Илму фан

Комёби[ои илму фанни давраи сомонb камтар аз муваффаrият[ои адабиёти нафиса набуд. Аммо фарr дар ин буд, ки асар[ои илмb мисли пештара аксаран ба забони арабb таълиф меёфтанд. Забони арабb дар байни мамлакат[ои Шарrи исломb дар зарфи чандин аср[о роли забони илмии байналхалrиро иxро мекард. Бо забони ма[аллb навиштани асар[ои илмb боиси ма[дудшавии доираи интишори осори муаллиф мегардид. Инро [ам бояд ба назар гирифт, ки забони арабb барои ифодаи му[имтарин маф[ум[ои илмb истило[оти мувофиr дошт. Аз ин сабаб муаллиф кeшиш менамуд, ки асар[ои худро ба забони арабb нависад, то ки он[о дастраси [амаи доира[ои илмии кишвар[ои Шарr гарданд.

Олимони ин давра дар [ар як со[аи илму фан ни[оят зиёданд ва бинобар ин мо фаrат бо зикри номи барxастатарини он[о иктифо менамоем.

Ибни Rутайба (828-829) [ам дар со[аи таърих ва [ам дар со[аи адабиётшиносb яке аз мумтозони замони худ буд. «Китоб-ул-маориф» ном асари доир ба таърихи e а[амияти ни[оят калоне дорад.

А[амияти «Китоб-уш-шеър в-аш-шуаро» ном асари адабиётшиносии вай, ки дар таърихи адабиёт баробар будани маrоми шоирони гузашта ва муосирро таъкид менамояд, боз [ам бештар аст.

Абeмуашшар Xаъфар ибни Му[аммади Балхb аз маъруфтарин мунаxxимон ва олимони асри IХ ба шумор меравад. Вай аввал[о ба xамъ овардани [адис[о шуuл баст. Пас аз расидан ба синни 47-солагb дар Баuдод ба омeхтани риёзиёт шурeъ намуд, сипас ба илми нуxум гузашт ва дар ин со[а rариб 40 асар эxод кард. Абeмуашшар таrрибан сад сол умр дида, соли 886 вафот намуд.

Абeбакри Наршахb (вафоташ с.959) яке аз муаррихони маш[ури давраи сомонb аст. Китоби «Таърихи Бухоро», ки аз тарафи e ба забони арабb таълиф ёфта, онро дар соли 1128 Абeнасри Rубавb ба тоxикb тарxума кардааст, аз бе[тарин сарчашма[ои таърихии доир ба [аёти вилоят[ои xудогонаи Мовароунна[р ва махсусан Бухоро мебошад.

Абeнасри Форобb (таrрибан 870-950) аслан аз Фороби rадимаи со[или Сирдарё буда, дар оилаи саркардаи [арбии турк таваллуд ёфтааст. Дар овони xавонb ба маrсади давом додани та[сил ба Димишr ва сипас, ба Баuдод сафар намуд ва rисми зиёди умри худро дар он xо гузаронид. {амаи асар[ои e ба забони арабb таълиф шудаанд. Хизмати арзандаи Форобb, пеш аз [ама, дар он аст, ки e мероси Арасту ва дигар файласуфони Юнони Rадимро азхуд намуда, онро ба халr[ои Шарrи Наздик интиrол дод. Бисёр мутафаккирони тоxик eро дар со[аи фалсафаи Юнон устоди худ донистаанд. Ба rалами Форобb миrдори зиёди асар[ои тадrиrb тааллуr дорад. Махсусан, рисолаи «Доир ба аrидаи сокинони ша[ри комил», ки бо таъсири асар[ои дар бораи давлат навиштаи муаллифони rадим ба вуxуд омада, дар айни замон бисёр фикру муло[иза[ои худи eро дар бар гирифтааст, хеле xолиби диrrат мебошад. Форобb дар ин асар саъй намудааст, ки ба як rатор масъала[ои му[им: пайдоиши давлат, сабаб[ои нобаробарии иxтимоb ва амсоли ин xавоб ди[ад. Тасаввуроти иxтимоb-утопии e дар замони худ а[амияти бузурги прогрессивb дошт.

Абeалb ибни Сино тахминан дар соли 980 дар де[аи Афшана (дар райони Бухоро) аз оилаи амалдори яке аз девон[ои давлати сомонb таваллуд ёфт. Вай маълумоти нисбат ба он замон ни[оят васеъ [осил намуда, чунон ки худ мегeяд, [анeз дар синни [ажда[солагb [амаи илм[ои замона, аз xумла тибро омeхта буд.

Махсусан, омeхтани адабиёти доир ба ришта[ои мухталифи илму фан дар китобхонаи маш[ури Сомониён, ки ба туфайли муолиxа кардани амир Нe[ ибни Мансури Сомонb ба он xо ро[ ёфта, аксарияти ваrти худро ба мутолиаи китоб[ои он сарф мекард, дар та[силоти шахсии e а[амияти баuоят калоне дошт.

Ваrте ки давлати сомонb ба та[диди Rарохони[о ва [амлаи султон Ма[муди Uазнавb дучор гардид, Абeалb маxбур шуд хоки Бухороро тарк намояд. Аз [амин ла[за давраи дуру дарози саргардони[ои e, ки боиси он таъrиботи султон Ма[муд буд, сар мешавад. Хоразм ва Абевард, Гургон ва Рай, Rазвин ва {амадон, Исфа[он ва боз {амадон – ин буд xой[ои му[оxирати «шайхурраис», чунон ки муосирони e [амин тавр ном дода буданд.

Ин сол[о барои Абeалb ибни Сино давраи хеле пуркорb буд. Вай ба табобат ва дарсгeb машuул мешуд, вазири [окими {амадон буд ва, дар айни замон, асар[ои бисёре таълиф менамуд. Абeалb ибни Сино донишманди [артарафа: файласуф, табиб, шоир ва арбоби сиёсист.

Ягон со[аи фанне набуд, ки ин энсиклопедисти аxоиби халrи тоxик дар аср[ои Х-ХI онро наомeхта бошад.

Китоби e «Ал-rонун фи-т-тиб» бе[тарин асар дар илми тиб буда, дар давоми шаш аср (аз асри ХI то миёна[ои асри ХVII) [амчун дастур барои духтурон ва китоби дарсb барои мактаб[ои тиббии тамоми Европа хизмат кардааст. «ал-Rонун» дар Европа чандин маротиба ба забони лотинb ва дигар забон[о нашр гардидааст.

Ибни Сино дар шарr ва uарб чун бузургтарин файласуфи замон шe[рат пайдо кард.

Асари энсиклопедии Ибни Сино «Китобу-ш-шифо», ки дар хусуси мантиr, табиатшиносb, метафизика ва риёзиёт ба[с менамояд ва «Донишнома», ки ба забони тоxикb навишта шуда, масъала[ои оид ба мантиr, илми табиат, фалсафа, риёзиёт ва нуxумро дар бар мегирад, дар rатори «ал-Rонун» ва дигар асар[ои e, аз бе[тарин ёдгори[ои афкори пешrадами асримиёнагии rарн[ои Х-ХI ба шумор мераванд.

Ибни Сино дар омeхтани мероси файласуф[ои rадим, махсусан Арасту, [амчун пайрави муrаррарb набуда, балки ба эxодкорона инкишоф додани uоя[ои он[о саъй мекард.

{арчанд Абeалb ибни Сино кeшиш мекард ва ё маxбур мешуд аrида[ои пурмуло[изаи худро аз ягон xи[ат мутобиrи а[коми шариат ифода намояд, ки ин боиси дуият ва номустаrилии e гардидааст, вале бо вуxуди ин, асли мо[ияти фалсафаи e [амчун пешrадамтарин сухани машшоия ба шумор мерафт. Вай бар хилофи а[коми динb оид ба офариниши олам абадияти дунёро эътироф менамуд; баръакси [укми шаръb роxеъ ба сарнавишти ило[b таълимоти rонуни сабабиятро дар табиат пеш мебурд. Дар айни замон, Абeалb ибни Сино мавxудияти Худоро эътироф карда ва мав[умоти замони худ, рамзи арrом ва монанди ин[оро [аr пиндошта, дар мавrеи дуият монд. Аммо ин ма[дудияти ногузири таърихb а[амияти осори Абeалb ибни Синоро дар таърихи илму фанни тоxик ва xа[он кам намекунад.

{амчунин, аrидаи нисбат ба замони худ пешrадами Ибни Синоро роxеъ ба [уrуrи мардум дар бобати бо сило[ сарнагун кардани [окими мустабид низ метавон ёдоварb намуд. Ин аrидаи e [амо[анги uоя[ои «Шо[нома»-и Фирдавсb мебошад.

Тараrrиёти маданияти асри IХ-Х-ро xамъбаст намуда, дар тамоми со[а[ои илму фан ва адабиёт комёби[ои му[им ба даст овардани халrи тоxик ва дигар халr[ои эронинажоди Осиёи Миёна ва Хуросонро rайд кардан мумкин аст. Шароити фаро[амомадаи таърихb: барпо кардани давлати худ ва аз зулму ситами хилофати араб озод намудани мамлакат, мутта[ид гардидани халrи тоxик ва ташаккули забони адабии e; марказият ёфтани идораи давлат, ни[оят, робитаи васеи хоxагb ва мадании халr[ои Осиёи Миёна бо тамоми кишвар[ои Шарrи Наздик барои ба даст омадани ин комёби[о мусоидат мекард.

Боби севум

ХАЛRИ ТОXИК ДАР АСРИ ХI-ИБТИДОИ АСРИ ХIII. ДАВЛАТ{ОИ UАЗНАВИЁН, RАРОХОНИЁН, UУРИЁН ВА ХОРАЗМШО{ИЁН

1. ТАЪРИХИ СИЁСB

Муборизаи бесамари Абeибро[ими Мунтасир барои аз нав барrарор намудани [окимияти Сомониён

Дар сол[ои аввали асри ХI, пас аз забт кардани Мовароунна[р ба Rарохони[о лозим омад ба муrобили амалиёти бародари Абдулмалик Абeибро[им Исмоил ибни Нe[, ки дар му[ориба[ои зидди Rарохониён бо номи Мунтасир (фоте[) маъруф гардида буд, мубориза баранд. Мунтасир аз Ўзген, ки дар он xо ма[буси Rарохони[о буд, ба Хоразм фирор намуд ва аз тарафдорони хонадони сомонb лашкаре фаро[ам оварда, ба сeи Бухоро [аракат кард ва [окими Rарохониро ронда, ша[рро со[иб шуд. Боrимондаи лашкари шикастхeрдаи Rарохони[о ба Самарrанд пано[ бурданд.

Xаъфартегин ном бародари хони rарохонb, ки дар ин ваrт [укумати Самарrандро ба дасти худ ниго[ медошт, наздик расидани лашкари Мунтасирро шунида, бо rувваи мутта[идаи Самарrанд ва Бухоро ба муrобили e равон шуд, вале ба шикасти сахт дучор гардида, худ бо бисёр саркардагонаш ба дасти душман асир афтод. Мунтасир баъд аз ин uалаба ба Бухоро баргашта, ба сари [укумат rарор гирифт.

Лекин ваrте ки хони rарохонb Насри Илокхон rувва[ои асосии худро бар зидди e равона намуд, Мунтасир ба он[о муrобилат карда натавонист ва бе [еx му[ориба Бухороро ба дасти душман гузошта, ба тарафи Хуросон [аракат кард. Дар он xо Абулrосими Симxурb ба вай [амро[ шуд ва [ар ду бар зидди Ма[муди Uазнавb мубориза сар карданд, вале сарфи назар аз баъзе комёби[ои xузъb, ин мубориза бемуваффаrиятона анxом ёфт.

Дар соли 1003 Мунтасир ба Мовароунна[р баргашта, бо ёрии uуз[о дубора бар зидди Rарохони[о сар бардошт.

Дар Осиёи Миёна uуз[о rабила[ои туркзабони аксаран бодиянишин буданд. Дар асри Х манзили uуз[о дар дашту са[ро[ои па[новар – аз ма[ал[ои xанубии назди Балхаш то поёноби Волга парешон гардида, фаrат дар наздики[ои Каспb, Сирдарё ва атрофи Арал иrоматго[[ои сернуфуси он[о ба вуxуд омаданд⁷². Rисми камтару нисбатан камбаuали uуз[о дар ин ваrт ба ша[ру де[от xойгир шуда, ба кор[ои зироат машuул гардиданд. Дар охири асри IХ ва аввали асри Х дар наздики[ои ба[ри Арал давлати uуз[о таъсис ёфт. Марказ ва rарорго[и зимистонии он[о ша[ри Янгикент (воrеъ дар поёноби дарёи Сир) буд. Ашрофи феодалии uуз[о кeчманчиён ва зироаткорони rаториро беш аз пеш истисмор мекарданд. Авx гирифтани зиддият[ои синфb дар му[ити uуз[о сабабгори дар [удуди аср[ои Х–ХI аз по афтодани давлати сирдарёии uуз[о гардид.

Xанг[ои пайдарпай бо мардуми муrимии [амсоя манбаи доимии афзоиши сарвати ашрофи rавму rабилавии uуз[о буд. Барои дафъи [уxуми он[о дар гирдогирди во[а[о исте[комоти зиёде месохтанд. Аз тарафи дигар, э[тиёx ба uалла, мубодилаи озуrаворb дар байни хоxаги[ои муrимb ва кeчманчb uуз[оро водор менамуд, ки бо а[олии зироаткори во[а[о робита барrарор кунанд.

Дар аввал амалиёти Мунтасир хеле муваффаrиятнок давом намуд. Вай rувва[ои аскарии Насри Илокхонро торумор карда, 18 нафар сарлашкарони rарохониро асир гирифт. Лекин ба зудb дар байни Мунтасир ва саркарда[ои e дар бобати таrсими uанимат[ои [арбb муноrиша ва носози[о сар шуд. Мунтасир, ки дар миёни а[олии Мовароунна[р такяго[е надошт, аз тарси он ки рeзе саркарда[ояш бо Rарохони[о созиш намуда, ба e хиёнат накунанд, ба xустуxeи иттифоrчиёни дигар rарор дод. E дар охир[ои тирамо[и соли 1003 бо 700 нафар аскари савора ва пиёда аз дарёи Аму гузашта, хост мавrеи худро дар Абевард ва Нисо (дар rарибии Ашrободи [озира) муста[кам кунад, лекин дар ин xо ба дастаи [арбии Хоразмшо[ дучор омада, шикасти сахт хeрд ва пас аз ин бо аскарони боrимондаи худ боз аз нав ба Мовароунна[р рe овард.

Дар муборизаи минбаъдаи зидди Rарохони[о Мунтасир rувваи [арбии дар Бухоро гузоштаи Насрро шикаст дод. Дар натиxаи ин муваффаrияти Мунтасир дар як rатор ма[ал[ои Мовароунна[р [аракати аз нав барrароркунии [окимияти Сомониён сар шуд. Сардори дастаи uози[ои Самарrанд {орис, ки бо лаrаби Ибни Аламдор маш[ур гардида буд, бо rувваи се[азорнафараи худ ба Мунтасир пайваст. Uайр аз ин, шайх[ои ша[р сад[о uуломонро мусалла[ намуданд. Ни[оят, uуз[о низ дубора омада ба Мунтасир [амро[ шуданд. Ба [амин тариr, Мунтасир лашкари худро пурrувват кард ва дар xанги назди Бурнамад uалабаи калоне ба даст оварда, rувваи асосии Насри Илокхонро торумор намуд.

Бо вуxуди ин, муваффаrияти [арбb Мунтасир мавrеи худро дар Мовароунна[р муста[кам карда натавонист, зеро Илокхон фавран rувва[ои тоза xамъ намуда, дар чeли байни Xиззах ва Хавос ба e [уxум овард. Uуз[о, ки дар xанги назди Бурнамад uанимати зиёд ба даст дароварда буданд, дар ин му[ориба иштирок кардан нахоста, ба ма[алли бодиянишинии худ аrиб гаштанд. Илова бар ин, дар ваrти нозукии кор яке аз сарлашкарони бузурги Мунтасир ба e хиёнат намуда, бо 4 [азор аскар ба тарафи Илокхон гузашт. Ин буд, ки Мунтасир фишори Rарохони[оро бартараф карда натавониста, маxбур шуд, ки ба тарафи Хуросон рe ба гурез ни[ад.

Лекин [атто пас аз ин [ам Мунтасир аз фикри дубора таъсис намудани давлати сомонb даст накашид. Ў ба зудb аскар xамъ намуда, дафъаи чорум ба Мовароунна[р [аракат кард. Вале ин дафъа [ам дар натиxаи хиёнати сарлашкаронаш маuлуб гардид ва ни[оят дар сари соли 1005 ба дасти яке аз ро[барони rабила[ои бодиянишин кушта шуд.

Мунтасир ягона намояндаи сулолаи Сомониён буд, ки барои дубора барrарор намудани [окимияти ин хонадон дар Мовароунна[р беоромона мубориза бурдааст. Вале азбаски Сомониён аз замина[ои сиёсb ва иrтисодии худ ма[рум гардида, аз тарафи гурe[[ои асосии а[олb пуштибонb намедиданд, кeшиш ва фаъолияти шахсии Мунтасир [еx як натиxае набахшид.

Пас аз марги Мунтасир мубориза барои таrсими мероси давлати сомонb фаrат дар байни Ма[муди Uазнавb ва Rарохониён давом мекунад.