Ро[[ои кeчиши тоифа[ои [индуэронb ва комплекс[ои археологии Осиёи Миёна

Тоифа[ои [индуэронb то замони аз [ам xудо шудани худ дар куxо сукунат доштанд, кай ва бо кадомин ро[[о кeчидан аз ма[ал[ои аслии гузаштагони ин ва ё он тоифа[ои эронb ва [индуориёb ба амал омад? Донишмандон ба ин суол[о xавоб[ои мухталиф додаанд. Доир ба ин масъала дар илм аrида[ои гу-ногун ба вуxуд омадаанд¹⁵⁰. Вале аrидаи нисбатан маъмул ва ба [аrиrат наз-дик он аст, ки аxдоди тоифа[ои мухталифи [индуэронb то замони аз[амxу-дошавb дар сарзамини Осиёи Миёна ва но[ия[ои [ам[удуди он зиндагb ба сар бурда, сипас, як гурe[и [индуориёb аз ин xо ба {индустон кeчидааст ва гурe[и дигар дар Осиёи Пеш маскан гирифта, таrрибан дар миёна[ои [азораи II пеш аз милод осори нутr ва маданияти худро боrb гузоштааст, [амчунин тоифа[ои эронb, аxдоди миди[о, форс[о ва uайра ба самти Эрони uарбb [аракат карда, дар он xо сукунат ихтиёр намудаанд. Чунин нуrтаи назарро аксари муаррихон ва донишмандони забон[ои эронb тарафдорb мекунанд¹⁵¹. Дар байни бостоншиносони советb [ам ин аrида бартарии комил дорад; он[о одатан ориёи[о ва эрони[оро а[ли маданияти андронb ва ё даштии Осиёи Миёнаи а[ди биринxb мешуморанд (А.Н.Бернштам, С.П.Толстов, М.А.Итина, Ю.А.Заднепровский, Е.Е.Кузмина, А.М.Манделштам ва диг.) Мутобиrи дигар нуrтаи назар, а[олии зироаткори xанубу uарбии Осиёи Миёна ва но[ия[ои [амxавори Эрон ва Афuонистон низ [анeз аз [азораи III пеш аз милод ва ё аз нимаи дувуми он ба rавми ориёb дохил мешуданд (С.П.Толстов, В.М.Массон, И.М.Дяконов, Ю.В.Ганковский ва диг.)

Вале, дар баробари ин, аrида[ои дигар [ам мавxуданд. Масалан, баъзе[о чунин мепиндоранд, ки тоифа[ои эронb – аxдоди миди[о, форс[о ва дигар халr[ои uарбиэронb на аз шарr, яъне аз Осиёи Миёна, балки аз шимол, ба воситаи Кавказ ба сарзамини Эрон ворид гардидаанд (Г.Хюсинг, Ф.Кениг, Р.Гиршман, Э.А.Грантовский). Бар тибrи чунин муло[иза, он[о из[ори аrида менамоянд, ки дар [азораи II пеш аз милод тоифа[ои эронb ё rисми он[о дар xанубу шарrи Европа умр ба сар бурдаанд. Дар ин маврид [ам мeътаrиданд, ки rисми дигари тоифа[ои эронb он ваrт[о дар Осиёи Миёна ва но[ия[ои [амсояи шимолии он сукунат дошта, гузаштагони [индуориёи[о ба {индус-тон аз Осиёи Миёна омадаанд.

Аммо чанде аз олимони дигар аrидае доранд, ки гeё тоифа[ои эронb аз тарафи Кавказ ба Эрон омада, сипас, аз [амин xо ба ма[ал[ои xануби назди Урал ва дигар вилоят[ои Осиёи Миёна рафтаанд (Ф.Алтхайм, К.Йеттмар).

Гурe[и ориёи[ои дар [азораи II пеш аз милод ба Осиёи Пеш ро[ёфтаро [ам аксар ваrт аз Кавказ «мегузаронанд». Бо вуxуди ин, [амон як аrида, ки дигар тоифа[ои ориёb, аxдоди эрони[о ва [индуориёи[о, то замони ба дигар кишвар[о кeчиданашон, дар Осиёи Миёна ва ма[ал[ои [амсояи он якxоя мезистаанд, uолибан таъкид меёбад¹⁵². Дар чунин [олат ба {индустон рафтани аxдоди [индуориёи[оро ба нимаи дувум ё аср[ои охири [азораи II пеш аз милод нисбат меди[анд, мутахассисон бошанд, санаи «Ригведа»-ро rарибии аср[ои ХII–Х пеш аз милод [исоб мекунанд¹⁵³.

Баъзе му[аrrиrон аз рeи аrидаи бо ро[и Кавказ ба Осиёи Пеш рафтани ориёи[о ба хулосае омадаанд, ки ма[з [амин[о ниёгони ориёи[ои {индустон мебошанд. Он[о, пас аз он ки rариби[ои асри ХII пеш аз милод аз вилоят[ои Осиёи Пеш танг карда бароварда шуданд, ро[и {индустонро пеш гирифтанд¹⁵⁴. Дар айни замон rазияе пешни[од мешавад, ки мувофиrи он, маълумот ва мадрак[ои археологb дар аср[ои охири [азораи II пеш аз милод, таrрибан аср[ои ХII–Х пеш аз милод аз Осиёи Пеш ва моварои Кавказ ба воситаи Эрон ба тарафи {индустон [аракат кардани аxдоди ориёи[ои ведиро гуво[b меди[анд.

Боз як нуrтаи назари тамоман фарrкунанда [аст, ки дар асоси он ба {индустон сокин шудани тоифа[ои ориёb ба замон[ои rадимтарин, яъне ба [азораи III пеш аз милод рафта мерасад. Ин аrида бо таърихгузории пешинаи «Ригведа», ки онро ба давра[ои rабл аз [азораи II пеш аз милод нисбат додаанд (ва [оло [ам баъзе донишмандони [инд инро rабул доранд), марбут аст. Дар воrеъ, ин ёдгории rадимаи адабиёти динии ориёb дар {индустон (таrрибан дар [удуди Панxоб ва сарга[и Xамнаву Ганга) ба вуxуд омадааст. Ба муносибати дар водии {инд ва но[ия[ои наздики он кашф гардидани маданияти Хараппа – Мо[енxо-Доро, ки дар нимаи дувуми [азораи Ш ва аср[ои аввали [азораи II пеш аз милод вуxуд доштааст, гумони баъзе олимон боз [ам rавитар гардид, ки ориёи[о [анeз дар [амон ваrт[о ба {индустон маскан кардаанд ва ин маданият аз он[ост.¹⁵⁵ Илова бар ин, [атто чунин пиндоре [ам [аст, ки гeё «Ригведа» аз маданияти Хараппа rадимтар бошад¹⁵⁶.

{амин тариrа, чунон ки мебинем, дар бораи ма[ал[ои аслии иrомати тоифа[ои ориёb, дар хусуси замон ва ро[[ои ба дигар кишвар[о кeчидани он[о нуrтаи назар ва аrида[ои хеле гуногун пайдо шудаанд. Вале аз ин чунин барнамеояд, ки барои [алли муаммои ориён ягон асоси боварибахш набошад. Баръакс, маълумот ва мадрак[ои илмии бадастомада ва натиxа[ои тадrиrи объективонаи бисёр олимон имкон меди[ад, ки, аз як тараф, баъзе назария[ои беасоси дар боло тавсифшударо рад кунем ва, аз тарафи дигар, як rатор фикру аrида[ои комилан эътимодбахшро rабул ва эътироф намоем. {амчунин мадрак[ое, ки сол[ои охир ба даст омадаанд, аз xумла бозёфт[ои тозаи бостоншиносони советb дар Осиёи Миёна ро[и баъзе хулоса ва тахмин[ои ба [аrиrат наздиктарро низ мекушоянд.

Фикри [анeз дар [азораи III пеш аз милод сокини {индустон гардидани ориёи[о ва фарзияи ба он[о тааллуr доштани маданияти Хараппа тамоман асосе надорад. Наздикии бевоситаи забон[ои [индуориёb ва эронb, умуман ба оилаи забон[ои [индуаврупоb тааллуr доштани гурe[и забон[ои ориёb, маълумоти роxеъ ба алоrа[ои дуру дароз ва муттасили а[ли ин забон[о ва як rатор муло[иза[ои дигар [ама гуна тахмину гумон[ои хеле пештар, лоаrал дар аввал[ои [азораи II пеш аз милод ба {индустон маскан кардани тоифа[ои эрониро аз байн мебаранд¹⁵⁷. Он чb оид ба маданияти Хараппа бошад, вай зодаи аср[ои ХХIV–ХХIII пеш аз милод (ё миёна[ои [азораи III пеш аз милод) аст. Uайр аз ин, чунон ки мадрак[ои илми бостоншиносb собит менамоянд, маданияти Хараппа дар заминаи тараrrиёти маданияти ма[аллии rадимтаре, ки дар нимаи аввал ва миёна[ои [азораи III пеш аз милод дар водии {инд ва но[ия[ои [амсояи он [укмфармо буд, ба вуxуд омадааст¹⁵⁸. Худи [амин [ам далели он аст, ки офаринандагони маданияти Хараппа ба а[олии пешазориёии {индустон тааллуr доранд. Илова бар ин, аз рeи муло[изаи rонеъкунандаи як идда донишмандони имрeза, а[ли маданияти Хараппа ба забони гурe[и дравидb ё ба забони ба он наздик гуфтугe мекардаанд. Зо[и-ран, а[олии пешазориёии водии {инд ва наво[ии [амсояи он ба [амин гурe[ дохил мешудаанд. Ин иддаоро таъсири зиёди забони дравид[о ба забони ориёи[ои {индустон, ки падида[ои онро метавон дар «Ригведа» [ам мушо[ида намуд, инчунин як силсила далелу мадрак[ои дигар ба субут мерасонанд¹⁵⁹.

Дар ваrти [озира халr[ое, ки ба забон[ои гурe[и дравидb гап мезананд, асосан дар но[ия[ои xанубтари {индустон зиндагонb мекунанд. Дар вилоят[ое, ки дар самти uарби {инд воrеанд, дар сарзамини кунунии Покистон ва но[ия[ои [амсояи xануби Афuонистон [оло [ам rавми брагeи дравидизабон боrb мондааст¹⁶⁰. Дар rарн[ои гузашта rавм[ои дравидизабони ин ма[ал[о хеле сершумор буданд, вале бо мурури замон тадриxан бо тоифаву халr[ои [индуориёb ва эронb омезиш ёфта, бо он[о як шуда рафтанд.

Бояд хотирнишон кард, ки ба аrидаи як гурe[и олимони советb, ки хат ва осори rадимаи маданияти Хараппаро бо кeмаки техникаи му[осиба та[rиr менамоянд, аз рeи натиxа[ои бадастомада rазоват кардан мумкин аст, ки забони ин навиштаxот ориёb набуда, балки ба забони дравидb наздик аст ва, э[тимол, ба [амин гурe[и забон (дар мар[ила[ои rадимтари он) тааллуr дошта бошад¹⁶¹. Ин rабил та[rиrот дар хориxа [ам ба амал оварда мешавад ва xолиб аст, ки ин му[аrrиrон низ роxеъ ба забони навиштаxоти маданияти Хараппа [амин як натиxаро мебароранд¹⁶².

Дар айни [ол аrидаи аз ориёи[о баромадани тоифа[ои [индуориёb [ам rобили rабул набуда, маълумот ва мадрак[ои оид ба забон ва маданияти таrрибан миёна[ои [азораи II пеш аз милод, ки дар сарчашма[ои Осиёи Пеш мавxуданд, ба ин маънb далолат намекунанд.

Воrеан [ам дертар як rатор олимон далел[ои забонb ва таърихиеро, ки ба тасдиrи ин иддао оварда мешуданд, рад карда, дар навбати худ исбот намуданд, ки ориёи[ои Осиёи Пеш [еx го[ аxдоди тоифа[ои ориёии {индустон набуданд¹⁶³. {амин тариrа, далел[ои археологb [ам, ки гeё дар аср[ои ХII–ХI пеш аз милод тоифа[ои [индуориёb аз Осиёи Пеш ва моварои Кавказ [аракат карда бошанд, беасос баромаданд¹⁶⁴.

Он чb оид ба назарияи бо ро[и Кавказ ба Эрон омадани ниёгони миди[о, форс[о ва дигар эрониёни uарбb бошад, пас ин нуrтаи назар [ам бо вуxуди то имрeз як rатор тарафдор доштанаш, асоснок дониста намешавад. Ба назари мо, дурусттараш ин аст, ки тоифа[ои эронb чи ба Эрон ва чи ба кишвар[ои дигар аз Осиёи Миёна рафтаанд. Вале аз э[тимол дур нест, ки он[о нафаrат бевосита аз Осиёи Миёна, балки ба воситаи Кавказ [ам гузашта бошанд¹⁶⁵. Вале дар ин [олат бояд ба назар дошт, ки зо[иран но[ия[ои Европаи xануби шарrb, ки баъзе rабила[ои uарбиэронb аз он xо ба Эрон омадаанд, мебоист давоми бевоситаи ма[ал[ои эронинишини шарrb, аз xумла Осиёи Миёна бошанд. Чунин тахмин кардан [ам мумкин аст, ки ин гурe[и rабила[ои uарбиэронb, агар дар воrеъ, ба воситаи Кавказ гузашта бошанд, rаблан аз тарафи шарr ба но[ия[ои шимоли ба[ри Каспb омада, дар ин xо сукунат ихтиёр кардаанд¹⁶⁶. Ин [амон ро[ест, ки баъдтар скиф[о ба воситаи он ба сeи uарб [аракат намуданд.

Лекин дар [ар сурат фикру аrидаеро, ки гeё тоифа[ои эронb ба Осиёи Миёна аз Эрон омада бошанд, [амчун фикру аrидаи тамоман нодуруст бояд аз эътибор соrит кард. Далел[ои тарафдорони ин аrида, албатта, ягон асосе надоранд¹⁶⁷. Мадрак[ои воrеb ша[одат меди[анд, ки тоифа[ои эронb дар охири [азораи II ва ё дар [удуди [азораи II–I пеш аз милод ба Эрони uарбb [иxрат намуда, дар аср[ои аввали [азораи I пеш аз милод ба таври васеъ дар ин сарзамин па[н гардидаанд¹⁶⁸. Аммо дар Осиёи Миёна, чунон ки мадрак[ои таърихию забонb ва археологb нишон меди[анд, тоифа[ои эронb ба [ар [ол аллакай дар нимаи дувуми [азораи II ва ибтидои [азораи I пеш аз милод сукунат доштанд.

Аксари халr[ои имрeзаи эронb: форс[о, афuон[о, курд[о, балуxи[о ва u. дар фалоти Эрон ва сарзамин[ои [амсояи шарrb ва uарбии он зиндагонb мекунанд. Вале дар [азораи II пеш аз милод дар Эрони uарбb халr[ое мезистанд, ки ба гурe[[ои дигари нажодb ва забонb (аломи[о, лубуби[о, кассит[о ва u.) тааллуr доштанд. Дар аср[ои аввали [азораи I пеш аз милод дар Эрони uарбb, ки [одисоти онзамонаи ин сарзамин дар осори хаттb тасвир ёфтаанд, ин гурe[[ои нажодb тадриxан мавrеи худро ба тоифа[ои эронb дода, баъдтар бо он[о омезиш пайдо карданд¹⁶⁹.

Дар замон[ои rадим ма[алли па[ншавии забон[о ва тоифа[ои эронb назар ба аср[ои миёна ва давраи нав хеле васеътар буд. Вай сарзамини па[новареро аз Европаи xануби шарrb то Туркистони шарrb ва аз назди Урал то xануби Эрон фаро мегирифт.

Сарчашма[ои Юнони Rадим аз шарr ба Европаи xануби шарrb, ба ма[ал[ои шимоли Кавказ ва ба[ри Сиё[ [аракат кардани як гурe[ rабила[ои эронизабонро ша[одат меди[анд. Ин[о скиф[ои дар аср[ои IХ–VIII пеш аз милод омада (ки баъдтар дар [удуди аср[ои VIII–VII пеш аз милод як rисми он[о ба воситаи Кавказ ба Осиёи Пеш гузаштаанд) ва [амчунин тоифа[ои сармату алом буданд. Аxдоди яке аз халr[ои кунунии эронинажод – осетин[о, ки [оло дар Кавказ зиндагb мекунанд, ма[з тоифа[ои сарматb буданд. Ин тоифа[о, бар тибrи ша[одати манбаъ[ои хаттb ва мадрак[ои археологb, то замони ба самти uарб [аракат кардани худ дар ма[ал[ои шимоли ба[ри Каспb, ба[ри Арал ва моварои Урал иrомат доштанд.

{амин тариrа, далел[ои таърихb ва археологb ба Европаи xануби шарrb аз но[ия[ои шарrтари Волга ва Урал [аракат кардани тоифа[ои эрониро тасдиr менамоянд. Зимнан тоифа[ои эронb дар ин но[ия[о rабл аз оuози [азораи I пеш аз милод сукунат доштаанд.

Тоифа[ои эронb, аз xумла, аxдоди а[ли забони хутану сакоb, ки ба тавассути матн[ои боrимонда шe[рат пайдо намудааст, ба Туркистони шарrb фаrат аз Осиёи Миёна ва ё но[ия[ои [амxавори Rазоrистон метавонистанд биёянд. Дар аср[ои III–II пеш аз милод rисмати му[ими хоки Туркистони шарrиро тоифа[ои эронb, аксаран сакои[о ишuол карда будаанд. Манбаъ[ои хаттии ондавраина роxеъ ба ин ма[ал[о ша[одат меди[анд, ки тоифа[ои номбурда дар ин xо то асри III пеш аз милод (бо [амро[ии дигар тоифаи [индуаврупоb– тахори[о) иrомат доштаанд ва сипас, аз [амин ваrт сар карда, ин сарзамин аз тарафи шимолу шарr мавриди истилои тоифа[ои турку муuул rарор гирифтааст.

Дар аср[ои VII–VI пеш аз милод, чунон ки тазаккур ёфт, сар то сари Осиёи Миёнаро комилан халrият[ои эронb – бохтари[о, хоразми[о, суuди[о, гурe[[ои сакоb ва uайра ишuол мекарданд. Дар асоси ин халrият[о ва, rабл аз [ама, бохтари[о ва суuди[о дар мар[ила[ои аввали асри миёна халrи тоxик ташаккул ёфт.

То [амин давра тоифа[ои зироаткори эронb кай[о дар ма[ал[ои муайян маскан гирифта, вилоят[ои [амноми худро, чунончи: бохтари[о Бохтарро, суuди[о Суuдро, хоразми[о Хоразмро, марuиёни[о Марuиёнро, ориёи[о Ориёро (ки rад-rади рeди {арb сарзамини кунунии Афuонистонро дар бар гирифта, марказаш {ирот буд), порти[о Портро, ки rисмати шимолии он дар хоки Туркманистони xанубb ва rисмати xанубиаш дар но[ия[ои сар[адии Эрон воrеъ гардида буд, ба вуxуд оварданд. Тараrrиёти rабила[ои бодиянишини эронй, аз xумла сакои[о, чунон ки материал[ои археологb гуво[b меди[анд, [амчунин ба давраи то асри VI пеш аз милоди таърихи Осиёи Миёна алоrаманд аст.

Матн[ои «Авесто», ки rадимтарин rисмат[ои он[о аср[ои аввалини [азораи I пеш аз милод дар Осиёи Миёна ба вуxуд омадаанд, хеле барваrттар аз аср[ои VII–VI пеш аз милод дар Осиёи Миёна иrомат доштани тоифа[ои эрониро тасдиr менамоянд. Дар ин осори rадима вилоят[ои онваrтаи Осиёи Миёна, инчунин баъзе но[ия[ои [ам[удуди он[о, аз xумла Суuд, Марuиён, Хоразм, Ориё ва uайра зикр ёфтаанд.

«Авесто» [амчунин хотиротеро аз кишвари нимафсонавии Аирйанам ваеxа[ («Фарохнои Ориёно»), ма[алли rадимаи сукунати тоифа[ои эронb (ё умуман ориёb) дар худ ма[фуз доштааст. Як идда донишмандон, аз rабили И.Маркварт, Э.Бенвенист, А.Кристенсен, С.П.Толстов ва дигарон ин кишвари нимафсонавиро Хоразм донистаанд¹⁷⁰. Аммо дар ин xо на Хоразмро, ки дар «Авесто» бо номи худ зикр шудааст, балки сарзамини па[новари Осиёи Миёна ва вилоят[ои [ам[удуди шимолии онро дар назар доштан дурусттар ва ба [аrиrат наздиктар мебуд. Шарrшиноси маш[ури рус К.А.Инострансев дар ваrташ чунин муло[изаро ба миён гузошта буд ва [оло [ам баъзе олимони советb ин нуrтаи назарро тарафдорb менамоянд¹⁷¹.

Маълумот ва мадрак[ои оид ба равобити муттасили забон[ои умуман ориёb (ва пас эронb) бо забон[ои фину угорb, ки дар илм xамъ оварда шудаанд, гуво[b меди[анд, ки ма[ал[ои иrомати тоифа[ои ориёb (ва пас эронb) масо[ати бузургеро дар шимол то минтаrаи бешазори байни Поволже ва Сибири uарбb, яъне то xой[ое, ки имкони алоrа бо фину угори[о мавxуд бошад, дар бар мегирифт. {амчунин ба робитаи аз давра[ои «тоориёb» боrимондаи тоифа[ои ориёb ва шева[ои он[о бо [индуаврупои[ои дигар ишорат мешавад. Аз ин чунин бармеояд, ки [удуди ма[ал[ои иrоматии тоифа[ои ориёb дар шимолу uарб то ба дашт[ои Европаи xануби шарrb мерасидааст.

Дар баробари ин тахмин кардан мумкин аст, ки тоифа[ои эронb ва ё ориёии пешина дар дашту са[ро[ои воrеъ дар [удуди шимоли шарrb ва шарrии Осиёи Миёна низ маскан доштаанд. Инро мадрак[ои оид ба а[олии ин ма[ал[о дар давра[ои баъдина (аз миёна[ои [азораи I пеш аз милод) ва маълумоти археологии роxеъ ба а[ди rадимтари ин xой[о низ тасдиr менамоянд. Тоифа[ои эронb дар Осиёи Миёна ва но[ия[ои [амсояи шимоли он дар аср[ои охири [азораи II ва оuози [азораи I пеш аз милод иrомат мекардаанд. Чунон ки дидем, ин иддао аз тафсири материал[ои сарчашма[ои хаттb [ам собит мегардад. Аз ин бармеояд, ки ёдгори[ои археологии онваrтаи ин ма[ал[о ба тоифа[ои эронb тааллуr дошта, ба маданияти доираи Андрон (ва ё яке аз намуд[ои маданияти Андронb, Тозабоuёб, Rайроrrум ва u.) мансубанд. Вале дар миёна[ои [азораи II ва аввал[ои [азораи I пеш аз милод маданияти аз рeи хусусият[ои археологb ва [амчунин аз рeи симои антропологии а[олии аврупоишакл [амгун ва [амранг дуртар ба тарафи шарr, аз xумла ба Туркистони шарrb, ки аз он xо ёдгори[ои сафолии навъи Андрониро пайдо кардаанд, низ па[н гардиданд. Баъдтар, дар [азораи I пеш аз милод дар ин но[ия[о, аз xумла дар Олтой ва Туркистони шарrb rабила[ои скифу сакоb маскан гирифтанд. Uайр аз ин, ба туфайли пайдо шудани навиштаxоти [азораи I милодb дар Туркистони шарrb ду забони ба [ам хеши мансуб ба гурe[и дигар кашф гардид, ки дар илм бо номи «тахорb» маш[ур буда, а[ли онро «тахори[о» меноманд.

Он[о дар давра[ои пешина [атман [удуди нисбатан васеътарро, ки rисмат[ои uарбиро [ам фаро мегирифт, ишuол менамуданд. Дар илм роxеъ ба пайдоиши тахори[о дар ин ма[ал[о фикру муло[иза[ои мухталиф мавxуданд¹⁷². Аммо му[имтараш ин аст, ки маълумот ва далел[ои забонb дар байни тахори[ои rадим ва тоифа[ои шарrиэронb вуxуд доштани робита[ои муайянеро нишон меди[анд.

Инак, чунин ба назар мерасад, ки rадимтарин ма[алли иrомат ва маркази асосии па[ншавии тоифа[ои эронb Осиёи Миёна ва но[ия[ои [ам[удуди шимоли он будаанд. Наздикb ва ягонагии пешгузаштагони тоифа[ои эронb ва [индуориёиро ба эътибор гирифта, тахмин кардан мумкин аст, ки аxдоди [индуориёи[о низ то ба {индустон кeчидани худ дар [амин ма[ал[о сукунат доштаанд. Мадрак[ои археологb ва хусусан материал[ои наве, ки аз [африёти Осиёи Миёна ба даст омадаанд, ин rазияро тасдиr менамоянд.

Чи навъе ки аз назар гузаронидем, дар Осиёи Миёна аз а[ди неолит сар карда, ду но[ияи аз [ам хеле фарrкунандаи хоxагию маданb ба вуxуд омадаанд. Дар rисмати xанубу uарб, дар Туркманистони xанубb маданияти зироаткорон ривоx ёфта, дар охири [азораи III ва аср[ои аввали [азораи II пеш аз милод ба авxи тараrrиёти худ расидааст. Ин маданият бо му[имтарин хусусият[ои худ бо маданият[ои Эрон ва но[ия[ои [ам[удуди xанубb rаробат дорад. Дар rисмати бештари Осиёи Миёна маданияте [укмфармост, ки бо маданият[ои дар но[ия[ои шимолb па[нгардида шабе[ ва [амранг аст. Uолибан а[олии ана [амин ма[ал[о ва, rабл аз [ама, rабила[ои са[ронишини асри биринxb ба ориёи[о ва эрони[о нисбат дода мешаванд.

Аrидаи дигаре [ам [аст, ки дар асоси он, чунон ки дар боло тазаккур ёфт, ориёи[о гeё [амон зироаткорони ма[ал[ои xануби uарби Осиёи Миёна мебошанд, ки асари мавxудияти он[о то охир[ои [азораи III пеш аз милод низ пайдост. Ин нуrтаи назар rисман аз он сар задааст, ки як ваrт[о чи тоифа[ои зироаткори xанубу uарби Осиёи Миёна ва чи rабила[ои са[ронишин [ама ориёb пиндошта мешуданд. Агар дар воrеъ [амин тавр мебуд, ин чунин маънb пайдо мекард, ки гурe[[ои мухталифи тоифа[ои ориёb дар шароити аз [ам тамоман фарrкунандаи иrтисодb ва маданb зистаанд, ки маълумот ва мадрак[ои мавxудаи (ва rисман дар боло тавзе[ёфтаи) таъриху забоншиносb оид ба ориёи[о ба ин комилан мухолиф аст¹⁷³. Дар айни замон маълумоти роxеъ ба симои хоxагb ва иxтимоию мадании аxдоди ориёи[ои [индb ва эронb бо мадрак[ои маданияти мардуми са[ронишин ва чорводору зироаткори а[ди биринxb мувофиrати комил пайдо намуда, вале гумон аст, ки бо мадрак[ои маданияти зироаткорони xануби Туркманистон алоrае дошта бошанд¹⁷⁴.

Инро [ам ба назар гирифтан зарур аст, ки маданият[ои Туркманистони xанубb аз а[ди неолит то аввал[ои а[ди биринxb ба доираи маданият[ои зироатие, ки дар rисмат[ои xанубтар, дар Эрон ва но[ия[ои [амсоя – аз Осиёи Пеш то Афuонистону {индустон па[н гардидаанд, дохил мешаванд. Ин маданият[о аз xи[ат[ои хоxагию иrтисодb ва маданb бо якдигар наздик ва ё [амнавъанд. Илми бостоншиносb далел[ои зиёде xамъ овардааст, ки дар он замон[о, алалхусус дар охир[ои энеолит ва аввал[ои биринxb вуxуд доштани алоrаи наздики байни зироаткорони Туркманистон ва маданият[ои xанубии Эрон ва но[ия[ои [амсояро нишон меди[анд; роxеъ ба наздикии маданияти маънавии он[о низ далел[о мавxуданд; тахмин мекунанд, ки дар миёни а[олии Туркманистони xанубb ва вилоят[ои [амxавори Эрону Афuонистон ва мардуми му[оxири ин ма[ал[о муносибати хешутаборb [ам вуxуд доштааст¹⁷⁵.

Ба ин тариrа, [ам аз xи[ати умумияти симои хоxагию маданb ва [ам, э[тимол, аз xи[ати ирrу нажод зироаткорони xануби Туркманистони а[ди энеолит ва аввали биринxb бо а[олии Эрон, Афuонистон ва но[ия[ои [амсоя алоrаманд буданд. Аммо тоифа[ои ориёb, зо[иран, он ваrт[о дар ин кишвар[о буда наметавонистанд. Маълумот ва мадрак[ои аниrе [астанд, ки дар ин ваrт сокини ин сарзамин[о будани а[олии нажодан ва забонан дигарро собит менамоянд. Бар хилофи ин, маданият[ои дигар rисмати бузургтари Осиёи Миёна аз xи[ат[ои хоxагию иrтисодb ва маданb [амранг буда, бо маданият[ои наво[ии шимолb, яъне бо ма[ал[ое, ки аз рeи маълумоти таъриху забоншиносb тоифа[ои [индуэронb яrинан алоrаманд буданд, робитаи доимb доштанд. Инро [ам ба эътибор гирифтан лозим аст, ки дар аввал[ои а[ди биринxb алоrаи муайяни ниёгони ориёи[о бо rабила[ои [индуаврупоии Европа бояд [анeз вуxуд дошта бошанд.

Дар айни [ол маълумоти бостоншиносb оид ба а[олии маданияти са[роии а[ди биринxии Осиёи Миёна ва но[ия[ои шимолb бо он чb, ки мо аз рeи материал[ои муrоисавии таърихb ва забоншиносb медонем, комилан мутобиrанд. Дар байни тоифа[ои са[ронишини а[ди биринxb чорводорb хеле таракrb карда, он[о аз кор[ои зироат [ам ба хубb хабардор буданд. {амин «навъи хоxагидорb (чорводорию зироаткорb бо имтиёзи парвариши чорво [амчун аломати рифо[ ва сарват), чунон ки дида шуд, барои ориёи[о [ам хос буд. {ам тоифа[ои [индуэронb ва [ам тоифа[ои са[ронишини а[ди биринxb бештар ба асппарварb машuул мешуданд ва, аз [амин рe, асппарварb дар чорводории он[о мавrеи асосиро ишuол менамуд. Дараxаи тараrrиёти иxтимоии онваrтаи а[олии са[ронишин низ нисбатан баланд буд. Масалан, бостоншиносон дар асоси материал[ои rабристони он замон муrаррар намуданд, ки [анeз дар [амон ваrт[о а[олии са[ронишин зиндагонии хонаводагии падаршо[иро ба сар бурда, дар байни он[о нобаробарии молумулкb ва иxтимоb ба вуxуд омада будааст¹⁷⁶. Айнан [амин xи[ат[о ба xамъияти ориёи[о низ хос аст. Дар боло аз хусуси дараxаи баланди тараrrиёти металлургияи тоифа[ои [индуэронb [анeз дар а[ди ориёb сухан рафта буд. Инро аз мадрак[ои археологии мансуб ба маданият[ои са[роии а[ди биринxb [ам метавон бори дигар мушо[ида намуд¹⁷⁷. Чунончи, мадрак[ои аз [африёти Rайроrrум (воrеъ дар шимоли республика) бадастовардаи бостоншиносони Тоxикистон, ки ба таври васеъ ба ро[ гузошта шудани исте[соли ма[аллии маснуоти металлургиро нишон меди[анд, дар ин бобат хеле xолиби диrrатанд¹⁷⁸.

Маълумоти таъриху забоншиносие, ки дар давраи тараrrиёти ни[оят васеи металлургия ва истифодаи олоти фулузb [анeз [ам якxоя зистани аxдоди ориёи[ои [индb ва эрониро тасдиr менамоянд, [амчунин барои муайян кардани замони иrомати якxояи ниёгони тоифа[ои гуногуни [индуэронb а[амият доранд. Дар заминаи материал[ои археологии Осиёи Миёна ва но[ия[ои [амсояи шимолии он ин [олат асос меди[ад чунин тахмин кунем, ки аxдоди [индуориёи[о дар [удуди ватани rадимаи худ, [адди аrал, то аср[ои аввал ё худ, [атто то миёна[ои [азораи II пеш аз милод [амро[и ниёгони тоифа[ои эронb зиндагb ба сар бурдаанд. Оuози аз Осиёи Миёна ба тарафи xануб [аракат кардани тоифа[ои ориёb таrрибан ба [амин ваrт[о рост меояд.

Зироаткорони xануби Туркманистони асри энеолит ва аввал[ои а[ди би-ринxb, зо[иран, ориёb буда наметавонистанд. Маданият[ои ша[ристонb ва ша[рии Эрони шимоли шарrb ({исори III ва u.), Афuонистони xанубb (Мун-диuоки IV), водии {инд бо ёдгори[ои давраи Мо[енxо - Доро - Хараппа ва uайра бо [амон сабаб[о ва якчанд сабаб[ои дигар мисли маданияти xанубу uарби Осиёи Миёна, балки аз он [ам зиёдатар наметавонанд ориёb ма[суб ёбанд.

Бо вуxуди ин, илми бостоншиносb дар [амаи ин ма[ал[о рeй додани таuйироти xиддии таърихиро дар ча[оряки дувуми [азораи II пеш аз милод rайд менамояд. Марказ[ои пешина де[када ва ша[р[ои тамом бесо[иб ва беодам монда, ба харобазор табдил меёбанд. Дар бисёр xой[о ба куллb дигаргун шудани сафололот ва аз байн рафтани дастго[и rадимаи кулолb ба назар мерасад. Ин [олатро бештар бо па[ншавии rабила[ои нав ва, аз рeи баъзе пиндор[о, ма[з тоифа[ои аз Осиёи Миёна [аракаткарда ва нажодан ориёb (ё [индуаврупоb) вобаста менамоянд¹⁷⁹.

Дуруст аст, ки бо вуxуди имконпазирии чунин [аракат, [анeз мо далел[ои бевоситаи ба он ишоракунанда дар даст надорем. Метавон фарз кард, ки таuйироти номбурда мумкин аст бо сабаб[ои дохилb [ам рeй дода¹⁸⁰, барои вуруди тоифа[ои ориёb ба ин ма[ал[о заминаи мусоид фаро[ам оварда бошад.

{амон аrидаи хеле па[ншуда, ки гeё маданияти Хараппа дар натиxаи ба водии {инд сар даровардани тоифа[ои ориёb аз по афтода бошад, ба назар [атмb намерасад. Маълумоти мавxуда дигар шар[у тафсири аз ин [ам ба э[тимол наздиктарро, яъне пас аз чандин асри таназзули маданияти Хараппа ба водии {инд омадани тоифа[ои ориёиро ба миён мегузорад¹⁸¹.

Вале rатъи назар аз ин мухолифат[о, [амон [олати воrеb, ки дар сарзамини Эрони шарrb, Туркманистони xанубb, Афuонистон ва {индустони uар-бb таuйироти номбурда дар таърихи маданият[ои хеле пештар равнаrдоштаи ин xой[о таrрибан то аср[ои ХVIII–ХVII пеш аз милод [анeз ба амал наомада буд¹⁸², барои чунин тахмин кардан имкон меди[ад, ки то [амин ваrт [аракати пуравxи тоифа[ои ориёb ба ин ма[ал[о шурeъ нагардида буд.

Мадрак[ои аниrтаре, ки дар бораи кeчиши ин тоифа[о маълумоти нисбатан са[е[ меди[анд, барои миёна ва нимаи дувуми [азораи II пеш аз милод мавxуданд. Материал[ои фаровон ва мухталифи ба он ваrт[о алоrаманд, ки дар натиxаи ковиш[ои бостоншиносон ба даст омадаанд, ин давраро [амчун давраи [аракати пурвусъати rабилавb дар тамоми сарзамини Осиёи Миёна тавсиф менамоянд. Тоифа[ои са[ронишин ба [удуди минтаrаи зироатии Туркманистони xанубb наздик мешаванд ва сипас, зо[иран, ба он дохил шуда, маскан[ои худро ба вуxуд меоваранд. {оло мадрак[ое мавxуданд, ки то [удуди во[а[ои rадимаи зироаткории xануби Туркманистон па[н гардидани а[олии са[ронишинро собит мекунанд, дар ин xой[о саuона[ои худи тоифа[ои са[ронишин, ки бештар ба но[ия[ои шимол хосанд, ёфт шудаанд¹⁸³.

Айнан дар [амон ваrт [аракати тоифа[ои ориёb ба xониби Афuонистон ва {индустон воrеъ мегардад. Дар ин бобат [африёти саuона[ои rадима дар Тоxикистони xанубb дар водии дарё[ои Rизилсу, Вахш ва Кофарни[он а[амияти махсусе дорад. Материал[ои ин [африёт ша[одат меди[анд, ки он[о ба а[олии аз xи[ати маданияти моддb ба тамаддуни Намозго[и VI ва бо хусусияти маросими дафн ба rабила[ои доираи са[ро хеле монанд тааллуr доранд. Симои антропологии со[ибони ин саuона[о ононро бо мардуми вилоят[ои xанубb – а[ли маданияти сафололоти наrшунигорин наздик менамояд. Пайдоиши ин тоифа[о [оло комилан муrаррар нагардидааст, дар ро[и муайян кардани усули пайдоиш ва маданияти он[о кeшиш[ои гуногун ба амал омада ва фикру муло[иза[ои мухталиф баён ёфтаанд. Му[аrrиrон дар асоси тадrиrи маросими дафн ва якчанд хусусияти саuона[о чунин фикреро пеш гузоштанд, ки ин саuона[о ба тоифа[ои ориёb алоrа дошта, дар ин xо амали дафн ва баъзе дигар русумоти хоси ориёи[ои ведb ва [амчунин тоифа[ои шарrиэронb инъикоси худро пайдо намудааст¹⁸⁴.

Бозёфт[ои бостонии Тоxикистони xанубb боз аз он сабаб [ам диrrати мутахассисонро бештар ба худ xалб менамоянд, ки бостоншиносони покистонию итолиёb дар вилояти Сват, воrеъ дар шимолу uарби Покистони кунунb, [амин гуна саuона[ои аз xи[ати сохт ва тариrи дафн ба он[о наздикро кашф карданд. Санаи як гурe[и rадимтари ин саuона[о таrрибан ба нимаи дувуми [азораи II пеш аз милод рафта мерасад¹⁸⁵.

{амин тариrа, аз як тараф, барои [индуориёb [исоб кардани тоифа[ои асри энеолит ва аввал[ои а[ди биринxии Осиёи Миёна [еx як асосе нест, аммо, аз тарафи дигар, э[тимоли rавb меравад, ки [индуориёи[о ма[з тоифа[ои са[ронишини (ва дар rисмати шимолу uарби он[о воrеъгардидаи) Осиёи Миёнаи нима ва охири а[ди биринxb будаанд. Ба назари мо, фарзияи И. М. Дяконов оид ба протсесси па[ншавии забон[ои [индуэронb дар байни тоифа[ои зироаткори анавии Осиёи Миёна дар охирин мар[ила[ои тараrrиёти он[о, ки бо таъсири алоrа[ои гуногун ба са[ронишинон сурат гирифтааст, ба [аrиrат наздик менамояд. Дар xараёни ин алоrа[о умумият[ои нажодие, ки бо номи [индуэронb маш[уранд ва инчунин маданияти он[о ба вуxуд меоянд. Ин фарзия, ки онро дигар му[аrrиrон (масалан, Б.А.Литвинский) [ам таrвият додаанд, материал[ои бадастомадаи археологиро бе[тар аз [ама тавзе[ менамояд. Дар айни замон, ин фарзия як rатор xи[ат[ои суст ва ноrис [ам дорад. Фаrат xамъ оварда шудани далелу мадрак[ои нав ба [алли rатъb ва [амаxонибаи ин масъала имкон хо[ад дод.

Дар баробари ин, мадрак[ои зикршуда метавонанд ба [аракати тоифа[ои Осиёи Миёна дар миёна[о ва нимаи дувуми [азораи II пеш аз милод ба тарафи xануб, аз xумла ба сарзамини {индустон ша[одат ди[анд.

Албатта, ба тарафи xануб па[н шудани тоифа[ои Осиёи Миёна баъдтар, [ангоми дар {индустон rарор гирифтани аxдоди [индуориёи[о [ам давом кардааст.

Бостоншиносон чунин мепиндоранд, ки дар офаридани маxмeи маданияти Туркманистони xанубb, ки дар давра[ои пас аз Намозго[и VI вуxуд дошт, тоифа[ои са[ронишини дар ин xой[о па[ншуда ва ё ин ма[ал[оро дар оuози давраи мазкур (яъне тахминан дар [удуди [азора[ои II ва I пеш аз милод ё худ дар ибтидои [азораи I пеш аз милод) «забткарда» роли калоне бозидаанд¹⁸⁶.

Дар шарrтари Осиёи Миёна, дар Помир [ам наrши ба самти xануб равонашавии тоифа[ое, ки аз байни а[олии са[ронишин баромада, зо[иран, ба ин xо бештар аз но[ия[ои Фарuона ва вилоят[ои [амсояи он омадаанд, мушо[ида мешавад. Аз ин насаб тоифа[о дар Помир [анeз дар а[ди биринxb, дар охир[ои [азораи II ва ибтидои [азораи I пеш аз милод пайдо шудаанд. Аз асри VII пеш аз милод дар асоси материал[ои археологии Помир роxеъ ба тоифа[ои гурe[и скифу сакоb сухани муайян гуфтан мумкин аст. Маълумоти археологb [амчунин то [удуди {индустон [аракат кардани он[оро ба таври мeътамад собит менамояд¹⁸⁷.

Ин хулоса[о бевосита ба маълумоти сарчашма[ои хаттb ва далел[ои таъ-рихию забоншиносb, rатъи назар аз мадрак[ои археологие, ки дар аср[ои VII-VI пеш аз милод ба наво[ии xануби Помир то наздики[ои [удуди {ин-дустон (rисман дар хоки он) ва ма[ал[ои шарrии Афuонистон рафта xойгир шудани тоифа[ои эронии мансуб ба гурe[[ои сакоb ва ё ба он[о наздик, аз он xумла, зо[иран, аxдоди афuон[о ва мунxон[ои имрeзаро нишон меди[анд, тасдиr мегарданд¹⁸⁸.

{еx xои шуб[а нест, ки ин тоифа[ои гурe[и шарrиэронb аз шимол, аз сарзамини Осиёи Миёна баромада, ба сeи кишвар[ои xануб [аракат кардаанд.

Инак, чунон ки дидем, [ам маълумоти археологb ва [ам далел[ои таърихию забоншиносb аз Осиёи Миёна ба тараф[ои xануб, ба {индустон, Афuонистон ва зо[иран, ба Эрон нуфуз кардани гурe[[ои мухталифи ориёb (аввал[о аксаран [индуориёb, баъдтар эронb)-ро исбот менамоянд.

{амаи ин бори дигар тасдиr мекунад, ки Осиёи Миёна бо но[ия[ои [амxавори худ rадимтарин ма[алли иrомати тоифа[ои [индуэронb ва маркази асосии па[ншавии он[о будааст. {амон тоифа[ои эроние, ки дар Осиёи Миёна мондаанд, ниёгони а[олии аслии Осиёи Миёна аз оuози а[ди таърих то аввал[ои асри миёна [исоб меёбанд.

Баъд[о бар асоси халrият[ои шарrиэронии Осиёи Миёна, пеш аз [ама, бохтари[о, суuдиён ва ба дараxаи камтар дигар xузъ[ои таркибии нажодb, халrи тоxик ба вуxуд омад.

Боби дувум

ТОИФА{ОИ ШАРRИЭРОНИИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР ОUОЗИ ПАЙДОИШИ XАМЪИЯТИ СИНФИИ ИБТИДОB (АСРИ IХ - МИЁНА{ОИ АСРИ VI ПЕШ АЗ МИЛОД)

1. МАТЕРИАЛ{ОИ АРХЕОЛОГИИ АСРИ АВВАЛИ О{АН

Металлургияи о[ан

Материал[ои археологb бо rиёси баъзе мадрак[ои забонb ва [амчунин сарчашма[ои хаттии rадим, ки ба давра[ои баъдтар тааллуr доранд, манзараи [аёти xамъиятии Осиёи Миёнаи охири [азораи II – ибтидои [азораи I пеш аз милодро равшан месозанд.

Дар ибтидои [азораи I пеш аз милод сокинони Осиёи Миёна аз маъдан исте[сол кардани о[анро ёд гирифта буданд. Ф.Энгелс а[амияти о[анро дар таърихи xамъияти инсонb муайян намуда, навиштааст: «О[ан аз тамоми ашёи хоме, ки дар таърих роли револютсионb бозидааст, охирин ва му[имтарин, то худи пайдо шудани картошка навтарин навъи ашёи хом буда, ба одам хизмат мекардагb шуд. О[ан барои дар майдон[ои васеъ ривоx додани зироат ва ба маrсади киштукор тоза кардани беша[ои па[новар имконият фаро[ам овард; вай ба дасти [унарманд чунон асбоби сахт ва тезе дод, ки [еx як санг ва [еx як металли то он замон маълум ба вай муrобил истода наметавонист. {амаи ин[о якбора муяссар нашудаанд; аввалин о[ани [осилкардашуда бисёр ваrт[о аз биринxb [ам мулоимтар буд»⁷².

Шиносоb бо усули аз маъдан исте[сол намудани биринxb ба инсон дар бобати бо протсесси металлургb ба даст овардани о[ан ёрb расонд. О[ан дар кeра[ои дошb, ки [арорати он то 1300–1400° мерасид, гудохта мешуд. М.С. Андреев дар сол[ои бистуми асри ХХ [амин гуна кeра[оро, ки [анeз мавриди истифода буданд, дар водии Ванx пайдо карда буд⁷³.

Барои инсони ибтидоb ба моддаи сахти ёзанда мубаддал гардидани як порча санги бешакл, яъне маъдан мeъxизаосо ва пурасрор менамуд. Ин боиси пайдоиши э[тироми махсус нисбат ба о[ангару фулузсозон ва [ар гуна биму [ароси хурофотпарастона гардид. Дар миёни бисёр халr[о ин навъ муносибат то ваrт[ои охир давом карда омадаааст. Чунончи, аз xумла дар баъзе район[ои Помир о[ангарон одами хеле мe[тарам ва корхонаи он[о xои муrаддас дониста мешуд, мардум ба он[о саxда мекарданд ва пас аз xамъоварии [осил дар о[ангархона маросими rурбонb барпо мегардид. Дар баробари ин аз рeи дигар эътиrод[ои динb о[ангарон фиристода[ои шайтон ва иблис [исоб меёфтанд ва дар истифодаи о[ан мамониат[ои гуногун гузошта мешуданд, ки ин асари [амон тарсу ва[ми хурофии одамон аз фулузот буд⁷⁴.

Олоти о[анb хеле о[иста па[н мегардид. Аввал[о о[анро асосан ба маrсади зебу зинат кор мефармуданд. Сонb тадриxан аз он асбобу асли[а месохтагb шуданд. О[анро ба моддаи ёзанда табдил дода, ба ин васила асбобу олот тайёр кардан аз сохтани олоти биринxb дида чандин мартаба душвортар буд. Техникаи нав ба сустb азхуд карда мешуд. Аз ин рe, бартари[ои фулузи нав зуд ва якбора аён нагардид. Дар аввалин мар[ила[ои зу[ури асри о[ан дар Осиёи Миёна бештар асбобу асли[аи о[ану биринxb, чунончи, ханxар[ои теuааш о[аниву дастааш (rисман ё тамоман) биринxb сохта мешуданд.

Дар Осиёи Миёна uалабаи асри о[ан хеле барваrт ба амал омад. Баъзе кишвар[ои дигар, масалан, Хитой дар ин бобат аз Осиёи Миёна чандин садсола[о аrиб монда буданд.