[о таrсим шудани а[олии Uур ва бо [ам xангидани он[оро зикр намудааст. Кeшке⁸⁰, менависад e, бо кeшки дигар дар [олати [арб буда, одамон доимо бо [исси адоват нисбат ба якдигар зиндагb мекарданд.⁸¹ Дар мамлакати Uур муносибат[ои uуломдорb мавxуд буд. Маълумоти муаллифи асри Х роxеъ ба бурдани uуломон аз Uур дар ин бобат зимнан гуво[b меди[ад.⁸²

Дар мамлакати Uур баrия[ои демократияи [арбb ба муддати хеле тeлонb давом намуданд.

Дар инти[ои асри Х вилоят[ои xудогонаи ба сари худ мустаrили мамлакати Uурро подшо[ча[о (малик[о) идора мекарданд. Ин подшо[ча[о бештар [амчун пешвои rабила ва тоифа[о буда, фаrат а[ёнан якчанд rабила[оро ба та[ти фармони худ медароварданд. Uури[о дар айни замон таомули кe[наеро риоя мекарданд: дар сари [ар вилоят ду пешво, яъне [оким ва сипа[солор меистоданд, ки [укуматро байни худ баробар таrсим карда буданд.⁸³

Муносибати феодалb дар ин xо нисбат ба Мовароунна[р ва Хуросон rадре дертар ро[ ёфтанд. Дар зарфи аср[ои Х–ХI дар ин мамлакат муносибат[ои нимпатриархалb ва нимфеодалb [укмфармоb мекарданд. {окимони вилоят[ои xудогона тадриxан ба феодал табдил ёфта, дар [ар як вилоят ба худ унвони махсус мегирифтанд. Он[оро дар вилояти Мандеш «малик» ё худ «ме[тар» (баъд[о, uуршо[), дар вилояти Тамрон ва Тамазон «варанда», дар Вармишон «вармишпат» меномиданд.

Дини ислом дар мамлакати Uур [ам ба мисли дигар вилоят[ои кe[истони тоxик хеле суст xорb гардид. Ба хулафои араб муяссар нашуд, ки ин мамлакатро ба та[ти тасарруфи худ дароваранд. А[олии озодидeсти он муддати дуру дарозе аrида[ои rадимаи маз[абии худро нига[ дошта, [атто то миёна[ои асри ХI баъзе rабила[о дини исломро комилан rабул накарда буданд.

Истиrрори сохти феодалb дар мамлакати Uур, чи навъе ки дар тамоми Осиёи Миёна рух медод, дар баробари мубориза[ои шадиди синфb ба амал меомад.

Дар соли 907 дар но[ияи {ирот ва Uур шeриши халrии rармати[о ва маздакиён сар зад. Низомулмулк (асри ХI) дар хусуси ин шeриш чунин менависад: «Дар домана[ои кe[истони Uур ва Uарxистон марде бо номи «Бeбилол» пайдо шуда, аз [ар табаrа мардум ба гирди e xамъ меомаданд... Аз вилояти {ирот ва но[ия[ои атроф одамони пуршумор ба [узури e расида, савганд ёд мекарданд; нафароти он[о аз да[ [азор мутаxовиз буд…Ёuи[о дар доманаи кe[и {ирот падид омада, ошкоро аrоиди кофирон ва rармати[оро эълон карданд, он[о аксар чeпон ва зореъ буданд».⁸⁴ Ин шeришро reшуни Исмоили Сомонb бо як сурати бера[мона фурe нишонд. Чи навъе ки сарчашма[о хабар меди[анд, ин rабил шeру ошeб[о дар ма[ал[ои мухталифи кишвари Uур бор[о ба вуreъ омадаанд.

Охири асри ХI дар Uур айёми барrароршавии муносибати феодалb буд. Дар нимаи дувуми асри ХI ва нимаи аввали асри ХII доираи [окимияти малик[ои вилояти Мандеш хеле вусъат пайдо намуда, ба тамоми Uур па[н гардид. Дар миёна[ои асри ХII давлати феодалии Uури[о таъсис ёфт.⁸⁵

{окимони Uур баъзе ваrт[о исман ба шинохтани [окимияти олии Uазнавиён маxбур шуда бошанд [ам, вале дар зарфи чандин да[сола[о бар зидди ин сулола мубориза бурдаанд. Ни[оят, он[о заиф шудани давлати uазнавиро фурсати мусоид дарёфта, истиrлолияти худро аз нав ба даст оварданд ва дар а[ди [укмронии Rутбиддин Ма[муди Uурb ба rувваи бузурге со[иб гардиданд.

Ин буд, ки Ба[ромшо[ (яке аз охирин султонони uазнавb) аз афзудани иrтидори Uури[о ва шe[рат ёфтани Rутбиддин Ма[муд тарсида, вайро бо ро[и фиреб ба Uазна биёвард ва ба [абс гирифта, пас аз чанде за[р дода [алок намуд.

Бо вуxуди ин, дигарбора тасарруф кардани давлати Uур ба Ба[ромшо[ муяссар нагардид. Ба[ромшо[и Uазнавb дар чанд му[орибаи шадиде, ки байни e ва бародарони Rутбиддин ба амал омаданд, якзайл шикаст хeрд. Султон Алоуддини Uурb дар охирин му[ориба reшуни Ба[ромшо[ро торумор карда, худи eро ба гурехтан маxбур намуд. Ша[ри Uазна аз тарафи Алоуддин (1150– 1151) хароб карда шуд.

Вале муборизаи Uазнавиён ва Uури[о бо ин [ама ба итмом нарасид. Дар соли 1186–87 бародарзодаи Алоуддин - Uиёсиддин Му[аммади Uурb дар яке аз xанг[о охирин хонадони uазнавb, [окими Ло[ур - Хисравмаликро асир карда, ба пойтахти давлати Uур - Фирeзкe[ фиристод. Бо [амин салтанати Uазнавиён тамоман аз миён бардошта шуд. Uури[о [окимияти Uазнавиёнро бар[ам дода, [укмрони давлати бузурге гардиданд, ки дере нагузашта [удуди он дар натиxаи футу[оти минбаъдаи он[о хеле вусъат пайдо намуд. Маркази ин давлат [амоно Uур буд.

Султонони Uур rувваи зиёдеро ташкил мекарданд. Дар ихтиёри он[о reшуни пуршуморе буд, ки даста[ои низомии rабила[оро низ дар бар мегирифт. Uайр аз ин, он[оро ашрофи феодалии тоxик дар кe[истони Бадахшон ва [авзаи дарёи Аму пуштибонb менамуданд. Дар охири асри ХII ма[ал[ои xанубии Тоxикистон) ва Eзбекистони кунунb, аз xумла, но[ияи Вахш, Чаuониён, Шуuнон ва Вахон ба [айъати давлати Uур дохил карда шуданд.

Сол[ои 1152–1206 дурахшонтарин давраи таърихи мамлакати Uури[о [исоб мешавад. Пешрафти бузурги иrтисодb ва мадании давлати Uур низ ба [амин давра алоrаманд аст. Лекин азбаски мамлакати Uури[о нисбат ба дигар ма[ал[ои Осиёи Миёна хеле аrибмонда буд, ин пешравb дер давом накард.