Оид ба масъалаи пайдоиш ва инкишофи забони адабиёти классикии тоxик

Асри Х ва аср[ои минбаъда аз давра[ои нашъунамои адабиёти классикии тоxику форс [исоб меёбанд. Осори адабиёти бадеb (аксаран, асар[ои манзум), асар[ои таърихb ва илмb, ки дар ин давра ба вуxуд омаданд, дар [аёти мадании мардуми Мовароунна[р, Хуросон, Эрони uарбb, {индустони шимолb ва бисёр мамлакат[ои Шарrи Наздик ва Миёна роли калон бозидаанд. Ба тавассути тарxумаи русb ва забон[ои Европаи uарбb имрeз ёдгори[ои адабиёти классикии тоxику форс сарвати мадании бисёр халr[ои xа[он гардидаанд ва ба ганxинаи умумии дурдона[ои rиматба[ое, ки инсоният андeхтааст, дохил шудаанд.

Масъалаи пайдоиши ин адабиёт ва пайдоишу интишори забони он, бешуб[а, [ам барои шарrшиносон ва [ам барои доираи васеи а[ли илму адаб аз масъала[ои хеле му[им [исоб меёбад. Барои дурусттар фа[мидани ин масъала, пеш аз [ама, лозим меояд, ки ба вазъияти таърихию мадании Эрон ва Осиёи Миёна дар асри Х ва аср[ои пешина, ба таърихи забон[ои эронb ва осори хаттии мардуми эронизабон муроxиат кунем.

Истилои Эрон ва Осиёи Миёна аз тарафи араб[о ва мусулмонкунонии а[олии мамлакат[ои забтшуда (аср[ои VII-VIII ва давра[ои баъдина) пайвас-та бо нест кардани осори хаттии rадим ва алифбои мардуми гуногуни эронизабон – алифбои па[лавb дар Эрон, суuдb ва хоразмb дар Мовароунна[р, бохтарb дар Бохтарияи таърихb (Тахористон) ва ба ивази он[о зeран xорb кардани забон ва алифбои арабb ба вуreъ меомад.

Агарчи дар но[ия[ои xудогонаи Эрон (масалан, дар вилоят[ои назди б. Каспb), Осиёи Миёна (Хоразм, Суuд) ва Туркистони шарrb хати па[лавb, хоразмb, суuдb, монb, насронb дар давоми якчанд асри баъд аз истилои араб[о то дараxае ниго[ дошта шуда бошанд [ам,¹⁵⁵ дар баробари тадриxан ба дини ислом гузаштани а[олb имконият[ои вуxуд доштан ва инкишоф ёфтани хат[ои uайриарабb [амоно суст шудан мегиранд. Асар[ое, ки бо алифбои uайриарабb навишта мешуданд, бо як худи шакли зо[ириашон дар шуури мусулмонон ба аrида[ои динии rадимаи хилофи ислом алоrа пайдо намуда, бера[мона несту нобуд карда мешуданд.¹⁵⁶

Забони арабb – забони табаrаи болои хилофат ва дини [укмрони он чун асли[аи мутамарказонии [окимият ва [укмронии идеологии истилогарони араб хизмат мекард. Соли 81 [. (700-701 м) забони арабb забони давлатb эълон гардида, ба тадриx коргузорb ва мукотибаи расмии вилоят[ои та[ти тасарруфи хилофат ба [амин забон гузаронида мешавад. Сафолпора[ои алифбои арабb сабтшуда, ки аз [африёти археологии Марв ёфт шудаанд ва зо[иран ба аср[ои VII-VIII тааллуr доранд, нишон меди[анд, ки дар Марв такяго[и маъмурияти хуросонb ва мовароунна[рии араб ба маrсади тайёр кардани амалдорони арабидон таълими забон ва хати арабиро xорb карда будаанд. Мувофиrи маълумоти ал-Xа[шиёрb, аз соли 742 донистани забон ва хати арабb барои маъмурияти Хуросон ва [амчунин Мовароунна[р, ки та[ти идораи [укумати Хуросон rарор гирифта буд, [атмb ва маxбурb гардид. Дар баробари ин дар мукотибаи расмb на тан[о намояндагони [окимияти араб, балки [окимони ма[аллb [ам (лоаrал [ангоми алоrа бо маъмурияти араб) аз забони арабb истифода мебурданд. Ин иддаоро, масалан, rадимтарин санади арабизабони аз [удуди Мовароунна[р ёфтшуда – номаи маш[ури «шо[и Суuд, [окими Самарrанд» Девоштак ба [окими араби Хуросон (718-719) низ метавонад тасдиr намояд.¹⁵⁷ Забони арабb дар ин давра на тан[о дар мукотибаю коргузорb, балки дар адабиёти илмb, дар назм ва дигар со[а[ои маданияти хаттии мардуми эронизабон xорb карда мешавад. Рисола[ои илмb ва асар[ои сершумори бадеии ба забони арабb навиштаи намояндагони вилоят[ои гуногуни Эрон ва Осиёи Миёна, чунончи, Ибн ал-Муrаффаъ (721-757, номи форсиаш Рeзбе[), Ибни Хурдодбе[ (820-rариби 912) ва ат-Табарb (соли ваф. 923) аз Форс; ал-Хоразмb (780-847) ва ал-Берунb (973-1048) аз Хоразм; Башшор ибни Бурд (710–784) аз Хуросон; ал-Хураймb (асри VIII) аз Суuд; Саолабb (961-1038), Наршахb (асри Х), Ибни Сино (rариби 980-1037) аз Бухоро ва u. маълуму маш[уранд. Саолабb дар асари худаш «Ятимат-уд-да[р» дар бораи 119 шоире, ки дар Хуросон ва Мовароунна[р дар замони [укмронии Сомониён зиндагb карда, ба забони арабb шеър эxод кардаанд, маълумот додааст. Албатта, rисми зиёди ин шоирон, ба табаrаи аъёну ашроф ва доира[ои расмии [укмрон мансубанд. Ин [ам маълум аст, ки шоир Абe Нувос (742-rариб 812), ки худ фарзанди форсдухтар аст ва шеър[ояшро дар дарбори {орунаррашид ба забони арабb эxод кардааст,– мувофиrи маълумоти «Таърихи Систон» дар шеър[ояш калима[ои форсиро [азломезона дохил кардааст.¹⁵⁸

Ба маданияти хаттии мардуми эронизабон дохил шудани забони арабb, албатта, забон[ои зиндаи эронии а[олии Эрон ва Осиёи Миёнаро аз байн бурда натавонист. Забони арабb ба сифати забони адабиёти хаттb тан[о дар байни rисмати миrдоран ночизи табаrаи ашроф, шоирон ва олимони дарбор ривоx ёфта буд. Оммаи васеи а[олии ша[ру де[када[ои Мовароунна[р, Хуросон, Систон, Эрони uарбb бошад, ба забони модарb сe[бат мекарданд, ба ин забон суруд ва достон[ои rа[рамонb эxод менамуданд. Забони арабb барои он[о [амеша бегона монд, вале бо сабаб[ои дар боло овардашуда эxодиёти бадеии мардуми эронизабон дар аср[ои аввали [укмронии ислом дар хат инъикос наёфта ва аз ин рe, осори хаттии он[о барои насл[ои оянда боrb намондааст.

Дар [аёти таърихию маданb ва адабии халr[ои Эрон ва Осиёи Миёна роли нисбатан му[имро забоне бозидааст, ки дар сарчашма[о бо номи «забони порсb» ё «забони форсb» оварда мешавад. Бо ин забон эxодиёти да[анакии халr, бе шакку шуб[а, [еч го[ ([атто дар замони истилои араб[о [ам) rатъ нашудааст. Аммо аз он xо, ки ин эxодиёти бадеb дар хати арабb сабт нагардидааст, rариб тамоман номаълум монда, тан[о аз рeи баъзе маълумоти парокандае, ки аксаран аз асар[ои xуuрофидон[о ва муаррихони арабизабони аср[ои аввали [укмронии ислом ба даст оварда шудаанд, му[окима рондан мумкин аст. Масалан, мувофиrи маълумоти ал-Xо[из (соли ваф. 869) шоири аслан форси асри VII Ибни Муфарриu дар Басра ба тамасхури тeдаи одамон бо каломи мавзуни форсb xавоб гуфтааст.¹⁵⁹

В.В.Бартолд дубайтаи форсии ба хароба[ои Самарrанд бахшидаро, ки Ибни Хурдодбе[ (асри IХ ва аввали асри Х) [ифз намудааст, rайд мекунад.¹⁶⁰ Бартолд [амчунон маълумоти Табариро дар бораи шайх[ои Мароuа, ки шеър[ои «ба форсb» эxодкардаи Му[аммад ибни Баисро (ваф. миёна[ои асри IХ) мехондаанд, хотирнишон кардааст. Дигар маълумоти Табарb (дар санаи 727/728 ва 737) оид ба суруди [азломезе, ки сокинони Балх дар бораи [уxуми бебарори rоиммаrоми араб дар Хуросон – Асад ибни Абдулло[ ба муrобили мардуми башeромадаи кe[истони Хатлон эxод кардаанд, дар фасли гузашта зикр гардид.¹⁶¹

Rаринаи ин маълумот ва худи характери суруд нишон меди[ад, ки вай аз байни халr баромадааст. {амин тавр, шуб[ае намемонад, ки дар ибтидои асри VIII забони зиндаи а[олии Балх (ва ё rисми он) забони форсb будааст. Эxодиёти бадеb ба ин забон, бешуб[а, дар байни монави[о низ вуxуд дошт. Инро ду порчаи шеърии ба хати монb навишташуда, ки аз рeи хулосаи профессор {еннинг ба rалами яке аз [амзамонони Рeдакb тааллуr дорад, тасдиr мекунад.¹⁶²

Шароити ба майдони васеи [аёти сиёсb ва маданb баромадани забони форсb ва барои дар хати арабb таxассум кардани он, пеш аз [ама, дар вилоят[ои шарrии хилофат – дар Мовароунна[р, Хуросон, Систон пайдо шуда буд. Ма[з дар [амин xой[о аввалин давлатдори[ои мустаrили То[ириён (821-873), Саффориён (873-903), Сомониён (875-999) ба вуxуд омаданд ва аъёну ашрофи феодалии ма[аллb ва доира[ои тарафдори он[о забони модарии худ, забони а[олии ма[аллb – забони форсиро ба сифати забони давлатb ва адабb пешни[од карда, бо [амин ро[ истиrлолияти сиёсb ва мадании худро дар наз- ди хилофати араб таъкид ва таъйид менамуданд. Аз ин рe, табиист, ки аввалин кeшиш[ои сабти хаттии ин забон ба воситаи алифбои арабb дар сарзамини Мовароунна[р, Хуросон ва Систон ба вуreъ пайвастааст. Ба илм кай, дар куxо ва аз тарафи кb дар таълифи асар[ои бадеии форсb истифода шудани алифбои арабb маълум нест, аммо равшан аст, ки худи зиндагb, шароити таърихии Мовароунна[р, Хуросон ва Систони то аср[ои IХ-Х бо забони ма[аллb ба вуxуд овардани хат ва адабиёти хаттиро таrозо мекарданд. {арчанд маълумоти сарчашма[о комилан са[е[ ва аниr набошанд [ам, ба [ар [ол метавонанд вазъияти муайяни таърихиеро, ки дар он протсесси забони адабии арабиро танг карда баровардани забони форсb ба вуreъ мепайваст, хеле равшан нишон ди[анд. Маълумоти нисбатан маш[ур ва пурарзише, ки ин амри воrеиро ба дурустb акс мекунад, дар «Таърихи Систон» сабт гардидааст. Дар сарчашмаи мазкур дар боби [уxуми Яъrуб ибни Лайси Саффорb ба {ирот (867) чунин оварда шудааст: «...шуаро ба шарафи e шеър[ои арабb гуфтанд: «Олло[ ша[риён ва рустоиёнро бо салтанати Яъrуби rобил ва rодир шарафёб гардонид... Чун ин rабил шеър бихонданд, Яъrуб, ки марди нохондае буд, аз маънb ого[ нашуд. Му[аммад ибни Восиф [узур дошт. E дабири девони сафир буд ва шахси муаддаб. Он ваrт номаи порсb набуд. Яъrуб бигуфт: «Чаро он гуфт, ки ман намефа[мам?» Пас, Му[аммад ибни Восиф шеъри порсb гуфтан гирифт ва аввалин касе аз Аxам буд, ки шеъри порсb гуфт...»¹⁶³

Дар ин маълумот сабаб[ои аз шеъргeии арабb ба шеъргeии форсb гузаштани шоирони ма[аллb xолиби диrrат аст: ба намояндаи [укмрони ма[аллb Яъrуб ибни Лайс шеъри ба арабb гуфташуда бегона ва нофа[мост.

Дар сарчашма[о, инчунин дигар шоирони ин давра, ки ба забони форсb шеър мегуфтанд, зикр гардида,¹⁶⁴ порча[ои ало[ида аз осори бадеии он[о оварда шудаанд.¹⁶⁵ Rобили rайд аст, ки rариб [амаи ин шоирон дар Мовароунна[р, Хуросон, Систон – вилоят[ое, ки дар [удуди он[о протсесси ташаккули халrи тоxик ба вуxуд меомад, таваллуд ёфта, умр ба сар бурдаанд. Инкишофи пуршукe[и адабиёти классикии тоxику форс, махсусан, аз давраи Сомониён, аз даврае, ки Рeдакb (охири асри IХ миёнаи асри Х) ва Фирдавсb (933/934-1020 ё 1025) ва инчунин, [амзамон[ои он[о Даrиrb (соли ваф. 977), Абул[асан Ша[иди Балхb, Абeшакури Балхb ва дигарон асар[ои пурrимати бадеиашонро ба забони форсb эxод кардаанд, сар мешавад. Ба вуxуд омадани аввалин асар[ои насрии адабиёти классикии тоxику форс низ ба [амин замон ва ма[ал тааллуr доранд, ки дар байни он[о, пеш аз [ама, асар[ои зеринро бояд ном бурд:

1) «Муrаддимаи Абeмансурb»-и «Шо[нома», ки соли 957 дар Тeс (Хуросон) навишта шудааст;

2) «Дорушиносb»-и Муваффаrи {иравb дар замони [укмронии Мансур ибн Нe[ (961-976) дар Бухоро навишта шудааст;¹⁶⁶

3) «{удуд-ул-олам» асари xуuрофии муаллифаш номаълум, ки соли 982/983 дар Гургон (шимолу uарби Афuонистони имрeза) ба таълифи он шурeъ кардаанд;

4) Асари xуuрофии Абулмуайяди Балхb, ки бо номи «Аxоиб-ул-булдон» ва ё «Китоби аxоиботи ба[ру бар» ¹⁶⁷ маш[ур аст.

Аз миёна[ои асри ХI адабиёти классикии тоxику форс бо як rатор асар[ои оригиналии таърихb, монанди «Зайн-ул-ахбор»-и Абeсаиди Гардезb (таълифаш дар байни сол[ои 1048 ва 1052), «Таърихи Бай[аrb»-и Абулфазли Бай[аrb (соли ваф. 1077), «Таърихи Систон» (муаллифаш маълум нест, rисми асосиаш, ба назари мо, дар нимаи дувуми асри ХI навишта шудааст) бой мегардад.

Майли дар адабиёти хаттb xорb кардани забони модарb дар фаъолияти тарxумонии давраи Сомониён низ равшан мушо[ида мешавад. Дар байни асар[ои дар ин давра аз арабb ба забони форсb тарxумашуда асари маш[ури «Таърихи Табарb» ва асари дигари калон[аxми e «Тафсир» (тафсири Rуръон) а[амияти бештар касб кардаанд. Тарxумаи [ар дуи ин асар (аниrтараш тарxумаи асари аввал тафсир аст) ба як давраи муайян (rариб соли 963)¹⁶⁸ тааллуr дошта, бо фармони [окимони сомонb ва муrаррабони он[о иxро шудаанд. Тарxумаи «Таърихи Табарb» ба rалами ходими намоёни давраи Сомониён Абeалb Му[аммад Балъамb, ки чун [омии адабиёт низ маш[ур аст, тааллуr дорад. Худи Балъамb дар сарсухани арабии асар сабаби ба тарxума даст задани худро чунин баён мекунад: «Ва (ин китобро) порсии дарb гардонидам, то малик ва атбои e битавонанд хондан ва фа[мидан ва ба [ар касе, ки бихо[ад маонии он донистан, мушкиле рe наёрад». Айнан бо [амин ният китоби «Тафсир» [ам, мисли асари зикршуда, бо фармони амири сомонb Мансур ибни Нe[ (961-976) ба забони форсb тарxума шудааст.

Боз як далели дигарро меорем, ки ба давраи Сомониён мансуб аст:

Амири Сомонb¹⁶⁹ уламои Мовароунна[рро xамъ карда, супориш дод, ки асаре роxеъ ба оину русумот иншо кунанд. Имом[ои Бухоро ба Хоxаимом Абулrосим {акими Самарrандb¹⁷⁰ ишора карданд. Вай ин китобро ба арабb таълиф намуд ва кулли уламо писандиданд. Пас амир «фармуд, ки ин китобро ба порсb бояд кард, то хоссу омро манфиат бувад». Аз ин маълумот ва далел[о чунин бармеояд, ки сабаби асосии xорb кардани забони хаттии форсb асар[ои бо ин хат навишташударо ба а[олии ма[аллb дастрас намудан будааст.

Забони арабb, албатта, якбора xои худро ба забони форсии нав со[иби хатшуда надод. Адабиёти хаттии арабb ва адабиёти хаттии форсb дар муддати мадид ба таври мувозb вуxуд доштанд.¹⁷¹ Аммо забони форсb кам-кам доираи истеъмоли забони арабиро дар со[а[ои гуногуни адабиёти хаттb ма[дуд кардан гирифт. Таваxxe[ шавад ба ин маълумоти «Таърихи Систон»: «Шуарои араб ба e шеър[ои зиёде бахшиданд, аммо матлаби мо дар ин китоб шеъри порсист, ба истиснои он мавриде, ки мо оxиз бошем ва шеъри порсb пайдо карда натавонем».¹⁷²

Чунон ки дуруст таъкид шудааст, интишори забони форсb дар со[а[ои гуногуни хат «rонунияти прогрессивии таърихb буда, муборизаи мардуми як rатор давлат[ои Эрон ва Осиёи Миёнаро ба муrобили [укмронии сиёсb ва мафкуравии хилофат инъикос мекард».¹⁷³

Далел[ои сершумори [аёти маданb ва адабии Осиёи Миёнаи пеш аз муuул нишон меди[анд, ки забони арабb барои а[олии ин мамлакат[о [амеша бегона буд ва дар хат xорb кардани забони ин мардум, яъне забони порсb яке аз му[имтарин зарурат[ои замон ба шумор мерафт. Маълум аст, ки асари Наршахb «Таърихи Бухоро» бори аввал ба забони арабb (933–934) навишта шуда буд, аммо соли 1128 ба забони форсb тарxума шуда, соли 1178 ин тарxума дубора та[рир ёфт.

Дар ин бора мутарxими асар дар муrаддимаи он чунин менависад: «Ва таълифи ин китоб ба арабb будааст ба иборати балеu... ва чун бештар мардум ба хондани китоби арабb раuбат наменамуданд, дeстон аз ман дархост карданд, ки ин китобро ба форсb тарxума кун. Дархости ишонро иxобат кардам ва ин китобро баъд аз гузаштани яксаду навад сол аз таълифи он ба порсb тарxума кардам».¹⁷⁴

Пас аз Мовароунна[р, Хуросон ва Систон дар дигар вилоят[ои Эрон (ба маънои васеи ин калима) забони форсb доираи забони арабиро дар навиштаxот беш аз пеш танг мекунад. Дар охири асри Х ва аввали асри ХI дар Гургон дар дарбори Rобус ибни Вушмгир (976-1012), аз аввали асри ХI дар Uазна дар дарбори Ма[муди Uазнавb (988-1030), аз сол[ои 40-уми асри ХI дар Табриз (Rатрон) баъзе шоирон ба гуфтани шеъри форсb сар мекунанд. Аз соли 1022 то соли 1037 фаъолияти донишманди бузурги халrи тоxик Абeалb ибни Сино дар Исфа[он мегузарад ва дар [амин xо барои [окими ма[аллb якчанд асар, аз xумла асари маш[ураш «Донишнома» ё «Донистанномаи Алоb»-ро ба забони форсb эxод кардааст. Дар ин xо низ ба мисли Мовароунна[р ва Хуросон сабаби аз адабиёти арабизабон ба адабиёти форсизабон гузаштани он ба оммаи халr фа[мо шудани ин адабиёт буд. Муаллифи яке аз асар[ои чоряки аввали асри ХII чунин менависад: «Ва шунидам, ки худованди мозb Алоуддавла...¹⁷⁵ хоxараис Абeалb ибни Синоро гуфт: – Агар илми аввал ба иборати порсb будb, ман битавонистаме донистан! Бад-ин сабаб ба [укми фармон «Донистанномаи Алоb» сохт ва чун пардохт ва арза кард, аз он [еx дарнатавонист ёфтан».¹⁷⁶

Худи Абeалb ибни Сино [ам ба забони форсb эxод кардани чанде аз асар[ои илмиашро бо майли ба омма фа[мо кардани он[о алоrаманд кардааст.

Таъсир ва шe[рати адабиёти хаттии форсb дар аср[ои миёна чунон бузург буд, ки вай на тан[о дар мамлакат[ое, ки забони форсb барои а[олии он[о забони модарb [исоб мешуд (Мовароунна[р, Хуросон, Эрони uарбb), балки дар кишвар[ои берун аз [удуди он[о Озарбойxон, Осиёи Хурд, Курдистон, Афuонистон, {индустони шимолb, Туркистони Шарrb низ эxод мешуд.

Мумкин аст хотирнишон кард, ки адабиёти хаттии форсизабон аз охири асри IХ ва аввали асри Х дар тамоми со[а[ои [аёти сиёсb ва мадании мамлакат[ои гуногуни Шарrи Наздик ва Миёна васеъ па[н мешавад. Забони форсb на фаrат барои мардуми тоxик ва форс, инчунин барои халr[ои гуногуни ин нуrоти Шарr курд[о, афuон[о, [инду[о, мардуми туркзабони Озарбойxон, Осиёи Хурд ва Мовароунна[р дар ибтидои аср[ои миёна (ва аксаран баъдтар [ам) забони асосb ва забони асосии (ва [атто ягонаи) адабиёти хаттb ба шумор мерафт.

Забони форсb забони арабиро, [атто дар навиштаxоти асбоб[ои рeзгор ва катиба[о танг кардааст. Аввалин хати ба забони форсb дар рeи пиёлаи нуrра сабтшуда ба асри ХI тааллуr дорад.¹⁷⁷ Дар хатти арабии рeи сафолпора[ое, ки аз [африёти археологии Марв ёфт шудаанд, ба гуфти М.Е.Массон, таъсири талаффузи забони тоxикb аён аст.¹⁷⁸ Аввалин матни тоxикии дар рeи rайроrсанги аз rабристони Самарrанд пайдошуда ба аввали асри ХIII тааллуr дорад.¹⁷⁹

Дар [амаи сарчашма[о забони ин адабиёти арабихат «форсb», «порсb», «порсии дарb» номида мешавад.

Ин ном[о чиро ифода мекунанд? Калимаи «дарb» сифати нисбb аз «дар», яъне дарбор (дарбори шо[) буда, маънои «дарборb»-ро дорад. Дар ин истило[ вазъияти конкрети маданию таърихии он замон, замоне, ки адабиёти хаттb асосан дар дарбори [укуматдорони феодалb ба вуxуд меомад, инъикос ёфтааст.

Муаллифони арабизабони аср[ои миёна ин истило[ро ба забони дарбори Сосониён дар Мадоин алоrаманд мекунанд. Дар давра[ои баъдина ин истило[ маъно[ои дигар низ пайдо намуд, аз xумла, услуби муайяни аввалин асар[ои ба забони форсb эxодшуда, ки аз арабизм[ои зиёд ва гуфтор[ои сертакаллуфи хоси забони адабии аср[ои минбаъда холианд, бо [амин истило[ ифода шудааст.¹⁸⁰

Истило[и «дарb» дар адабиёти илмb баъзан бо ла[xа[ои ма[аллb порс[ои (зардуштони) Йазд ва Кирмон ва [амчунин ла[xаи Сивандb (воrеъ дар самти шарrии Те[рон) ва u. низ мансубият пайдо кардааст. {оло ин истило[ дар Афuонистон нисбат ба шакли хаттии яке аз забон[ои расмии ин мамлакат –забони форсии кобулb истифода мешавад.

«Забони форсb» ва «забони дарb»-ро [амчун ду забони гуногун ба [амдигар муrобил гузоштан [ам нодуруст аст. Балъамb дар муrаддимаи арабии «Таърихи Табарb» (rариби соли 963) забони тарxумаашро «забони форсии дарb» меномад. Баъдтар (зо[иран, баъд аз соли 976¹⁸¹) муrаддимаи арабии ин тарxума ба муrаддимаи форсb баргардонда мешавад, ки дар он забони ин тарxума «порсb» номида шудааст. {амин тавр, [еч як шуб[ае нест, ки истило[[ои форсb, форсии дарb, ба айни як маъно кор фармуда шудаанд. Бо [амаи ин истило[[о як забон – забони адабиёти классикии форсу тоxик «забон порсb» ифода шудааст.

Ба он аrида [ам, ки забони па[лавb (забони форсии миёна) ва забони форсb гeё ду забони гуногун бошанд, розb шудан мумкин нест. «Забони форсии миёна ва забони форсb (забони бо хати арабb навишташудаи осори адабиёти тоxику форс) ду давраи инкишофи пай дар паи як забон мебошанд, ки дар хат[ои гуногунсистема – па[лавb, монb, арабb инъикос ёфтаанд. Муаллифоне, ки забони форсb ва забони форсии миёнаро аз [ам xудо мекунанд, хо[у нохо[ таърихи забони адабиёти классикии тоxикро ма[дуд мекунанд. Ин забон ду-се аср пеш аз истилои араб не, чунон ки баъзе муаллифон менависанд,¹⁸² балки якуним [азор сол пештар ба вуxуд омада, ёдгори[ои хаттии он ба асри VI пеш аз милод рафта мерасад.

Ду масъаларо аз [амдигар фарr кардан лозим аст: яке – масъалаи макон ва замони пайдоиши забони адабиёти классикии тоxику форс, масъалаи асосии ла[xавии забони ин адабиёт ва дигаре – масъалаи таърихи ин забон ва xои он дар байни забон[ои дигари эронb.

Оид ба масъалаи якум ба вуxуд омадани ду фикр мумкин нест. «Забони адабиёти классикии тоxику форс дар [удуди Мовароунна[р, Систон, Хуросон ташаккул ёфтааст. Ма[з дар [амин xо, (аср[ои IХ-Х) пояи забони адабие, ки дар [аёти таърихию мадании Осиёи Миёна, Эрон ва мамлакат[ои дигари Шарrи Наздик ва Миёна роли бузург бозидааст, устувор гардид. Ма[з аз Бухоро, Самарrанд, Балх, {ирот, Тeс ва дигар вилоят[ои Мовароунна[р, Хуросон, Систон аввалин эxодкорони бузурги ин адабиёт ба зу[ур омаданд. Ном гирифтани Даrиrb, Фирдавсb, Носири Хусрав, Умари Хайём кифоя аст. Ин [ам тасодуф нест, ки бузургтарин шоирони дарбори Uазнавиён ва Салxуrиён аз вилоят[ои мазкур (Унсурb аз Балх, Фаррухb аз Систон, Анварb аз Сарахс, Муиззb аз Нишопур ва u.) баромаданд. Мувофиrи маълумоти тазкираи Му[аммад Авфb (1221, 1222), ки rадимтарин тазкираи то ба замони мо расида «Лубоб-ал-боб» ба шумор меравад, аз 106 шоири замони Салxуrи[о 68 нафарашон дар Хуросон ва Мовароунна[р ва тан[о 16 нафари он[о дар вилоят[ои uарбии Эрон ба дунё омадаанд.¹⁸³

Ин далел[о бори дигар собит мекунанд, ки то давраи [уxуми муuул[о адабиёти форсизабон на дар [удуди Эрони uарбb, балки дар [удуди Мовароунна[р, Хуросон, Систон дар [удуди вилоят[ое, ки асосгузорони адабиёти классикии тоxику форс Рeдакb, Фирдавсb ва [амзамонону пайравони он[о зиндагb ва асар эxод мекарданд, инкишоф ёфтааст. Аз ин рe, бесабаб нест, ки Асадии Тeсb дар муrаддимаи «Луuати фурс» (1065-1066) «луuати фурс - лисони а[ли Балх, Мовароунна[р ва Хуросон» гуфтааст.¹⁸⁴

{ар го[ ки сухан аз таърихи rадимтарин мар[ила[ои инкишофи ин забон равад, забони адабиёти классикии тоxику форсро аз давра[ои гузаштаи тараrrиёти он, ки дар ёдгори[ои хаттии форсии rадим ва миёна муxассам шудааст, набояд xудо кард. Ин забон дар xои холb ба вуxуд наомадааст ва ба вуxуд омада [ам наметавонист. Таърихи он на ин ки аз давраи истилои араб, балки аз асари VI пеш аз милод шурeъ мегардад, ки ин иддаоро ёдгори[ои хаттb тасдиr менамоянд.