Салxуrи[о ва суrути давлати Uазнавиён

Як гурe[ амалдорони олимаrоми дарбори uазнавb бо сардории [оxиб ба васияти султон Ма[муд амал намуда, писари хурди e - Му[аммадро ба тахт нишонданд. Вале писари бузурги вай - Масъуд аз ин [ол бохабар шуда, ба муrобили Му[аммад сар бардошт. Масъуд ба чашмони Му[аммад мил кашида, eро бо фарзандонаш дар rалъае [абс кард ва салтанатро ба дасти худ гирифт.

Дар давраи [укуматдории Масъуд (1030–1041), ки дар [арисb ва хасисb аз падари худ монданb надошт, тороx гардидани а[олb аз [ад гузашт. {окимони вилоят[ои xудогона ба воситаи ришвагирb ва андоз[ои uайриrонунb халrро тамоман хонахароб менамуданд. Азбаски як rисми сарвати бо ин ро[[о uуншуда ба тариrи тe[фа ва пешкаш ба султон дода мешуд, e на ин ки бар зидди ин rабил беадолати[о мубориза намебурд, балки онро бо [ар васила пуштибонb мекард.

Масъуд нисбат ба Rарохони[о [амон сиёсати падари худро давом медод ва кeшиш менамуд, ки [ама ваrт бо он[о муносибати дeстонаи [амсоявb дошта бошад, зеро дар чунин шароите ки шeриш[ои халr ва задухeрд[ои дохили мамлакат rувват мегирифт, равияи душманона доштани Rарохони[о барои давлати uазнавb хеле хавфовар буд. Мактуби зерини Хоразмшо[ Олтунтош, ки дар соли 1030 ба Масъуд навиштааст, мо[ияти ин муносибатро равшан нишон меди[ад: «Ошкор аст, ки амири мар[ум (Ма[муди Uазнавb) барои ба тахти хонb нишастани Rодирхони Rарохонb кeшиши зиёде намуда, сарвати беандозае [ам дар ин ро[ сарф кард. {оло зарур аст, ки eро [имоя кунем, то ки дeстии байни мо ва e муста[кам гардад. Он[о (Rарохони[о) дeстони [аrиrии мо нахо[анд шуд, вале дар [ар сурат дар зо[ир муносибати дeстии худро бо мо ниго[ дошта истода, дигаронро бар зидди давлати uазнавb нахо[анд шeронид».⁷⁸

Хоразм, ки зо[иран дар тобеияти Uазнавиён бошад [ам, вале амалан [амчун давлати мустаrиле буд, дар [алли таrдири давлати uазнавb роли баuоят калоне бозид. Агарчанде Масъуд пас аз марги Олтунтош барои кам кардани [уrуrи [укмрони Хоразм чора[ои лозима дид, аммо мамлакатро боз ба дасти ворисони e боrb гузошт. Масъуд унвони «Хоразмшо[b»-ро ба писари худ дода, писари Олтунтош {орунро [амчун ноибуссалтана ба [укмронии Хоразм таъин кард. Албатта, ин рафтори Масъуд ба фарзандони Олтунтош таъсири бад накарда наметавонист. Ин буд, ки {орун бо Алитегини Rарохонb ва салxуrи[о муносибати дeстb барrарор намуда, дар соли 1034 Хоразмро мустаrил эълон кард ва номи султони uазнавиро аз хутба бардошт. Дар ба[ори соли 1035 {орун ба Хуросон лашкар кашид. Фарзандони Алитегин (худи Алитегин дар соли 1034 вафот карда буд) [аракати {орунро [имоя карда, аз тарафи дигар, ба сарзамини Uазнавиён [уxум намуданд. Лекин ваrте ки {орун дар рeз[ои аввали лашкаркашb ба дасти uуломони худ, ки ба Масъуд фурeхта шуда буданд, rатл гардид, фарзандони Алитегин ба Самарrанд баргаштанд. Масъуд ба музокироти оштb бо Rарохони[о шурeъ намуд, ки ба туфайли ин гуфтугузор дар байни он[о алоrаи дeстb ва хешb барrарор гардид. Ба [амин тариr, хавфи [уxуме, ки аз тарафи Хоразм ва Rарохониён ба давлати uазнавb та[дид мекард, бо ро[и дипломатb бартараф карда шуд.

Дар худи [амон соли 1035 Масъуд мебоист ба муrобили туркони салxуrb, ки ба Хуросон [уxумовар шуда буданд, лашкар бикашад. Султон Ма[муд дар давраи мубориза бар зидди Rарохони[о, ки барои Мовароунна[р мебурд, ба як гурe[и Салxуrи[о барои маскан намудан дар шимоли Хуросон ба он[о рухсат дода буд. Кeшиши озод шудан аз xабри андоз[ои вазнин ва ба даст овардани замину чарого[[ои нав бор[о боиси исён намудани Салxуrи[о гардид. Мубориза аввал[о го[ ба фоидаи Салxуrиёни Хуросон ва го[ ба фоидаи [укумати uазнавb давом менамуд. Соли 1035 [уxуми нави Салxуrиён оuоз ёфт. Масъуд аз Нишопур rувваи зиёди [арбиро бар зидди салxуrи[о ба Нисо равона намуд. Дар ин му[ориба, агарчанде аввал аскарони uазнавb uалаба ба даст оварданд, лекин салxуrи[о ба rарорго[и онон шабохун зада, ба лашкари Масъуд зарбаи сахт доданд.

Баъдтар Салxуrиён ба Uазнавиён якчанд мартаба зарба[ои сахт ворид оварда, rисми зиёди Хуросон, аз xумла, Нишопурро ишuол карданд. Султон Масъуд тамоми rувва[ои аскари худро xамъ карда, ба сeи истиrоматго[и Салxуrи[о [аракат намуд. Ба[орони соли 1040 дар наздикии Дандонаrон (Тошработи [озира) му[орибаи [алкунанда ба вуreъ пайваст.

Дар натиxаи ин му[ориба (аз рeи маълумоти сарчашма[о мумкин аст онро яке аз хунинтарин xанг[о дар таърихи халr[ои Осиёи Миёна донист) салтанати Uазнави[о дар Хуросон ба таври доимb хотима ёфт. Дар баробари тамом шудани [арбу зарб сардори Салxуrи[о - Туuрал дар майдони xанг тахте ороста бар он нишаст ва худро [окими кулли Хуросон эълон намуд.⁷⁹ Бояд rайд кард, ки аъёну ашрофи ша[р[ои Марву Нишопур, ки манфиат[ои онон аз тарафи Uазнави[о ма[дуд карда шуда буд, ба Салxуrи[о кeмаки бузурге расониданд.

Султон Масъуд аз дарёи Марвурруд гузашта, ба Uазнин омад, вале бо вуxуди ин, e барои дубора xамъ кардани rувваи [арбb бар зидди Салxуrи[о xуръат накард. Зеро ба вай аён буд, ки дар миёни оммаи васеъ [имоят нахо[ад дид. На аъёну ашрофи ба муrобили марказият сар бардошта, на а[олии аз хироxу андоз[ои бешумор муфлисгардидаи Хуросону Тахористон, на мардуми гирду атрофи Uазнин, Систон ва мамлакати кe[истони Uур нияти му[офизат кардани давлати Uазнавиёнро надоштанд. Дар му[орибаи назди Дандонаrон аз душман рe ба гурез ни[одани гурe[ - гурe[ аскарон, ки Масъуд бо чашмони худ дида буд, ба ин [ол хеле равшан гуво[b медод. Аз ин сабаб Масъуд ба rароре омад, ки бояд [ар чb зудтар ба {индустон рафта, дар он xо лашкари пурrувват [озир намояд, то ки ба ин восита боздоштани [аракати Салxуrи[о мумкин гардад.

Чунон ки Бай[аrb менависад, Масъуд пеш аз ба {индустон сафар кардани худ ба Арслонхон номае фиристода, дар муборизаи зидди Салxуrи[о аз e кeмак хост. Сипас, вай амр дод, то бародараш Му[аммадро, ки [амро[и e ба {индустон рафтанb буд, аз [абс бароваранд. Тарафдорони Му[аммад бо [ам забон як карда, ба Масъуд [уxум намуданд ва eро ба [абс гирифта, Му[аммадро ба султонb бардоштанд. Масъуд баъди чанд рeзи дигар ба дасти одамони Му[аммад кушта шуд (с.1041).

Мавдуд – писари султон Масъуд дар баробари шунидани rатли падараш дар мо[и апрели [амон сол ба Uазнин омада, худро султон эълон намуд. Пас дар xанги назди Динур (Фат[обод) rувваи [арбии Му[аммадро шикаст дода, eро таrрибан бо [амаи фарзандонаш ба rатл расонид.

Мавдуд на фаrат муrобилати бародарони тоxутахтталаби худро бартараф карда тавонист, дар айни замон, ба ниго[ доштани Uазнин ва [ам Тирмизу Балх дар дасти худ муваффаr гардид. Пас аз ин ба зудb дар {индустон reшуни пурrуввате фаро[ам оварда, ба муrобили Салxуrи[о равона намуд. Вале Салxуrи[о ин rувваи султони uазнавиро [ам торумор карданд. Ни[оят Мавдуд бо подшо[они {индустон, Туркистон ва дигар кишвар[ои [амсоя иттифоr баста, дар сол[ои 1049–1050 бо rувваи зиёде ба Хуросон [аракат намуд, аммо дар ро[ касал шуда, ба Uазнин баргашт ва дар он xо вафот кард.

Дар соли 1059 Салxуrи[о Балхро забт намуда, алоrаи байни Мовароунна[р ва давлати uазнавиро буриданд. Баъд аз ин давлати Uазнавиён рeз то рeз иrтидори худро гум кардан гирифт. Дар охири асри ХII охирин султони uазнавb ба дасти лашкари Uур – давлати нав дар сарзамини Афuонистон, ки дар инти[ои асри ХI ва ибтидои асри ХII ба вуxуд омада буд, асир афтод.